Кркем шыармадаы мазмн мен пішін мселесі 3 страница
Біз діттеген мселеге атысты шаын болса да арнайы маала жазан профессор .оыратбаев: “Баллада андай жанр? рине, ол жай лирика емес, лирика мен эпос элементтершен ралан (курсив - С.М.) синтетиалы форма (лиро-эпос)”**** деп балладаны дебиетті екі тегіні ерекшелігін оса амтыан аралас жанра тн табиатына баса кіл аударан, З.абдолов оулыындаы: “Лириканы ерекше бір трі”, “Лиро- эпосты сипаттаы шаын сюжетті ле”, “Мндаы аын зіні кіл-кйін, толанысын жырлап ана тынбайды, сол сезімді туызан себептерді оиаа айналдыра суреттеп крсетеді”* деген тжырымдар да жанр сипатын аша тседі.
Сонымен баллада белгілі бір оиаа (детте тарихи шынды, фантастикалы хал, оиа, аыз т.б.) рылан сюжетті, лирикалы сарындаы орташа клемді туынды. Баллада пішін (трі) жаынан поэзиялы туынды боланымен, мазмнында эпикалы сипат, эпикалы элементтер (оиа, сюжет, іс-имыл т.б.) басым, онда кейіпкерлерді кіл кй, сезімдерін суреттеу де бар, біра, шекті.
Негізінен баллада орта асырларда француз дебиетінде пайда болан жанр. Романтизм дуірінде (XVIII асыр) Еуропа елдері дебиетінде ерекше арынды рістеген.
Балладаа детте хальщ аыздары, ел, лт тарихындаы даты адамдара байланысты оиалар, жадаяттар, сондай-а адамгершілік, махаббат, ерлік, елдік, ананы аялау, досты т.б. лы сезім-асиеттер арау болады. Бл баллада жанрыны таырып аясыны кедігін танытады.
.Жармаамбетовты кезінде “Малима” балладасы кпке кеінен млім болатын. М.Шахановты алуан таырыптардаы балладалары, А.Батыгерееваны “Ана жрегі туралы” балладасы азіргі оырмандара жасы таныс.
лемен жазылан роман. Бл зі ерекше рі эдебиетте сирек шырасатын жанрлы тр. Аылшын дебиетінде Байронньщ “Дон Жуаны”, орыс дебиетінде Пушкинні эйгілі “Евгений Онегині”, тл сз неріміздегі С.Торайыровты “Кім жазытысы” , мен С.Мановты “Слушашы” осындай туындылар.
.Мсіреповті мына бір пікірі жанрды зіндік ерекшелігін тсінуге трткі боландай: “лемен жазылан роман дниежзілік дебиетте де сирек кездеседі. йткені тр жаынан да, мазмн жаынан да рі тередікті, рі кедікті талап етеді де, кшке тиетін ебекке жатады. Сондытан поэзиялы шыарманы мндай трі ай дебиетте болса да елеулі орына ие”.
Сонымен лемен жазылан романны аралас жанра тн ерекшеліктері андай?
Біріншіден, лемен жазыландытан, рылысы мен стилі прозалы (таза эпикалы, мысалы, романнан) туындыдан згеше. Поэзиялы шыармаа тн рылысы оны белілі бір ледік лшемдерді (шуматьщ-тарматы, бунаты-буынды) ата сатап жазыланына да, сондай-а ле сзге тн ыра пен йасынан, дыбысты ндестік-йлесімінен де крінеді. Екіншіден, альшты романдаыдай мнда да адам тадыры, іс-рекеті оам келбеті, оиалар тізбегі (сюжет) арылы крінгенімен (бл эпоса тн ерекшеліктер), бан оса лирикалы суреттеу тсілдері де (кейіпкерді кіл кйлері, сезім толаныстары, лирикалы шегіністер т.б.) молынан олданылады. Бан шыарманы лемен жазыланы (ледік тр) да лкен септігін тиізеді.
лемен жазылан романды оып отыранда оны ледік пішіні (жоарыда айтылан) бірінші кезекте сезіледі, байалады. Ал, ле тегінде кіл кйді танытуа отайлы пішін екені белгілі, сондытан да лемен жазылан романда баяндаушы (гімелеуші) бейнесінен грі автор станымын танытатын автор - лирикалы кейіпкер (дрысы лиро-эпикальщ тла десек) тласы айындау танылады. Оиаларды баяндауда да байыптылытан (эпикаа тн объективтіліктен) грі серлілік, лептілік, лирикалы шегіністер, толаныстар мен сезім кйлерін таныту молынан араласып жатыр. Кейіпкер бейнесі мен автор сезімдеріні йлесіп-ндесіп отыруы, кейіпкерлерді осындай тлалануы да жанр ерекшелііні бірі.
Сыншы В.Белинский Пушкинні “Евгений Онегин” романын “орыс міріні энциклопедиясы” деп лайыты жоары баалааны белгілі. Бл зі тегінде детте е озы эпикалы туындыа (роман немесе роман-эпопеяа) берілетін жоары баа (аныш Стбаевты М.уезовті “Абай жолы” роман-эпопеясын “XIX асырдаы аза міріні энциклопедиясы” деп баалауын еске алыыз). Сьшшыны бл пікірі “Евгений Онегин” романында орыс оамы міріні эпикалы трыда жан-жаты, ке, кркем, шынайы крініс тапаныны длеліндей. Екіншіден, романда Татьяна, Онегин, Ленский араларындаы сйіспеншілік жайы, жалпы кейіпкерлерді трлі психологиялы толанысты кйлеріні, сезімдеріні суреттелуі, сондай-а туындыдаы жалпы оырман кпшілікке белгілі йгілі лирикалы шегіністер шыармаа зіндік лирикалы сипат-жарасым дарытып тр. Міне, осындай эпикалы жэне лирикалы суреттеу амал-тсілдеріні амшьшы ос ріміндей атарласып жарасым-ндестік табу кріністерін С.Торайыровты “Кім жазыты”, С.Мановты “Слушаш” атты лемен жазылан романдарынан да креміз.
Мысала “Слушаш” романын алайы. Романда Тілеуберді байды трмыс-дулетін, саятшылыын, улет тарихын, байды йлену салтанатын, Слушашты дниеге келуін суреттеген тараулардан, сондай-а Слуды атастырылан кйеуіні рын келуін, Шна пен Тезекті ауыр трмысын, Ермек бала тадырын т.б. бейнелеген кріністерден эпикалы сипат айын аарылады. Ал Алтай мен Слушаінты бір-біріне ікр сезімдеріні, сем табиат аясында кездесулеріні, уделесулеріні, табиат кріністеріні бейнеленуінен, Слушашты аздармен тілдесуінен екі жасты кіл-кйлері, толаныс - тебіреністері шынайы танылады. Бл роман сюжетіндегі лирикалы суреттеу кріністері.
Роман-диалог - тл дебиетіміздегі жаа жанр. Бл тр де белгілі орыс дебиетшісі М.Бахтин айтандай роман жанрыны лі алыптасып болмаан, алыптасу стіндегі жанр екеніні бір айаы іспетті.
Диалог формасына рылан мндай шыармада е алдымен кейіпкерлерді (диалога атысушы) кіл кйлері, оама, замана, оиалара, адамдара беретін жекелік- субъективтік баасы, пікірі, тсінік-танымы молынан аарылып трады. Бл туындьшы зіндік лирикалы сипаты. Екіншіден, кейіпкер немесе кейіпкерлер (автор жне кейіпкер) аузымен айтылан сыр, оиалар енді бір кезегінде байыпты баяндалан гімеге, мір-тіршілікті тынысын, оам шындыын жан-жаты суреттеуге ласып кетеді. Бл енді осы шыармадаы эпикалы белгі-ерекшеліктер.
Крнекті аламгер, майдангер, Мемлекеттік сыйлыты иегері .Нршайыовты “Аыз бен аиат” туындысы тл дебиетімізде зірше дара роман-диалог, лтты сз неріміздегі жаа жанр лгісі. Шыармада кейіпкер (Бауыржан Момышлы) мен автор (.Нршайыов) диалогтарында жоарыда жанрлы ерекшелігі ретінде аталып ткен екі сипат (лирикалы, эпикалы) з жарасымдыын тапан.
Роман-диалог боландытан, шыармада Бауыржанны даты мір белестері, Кеес жауынгерлеріні ерлігін крсететін майдан оиалары, барлыы автор мен кейіпкер диалогтары (он бір диалог) арылы танылады. Диалогтарды брі бір сарында емес, олардаы кейбір сратар мен жауаптар шаын, ышамдылыы мен журналистік схбатты еске салады. Енді бір диалогтар мазмны мейлі ол Б.Момышлыны жеке міріне немесе майдан жадаяттарына атысты болсын, бэрібір, ке рісті эпикалы гімелеуге ласьш, оларда батырды балалы, жасты шатарыны негелі, мьггылмас кріністері, сондай-а соыс кезеіні талай оиаларыны, анды шайастарыны жай-жапсары, командирлер мен жауынгерлерді аты-жндері, тр-тстері, іс-рекеттері, мінездері жан-жаты сипаттальш, ашылады.
Кейіпкерді зі де (Б.Момьпплы) жазушы боландытан, бл гімелеу, баяндауларды тек фактілік-деректі, шынайьтлы ерекшеліктерімен ана крінбей, оырмандарды йіріп кететін зіндік кркемдік сипаттарымен танылуы да орынды жарасып тр. Автор шыарма пішінін диалога ранымен, алыпты диалогты дстрлі шектеулі ая-ауымын кеейте отырып, кейіпкеріні кзімен крген, басынан ткерен срапыл соыс жадаяттарьш кеінен гімелеуіне ммкіндік туызан. Таы бір ескертетін нрсе жалпы диалогты кркемдік тсіл-амал ретінде негізінен драмалы бейнелеу рдісіне (драмалы жанрлара) тн екендіі. Демек, роман-диалог пішіні жаынан драмалы, мазмны трысынан лирикалы м эпикалы сипаттарды оса амтыан туынды.
Эссе, жалпы аланда, негізінен публицистикалы жанр, алайда4 оньщ трленуі, Хализев айтандай азіргі шата оны деби шыармашылытьщ те-мте ыпалды саласына айналуы, сйтіп, деби-кркемдік сипаты трысынан зады эдеби жанр ретінде мойындалуы, мойындалып отыраны шынды.
Эссеистиканы бастау - негізін дебиетші алымдар XVI асырды II жартысында мыр кешкен француз философы м аламері Мишель де Монтенні “Тжірибелер” (“Опыты”) деп аталатын туындысымен байланыстырады. Эссеистік форма лгісіндегі туындыларда (Монтень, Достоевский (“Жазушы кнделіі”) Хализев орынды атап крсеткендей кркемдік кестесі авторды публицистикалы жне философиялы ой-толаныстарымен ешандай иындысыз-а астасып, бірігіп кетеді. Осы арылы жанрды синкретизмі байалады.
Ендіі сз, рине, жалпы эсселік туындылар хаында емес, роман-эссе жайлы. Роман-эссе жаа жанрлы тр.
аза романыны, кеірек алса, лтты сз нерімізді жанрлы трыдан баюыны, кркемдік жемісті ізденісіні жарын лгісі болып 1997 жылы крнекті аламгер, алым З.абдоловты “уезов” (алашы атауы “Мені уезовім”) роман-эссесі жары кргені млім. Тегінде бл таылымды туындыны талантты шкірт З.абдоловты М.уезовтей лы стазына асыл сзбен сомдап орнатан мгілік рухани ескерткіші деп баалау орынды болмашы.
Жаа (біз шін) жанрды табиатын тап басып алай тануа болады? Бл салматы сауалды бірыдыру жауабы, біздіше, авторды зі туындысына эпиграф етіп берен француз аламгері Андре Моруаны мына бір толамынан да танылатындай: “Это - жанр- гибрид. В этом романе нет ни строгости, ни... впрочем, он и не претендует на это, его характерная черта - интеллектуалъная игра ума”*. Автор ойыны рнегін сатау шін пікірді дейі тпнса тілінде беріп отырмыз.
Роман-эссе табиатында дстрлі композициялы рылым мен дстрлі сюжеттік желілер бола бермеуі бден ммкін. Автор мнда иялыны ыран анаты таланша еркін шарытайды, мір-болмыс жырлары мен адамдар сырларын ешандай шектеп-тежеусіз, еркін, сезім-эмоцияа, сипаттаулара толы толамдары, ксемсздік, философиялы- эстетикалы, этикалы таным-пайымдаулары, білім-білігі арылы танытуа кш салады. Моруаны “аыл-ойды интеллектуалды (ойшылды) ойыны” деуіні мнісі осы щыар блкім?!
Мны жетімсіз десеіз, аталан роман-эссе авторыны (ЗДабдоловты) баспагер С.бдірайымовпен схбатында ойылан сраа орай з тжырым-тсінігіне назар аударайы. Ол: “Ал “Мені уезовімді” роман дееннен грі роман-эссе деу автордыц еркін ксілуіне ерік береді, шьігарманы шалыма сипатына кшіреді, шо шашан шабыта, аса пафоса блейді”. Сонда оны атына заты, затына аты сйкес болып шыады”**.
Авторды зі аынан жарылып айтан бл гімесінен де роман-эссе табиаты, ерекшеліі, автрр болмысы жасы аарылып тр.
Шынында да “уезов” роман-эссесінен дстрлі композициялы рылымды, дстрлі сюжеттік даму зандьшытарын іздеу орынсыз. Кейіпкерлері жетерлік, біра жадаяттар, кейіпкер жайы кейде натылы деректік сипатта баяндалып - айтыльш, енді бірде сырлы суреттеулерге, кркем сипаттаулара, мінездеулерге ласьш, одан рі негізгі тла (уезов) болмысына сай шешендік, даналы, лылы, кісілік, алымды, стазды жайлы автордын зі айтандай “шо шашан шабыта” толы шкірттік, философиялы толаныстарымен, Абайды аынды лемі хаында ылыми, эстетикалы пайымдауларымен демі штасып жатады.
Доцент С.алабаева да зіні осы туынды жайлы зерттеу мааласьшда*** роман-эссені жанрлы табиатына, суреттеу амал-тсілдеріні ерекшелігіне, аламгер шеберлігіне атысты ьшыми мнді, ызыты бірыдыру байыптаулар жасаан. Мселен, авторды роман-эссені жаа жанра тн бірсыпыра жаалыты сипаттарына тотала келе туындыда натылы деректік, мірбаянды, ылымды, зерттеушілік сипаттарды, деби, сыни-эстетикалы пайымдауларды зара стті тоыса келіп шыарма шынайылыы, мен ндылыын арттыруа орайлы ызмет етіп траны жайлы орытынды пікірі нды. Біз де бл пікірге толыынан осыламыз.
Бндай кркемдік-стильдік жаалытарды - трлі жанрлы сипаттарды зара кірігуін - 70-жылдардаы аза дебиеті дамуы бадарынан дер кезінде ааран акад. С.ирабаев: “аза дебиетіні тарихи шындыа тнтілігі, кркемдікпен шешуге мтьшан проблемаларьшы молдыы мен тередігі прозада да трліше стильді, формаларды туызуда. мір шындыын пайымды да тере амтитын эпикалы лгілерге оса, жеке адамны наты міріне рьшан роман, повестер де, кейіпкерді монологына негізделген сыршыл лирикалы шыармалар бл кнде жиі кездеседі. Публицистика. мен очерк романа да, повеске біртіндеп кіріп барады” (курсив біздікі - С.М.) деп жазан еді*. XX асырды II жартысьшдаы, азіргі дебиет дамуы, жанрлар трансформациясы, жанрлар интеграциясыны ке рістеуі алымны айтан пікірлеріні аиатын, міршедігін натылы длелдеп отыр.
Тйіп айтанда, дебиет атты крікті лемде лиро-эпикалы жанрдаы немесе аралас жанрдаы туындылар орны ерекше. Бл туындылар табиатында лиризм де, эпикалы сипат та, драмалы детальдар да жарасымын талан. Ал дебиетте, жалпы аланда прозадаы лиризм, драмадаы лиризм деген тсініктер, о деби былыстар ежелден белгілі. .Мсіреповті “Кездеспей кеткен бір бейне” атты прозалы туындысыны, сондай-а орыс дебиеті алыптарыны бірі Гогольді “лі жандар” шыармасыны (прозалы) поэма деп аталуында да лкен мн бар. Бл атау аталан туындыларды стильдік-тілдік, жалпы суреттеу ерекшелігіне байланысты. Аралас жанрдаы туындыларды ерекше бір шоырын райтьш лирикалы проза дегеніміз осьшдай шыармалар. Тегінде: “Лирика дебиетті жеке бір тегі ретінде дербес мір сре отырып, екінші жаынан, бл аталан жанрлара (яни, эпикалы, драмалы) араласып, олара жан бітіреді. Лиризм, лирикалы сипат болмаса, эпопеяны да, драманы да мазмны салын да мнсіз болар еді”*: деп сьшшы В.Белинский тегін айтпаан.
Лиризм тек аралас жанрлардаы шыармаларда ана кездесетін ерекшелік емес. Мселен, дебиетші алым, проф. Т.Сыдыов: “Тарихи романдарда лирикалы элементтер ш трлі формада шырасады: соыс картиналары, таза табиат крінісі, жеке адамдар тадырына атысты лирикалы шегіністер. Соыс картиналары лирико-эпикалы сипатта келеді”** деп жазады. Жалпы прозадаы лиризм бл дебиет тарихы длелдеген, дебиеттану ьшымы мойындаан ерекше кбьшыс, кркемдік задылы. Белгілі жазушы, дебиетші Жайсанбек Молдаалиев 70-жылдары “.Мсірепов прозасьшдаы лиризм” таырыбында кандидатты диссертациялар орааны есімізде.
Лирикадаы (баллада, сюжетті ле т.б.) эпикалы сипат мселесі де бгінгі дебиеттану ылымында тбірлі арастыруды ажет ететін крделі м зекті проблеманы бірі.
Сонымен дебиетті тектер мен трлере (жанрлара) блу дебиет, нер туралы ылымны тарихында ежелден, сонау Платон, Аристотель дуірлерінен бері алыптасан рдіс. Десек те, бл зекті мселеге байланысты соы кезедерде (кейінгі отыз жылда) алыптасан пікірмен атар басаша кзарас, ой-толам, пайымдаулар да бар екенін айтуымыз абзал. Мселен, полякты крнекті дебиетші алымы Генрих Маркевичті млімдеуінше*** бл мселее (яни, дебиетті текке блу жайына) аылшындар мен француздар млдем басаша кзараста екен. Айталы, французды мектеп оулытарында дебиетті дстрлі ш текке бліп арастыру рдісі жо. Оларда дебиет поэзия мен прозалы туындылар больш екіге блінеді. Сондай-а прозаны іпггей тарихи, дидактикалы, шешендік жне эпистолярлы деп жіктеу дадысы алыптасан. Бдан рі Г.Маркевич з ебегінде орыс дебиетшісі В.Днепровті тртінші “дебиетті синтетикалы тегі” ретінде романды атауын, ал, Л.Тимофеевті канонды тектер атаын лирико-эпикалы тек (лемен жазылан роман, роман, поэма, баллада, мысал тіпті ода жанры), тарихи-кркемдік тек (очерк, репортаж, кнделік секілді деби кркем бояуы жо туьшдылар жне сатира деп толытыруын келтірген*. рине, бл біраздан айтыльш келе жатан жеке алымдарды ылыми болжамы, ойлары, сыныстары ана.
Осындай кзарасты салыны болуы керек, В.Хализев те “Бгінде платонды - аристотельдік - гегельдік триада (эпос, лирика, драма) байауымызша белгілі дрежеде беделін азайта бастады жне натылауды ажет ететін сыайлы”** деп жазып, бан длел ретінде итальянды философ жэне нер теоретигі Б.Крочені (“дебиетті ш текке блу ескірді”), орыс эдебиетшісі А.Беледкийді (“Бл жаландьыты ылыми мырын жаластыруды ажеттілігі бар ма?” деген) арсылыты пікірлерін келтірген. Сзіні орытындысында алым барлы дуірлерде де (оны ішінде бгінгі заманда да) деби шыармаларды айындалан тектік ерекшелік-белгілерімен танылып келгенін, белгілі бір текке атыстылы кркем туындыны тзілісін, оны формальды рылымды ерекшеліктерін айындайтынын айта кеп ойын тмендегіше тжырымдаан: “Сондытан да теориялы поэтика рамьшда “дебиетті тегі” ымы ажыраысыз рі соншалыты мнді”***. Біз де осы дстрлі рі трлауы тсінікке ат басын тірейміз.
Эпикалы текті немесе эпосты жанрлы трлері сан алуан: аыз, ертегі, мысал, очерк, гіме, новелла, батырлар жыры, дастандар, поэма, повесть, роман жне роман-эпопея.
Эпикалы туындылар кркем арасзбен де, лемен де жазылады. Енді эпикалы шыармаларды негізгі жанрлы бірер трлеріне тоталайы. Академик З.абдолов зінін “Сз енері” (2002) атты окулыында эпикалы текті лгілерін шаын клемді, орта клемді, ке клемді эпикалы трлер деп шке блген (1). Бул классификация эпикалы шыармаларды тек клемдік жаына ана емес, е бастысы мір шындыын амту мен адам мінезін тлалау ммкіндігіне байланысты жасалан. Алдымен шаын клемді жанрлара тогалайы.
гіме - эпикалы жанрды шаын трі, сондытан онда кбіне кп адам міріні жекелеген стін танытатын бірер оиа ана баяндалады. Осы масатына сай гімені клемі шаын, кейіпкерлер саны да мейлінше шатаулы болып келеді. гімеде баяндалатын оианы шаындыы, кейіпкер саныны аздыы, рылысыны жинаылыы бл жанрды жеілдігін емес, иындыын крсетеді. Автор уаыт жаынан мейлінше ыса мерзім ішінде кейіпкерлер міріндегі біреу де болса бірегей оианы баяндау арылы оырмана оны адамды болмыс-бітімін айындап беруі керек. Айтылан жайлар гімені шеберлікті, таламды талап ететін иын да кірпияз жанр екенін айатайды. Тегінде “шынында жазу неріне шаын гіме арылы тселу керек, йткені, шаын гіме авторды сзді немдеп олдануа, оианы ою етіп крсетуге йретеді” деп Горький те білікті айтан. Горький пікірін У.Фолькнерді “ыса гімеде р сз з орнымен, мейлінше наты болуы керек. Романда басы арты сз, детальдар бола береді, ал гімеде болмауы тиіс. Оны клеміні зі мол сзділікті ктере бермейді” деген тжырымы толытыра тседі. Бан йгілі А.П.Чеховты “ысалы - талантгылы тлімі” деген белгілі сзін осса, мны брі гіме жанрыны ерекшеліктерін айындай тсетіні аиат.
А.П.Чеховты “Хамелеон” гімесін мысала алайы. Автор талап еткен ысалы- нсалыты да, жанрды баса да ерекшеліктерін гімеден толы круге болады. Сюжетке, негіз болан жай - біреу, ол - Хрюкинді итті абуы мен кшік иесін анытау оиасы. Осы елеусіз оиа барысында надзиратель Очумеловті былмалы мінезі андай ажап ашылан! уелде жэбірленушіні жатап, итті де, оны белгісіз иесін де айыптай бастаан Очумелов лдекімні ит генералдікі болуы ммкін деген болжамынан со іле сзі де, зі де згеріп шыа келеді. Енді ол каарын жбірленушіге тгеді. Хрюкин кпшілік алдында клкіге алады. Небрі екі жарым бетке жетер-жетпес гімеде бір оиа (дрысы бір эпизод) арылы мір шындыыны крделі сыры, коам, адам болмысы осылай шебер кестеленген.
аза кркем ара сзіні айтулы кілі Б.Майлин аламынан кптеген сем, шынайы гімелер туаны белгілі. Жазушыны “Тала” атты гімесіне негіз .болан оиа - Айдарбек есімді отаасыны ашу стінде зайыбын тала етуі. Кейіпкерлер характеріні сыры да, жалпы гімені барлы тйіні де осы оиаа негізделген. Айдарбекті р да жы мінезі мен еркексіп байамай айтан бір сзінен тартан кініші, Зейнепті кнбістігі мен сезімталдыы, екеуіні бірде тату, бірде араз оырай тірлігі, бар адамды болмысы шаын гімеде бір оиа раан екі эпизод (ренжісуі мен татуласуы) барысында те нанымды да серлі бейнеленген. Кейіпкерлерді белгілі бір алыптасан мінезбен, дет-дадымен крінуі - гімеге тн таы бір ерекшелік десек, Бейімбет туындысында екі кейіпкер де (Айдарбек, Зейнеп) тл мінезімен, алыптасан мір салтымен табии крінген.