Кркем шыармадаы мазмн мен пішін мселесі 5 страница
мір шындыын згеше бір ырынан амтып, кркем таныту масатын лирикалы бейнелеу тэсілі атарады.
7.1. Лирикалы бейнелеу тсілі алуан трлі мір былыстары, адамны тіршілігі туралы аынны сезім кйлерін, ой-толаныстарын, тсінік-ымын танытуды бірінші кезекке ояды. Сйтіп, лириканы предметі эпостаыдай сырты дние, объективті шынды, оиа емес, аъінны жекелік кіл кйі, толганыс-тебіренісі, уаныш-мы, Гегелъ айтцандай “ішкі лемні сыры” болып табылады. Аын андай таырыпты, нендей оамды, адамды мселелерді жырласа да ол туралы е алдымен з тйсік-сезімін, кзарасын айын білдіруі шарт. Сондытан да Гегель де, Белинский де лирикалы поэзияны аынны алдымен зіні ішкі лемін баса танытатын, кбінше аынны зі айтатын субъективті поэзия деп атаан.
Лириканы эпикадан таы бір принципті айырмашылыы Гегель сзімен айтанда, оны “ышамдьшыы, шымырлыы. Жалпы лирика “далиан за-сонар баяндауымен немесе сырты жайларды кеінен ашып беруімен емес, ішкі тередігімен сер етуге тиісті”. Мндай трлаулы тсінікті Белинскийді де айтаны белгілі.
Ахмет Байтрсынлы да “Толау (лирика) ыса болуа тиіс... Кіл кйінен шыатын толау кіл табиатына арай зын болмаса тиіс, зын болмайды да. Наыз толауларды кбі-а 4-5 ауыз ленен аспайды” деп лирикалы ле табиатына тн басты ерекшеліктерді бірін орынды атаан.
Ал лирикалы текті толау деген терминмен атай отырып А.Байтрсынлы “толаанда айтатын нрсесін толаушы (автор) тысары аламнан алмай, ішкергі аламнан алады. Толаушы аын уелі кіліні кйін-мын, мддесін, зарын, кйінішін, сйінішін айтып, шер тарату шін толайды” деп тсіндірген.
Белинскийді де, Байтрсынлыны да келтірілген пікірлері Гегельді лириканы ішкі лемні пішіні деген нсалы толамымен тыыз ндесіп жатанын креміз. Аристотель де кезінде “еліктеуші з болмысын жасырмай, зімен зі жеке алады” деген еді ой. Ішкі алам адамны (авторды) жан дниесі, кіл кйі, сезімдері, толаныстары.
лені ішкі аламны пішіні екенін Абайды белгілі леіндегі:
ле шіркін секші, жрта жаяр,
Сырымды тотатайын айта бермей, - деген жолдар да длелдей тседі.
Оиа - былыстарды байыпты, асыпай, жй баяндайтын эпик гімелеушіден лирикті жне бір лкен згешелігі мынада: ол нені айтып, андай сырды, андай кйді атарса да сол зі жьірлап отыран жайларды соншалыты тебіреніп-толанып, ызу жрекпен айтады. Шабытты сезіммен атарыла жыр тгеді. Мысалы, лы Абайды:
алы елім, азаым, айран жртым,
старасыз аузыа тсті мрты.
Жасы менен жаманды айырмады,
Бірі ан, бірі май боп енді екі рты.
Бет бергенде шырайы сондай жасы,
айдан ана бзылды сартша сырты?
пайсы з сзінен баса сзді .•
Аузымен ора оран кей ырты,- деген жолдарын алайышы. ленде аынны халыны тадырына жаны ашыан сезімі, оны бірліксіз, берекесіз, нерсіз тіршілігіне кйінуі, кйіне трып оан бйрегіні бруы, брі-брі айын танылады. Абайды бл жекелік сезім кйінде, айы - мыда аншама азаматты сыр жатыр, оамды шыды жатыр!
“Лирика” терминіні атауы гректі Ьуга деген сзінен шыан, ол “лира (музыкалы аспапты атауы) уеніне осылып айтушы” деген маынаны білдіреді. Кне Грекияда н лира музыкалы аспабыны сйемелдеуімен айтылатын болан. Лирикалы ледерді тп-тркіні, міне осы ндерде жатыр. Бан оса кне грек жртыны аындары да з лендерін осы лира аспабында ойнап трып айтатын болан екен.
М.Каган айтандай, шынында да “лирика дебиетгегі музыка” немесе “музыканы задылытарын абьшдаан дебиет”* аталуы да осы себепті болса керек.
8.1. мір шындыын бейнелеуді шінші жолы - драмалы тэсіл деп аталады. Бл дебиетті шінші тегі - драманыц (гр. сігаша -рекет, имыл) негізін райды. Драмалы бейнелеу тсілі адамды тікелей имыл-рекет стінде крсетуді масат етеді. “Драма лирикаша тамылжытып жыр тгіп жатпайды, драмадаы кейіпкерлер здерін рекетте білдіруі керек. Бл тйсік жэне аару емес, характер .болып шыпа”,** - деген Белинский тжырымынан драма ерекшелігі те айын крініп тр.
Эпоста оиа болса, драмада адам мірі - мірші. Сондытан да драмада з тласымен мір айшылытарыны мнін аартатын кейіпкерді мінезі мен негізгі сипаттарын кркем, жанды танытуа баса назар аударылады. Драма мір шындыы мен адам тадырын бейнелеуді е крделі тсілі, эпос пен лирика ерекшеліктерін оса амтыан синтез жанр деп те атайды. Шынында да, драмалы туындыда автора атыссыз сырты дние де (бл эпосты сипаты), сондай-а кейіпкерді ішкі лемі де (бл лирикаа тн сипат) бейнеленеді. Алайда бл аталан жаындытар драманы дебиетті дербес бір тегі ретіндегі зіндік ерекшеліктерін жоа шыармайды, айта драманы крделі жанр екендігін таныта тседі. дебиетті тектерін Гегель зіні триада задылыына сйкес арастырып, эпос е кнесі, біріншісі, деби даму негізі, яни эпос-тезис, лирика оан арама-арсы, яни, антитезис, драма синтез, екеуіні осындысы деген пікір білдірген.
Енді драмалы туындыларды зіне тн ерекшеліктері андай, соан келейік. Біріншіден, драмалы шыармалар театра, сахнаа ойылуа арнап жазылады да, осы себепті олар сахна зандылыымен йлесуі керек. Пьеса клеміні шектеулігі де осыдан келіп шыады. Пьесаны кркемдік асиеті, леуметтік маызы да, оны сахнадаы ойылымы арылы ана шын мнінде крінбек. Белинскийді “Драмалы поэзияны сахналы нерсіз сні келмейді, белгілі бір тланы тану шін оны алай сйлегенін, алай толанатынын, алай рекет етеуінін кру жне есту керек” дейтіні де сондытан болса керек. Екіншіден, драмалы шыармада авторлы баяндау, мінездеу, табиат кріністерін бейнелеу, таы да баса суреттеу тсілдеріні болмайтындыы. шіншіден, пьесаны бірыай кейіпкерлер сзіне (монолог, диалог) рылатындыы. Бдан драматургты тілге, яни, кейіпкерлер сзіне те мият болу керектігі келіп шыады. М. уезов 30-жылдардаы бір мааласында “Реалистік пьесаны драмалы шыармадаы е лкен шарты, айнымас, кемімес шарты - е алдымен, пьесаны тілі дейміз” деп жазан-ды. те орынды тжырым бл.
Эпикалы, .лирикалы туындылардаы автор атаратын сан сала рл (гімелеу, баяндау, мінездеу, з атынан немесе кейіпкер атынан сйлеу, сыр ашу, толаныс т.б.) драмалы шыармада кейіпкерлер сзіне (пьеса тілі дегеніміз кейіпкерлерді тілі, сзі) жктеледі. Немесе натыра айтанда зге туындылардаы автор функциясын драмада з сздерімен кейіпкерлер атарады. Сонымен кейіпкерлер тілі пьесалы туындыларда драмалы характер жасауды басты жне бірден бір шарты іспетті. Кейіпкерлер сахнада, крермендерді кз алдында характерін з сзімен, іс-рекеттерімен тлалауы, танытуы ажет. Кейіпкерлерді зге атысушылармен гімелесуінен (диалог) немесе жеке, оаша толаныс-тебіреністерінен де (монолог) оны адамды жасылы-жаманды бар болмысы, масат-мраты, т.б. тымды танылуа, айындалуа тиісті. Мысал шін лы . Мсіреповті “Аан сері - Атоты” трагедиясындаы оайды мына бір монологына - сырына кіл бліп крейікші.
Оиа тойа зірленіп жатан ауыл асында теді. й асында жалыз онай.
оай: “Солай болды, оццайым!” Тре тымына да болды, оай аты ранга да тсті... Тірі деген, далага шыгып, желпініп бір алмасам, тіпті йге сыя алар емеспін. Кні кеше екі кісі бас осса, ркімні аузына бір арап, тгіне тсінбей, айтып келіп атынынан срайтын оай! Міне кім болды бгін! Кім болды деймін мен саган! Байашы зіді зі! Кімні олы батар екен абыргаа! Уа, айда жр лгі Сердлі?! Ккшетау дуаныны кзі срінетін той жасагалы отырганымда жаман неме атын-алашты ортасынан шыга алмайын деп жр ме зі? (аранып) Туу-туу!”.
Атотыны кесі оайды бл монологынан оны бар болмыс-мінезі: аалдыы да, жаны таза момындыы да, аздап матаншатыы да, бір сзбен тйгенде, алдананын білмей алаайлаан аау жанны асиеті мен асіреті тп-тгел “мен-мндалап” тр ой. Шеберлік дегеніміз, драмалы характер дегеніміз осы. Кейіпкер тіліне атысты А.Толстойды драматургтерге: “Сзге мейлінше сара болыцар, эрбір сз ткір жебедей крермендер жрегіне дл тиетін болсын” деп ескертуі де аса мнді. Тртіншіден, пьесада суреттелетін шындыты, адамдар арасындаы тартыс- атыыстарды осы шага, дл азір болып жатандай бейнеленуі. Мндай уаыт категориясыны сіресе пьесаны сахнада кріп отыран кезде ерекше сезілуі жне оны крермендерді сезім- тйсігіне айрыша сер етуі ерекше. Заманына амалы болмай жынданан аракз (М.уезовті “аракз” трагедиясы), баытсыз ашытар - ос млы озы мен Баян (. Мсіреповті “озы Крпеш - Баян слу”) трагедиясы спектакль стінде бізге лдеашан мір срген лдебір белгісіз жандар болып емес, бейне дл азір мірде бар, зіміздей уана да білетін, крсіне де алатын, толана да алатын тірі аракз, тірі ару Баян, сйкімді озы болып крініп, уаныш-айысымен, адамды болмысымен бізді баурап, алуан кйге тсіреді. Бл, рине, театр неріні діреті, драма ерекшеліі. Кезінде Гегель: “Драмада да эпостаыдай з крес-тартысымен, зіндік аяталуымен крінетін іс-рекет бар. Біра, бл іс-эрекеттер бізге эпостаыдай гімелеу - баяндау арылы болып ткен оиа ретінде танылмайды. Біз ол рекеттерді з кзімізбен креміз. Олар бізді кз алдымызда ткеріледі” деп драмалы туындыны театрга атыстылыын да, іс- рекет, оианы уаыт жаынан крсету айырмашылыын да дп басып айтан болатын-ды.
Драмалы туындыны уаыт категориясына атысты осы ерекшелігіне кезінде А. Байтрсынлы да з ебегінде айрыша кіл аударып былай деп жазган: “Уаиа кз алдымызда болып, адамдарды тіршілік жзінде айтысып - тартысып мір шеккенін креміз. Тіршілік майданыда адамдарды аылы жеткенінше амалдап, айратына арай ару ылып, алысаны, арбааны, уананы, жылааны, ойнааны, клгені, сйінгені, кйінгені, жауласаны, дауласаны, бітіскені, жарасаны мір жзінде крініп. кз алдынан теді”.
Эпикалы кедікпен бейнелеу ммкіндігі болмаандытан (бл рине, драманы тектік-жанрлы ерекшелігі) драматург мірді те-мте маызды деген былыстарын ана іріктеп алып, пьесасына арау етеді. Бесіншіден, Гегель айтандай, М.уезов те ерекше мн бергендей, тегінде пьеса пішінге те ата арайтын туынды. Эпикада оиалар, адамдар арасындаы арым-атынас кеінен суреттеліп, баяу, байыпты дамытылса, драмада рекет, адамдар арасындаы арым-атынас, тартыс керісінше ызу, жедел рбуімен ерекшеленеді. Бл драма неізіне жататын тартыса байланысты.
Драмалы . туынды ерекшеліктері жайлы ойымызды неміс аыны рі белгілі эстетигі Ф.Шиллерді: “Барлы баяндаушы трлер (жанрлар) азіргіні ткенге ауыстырса, драмалы барлы трлер ткенді азіргіге айналдырады” деген тжырымды пікірімен тйіндейміз.
Сонымен дебиетті ш тегіні арасында мір шындыын бейнелеу тсілдеріні ерекшеліктёріне байланысты зіндік айыр-машылытары бар екенін крдік. Алайда бл айырмашылытар оларды арасындаы байланыс - жаындыты да жоа шыара алмайды. Тегінде таза бір трлік, яни, зге деби текті белгі - сипаттарынан ада кркем шыарма болмайды, болуы да ммкін емес, бір кркем туындыда дебиетті ш тегіні де кейбір сипаттары крінуі - зандылы, нер задылыы. Мселен, кез-келген эпикалы туындыда авторлы лиризм де, драмаа тн белгілер де (диалог, т.б.) кездесуі осыдан. Сондай-а, драмада авторлар эпикалы жне лирикалы тсілдерді жиі олданады. Айталы, пьесада драматург монолог тсілін екі трлі масатта олдануы ммкін. Біріншіден, монолог арылы кейіпкерді ішкі сезім кйі, толаныс-тебіренісін (бл тегінде лирикалы бейнелеу тсіліне тн ерекшелік ой) ашуга болады, екіншіден, монолог арылы кейіпкерді зіні немесе баса атысушьшарды ткен мірі туралы кеірек айтуа-танытуа (бл енді аны эпоса тн тсіл емес пе!) да болады.
Демек, дебиетті ш тегі немесе мір-болмысты бейнелеуді ш тсілі бір-бірімен тыыз байланысты. Бл бірлік-байланыс кез-келген кркем шыармаца мір келбеті мен адамдар тадырын алуан ырынан амтып кеінен рі шынайы суреттеп танытуды кепілі секілді.
Эпикалы жне драмалы туындыларды басым блігі ара сзбен, лирикалы шыармалардын лемен жазылатындыы есте болуы керек. Эпиканы (эпосты) поэма, батырлар жыры, баллада т.б. трлері (жанрлары) лемен, кейбір драмалы туындылар а лемен жазылатыны жэне шынды.
Аталан ш трлі бейнелеу тсілдері эдебиетті ш тегіні алуан жанрлы формалары (трлері) арылы іске асады. Мселен, драмалы бейнелеу тсілі пьесалы шыармаларды жанрлы трлері болып табылатын комедия, трагедия, драмада олданылса, эпикалы тсіл эпосты текті жанрлары аыз, ертегі, мысал, гіме, новелла, повесть, поэма, батырлар жыры, роман, роман-эпопеяда, ал лирикалы тэсіл болса, ода, элегия, сонет, идиллия, сатиралы лирика, эн ледері, арнау, т.б. жанрларда олданылады.
Жоарыда айтыландарды тйіндей келгенде дебиет теориясыны ш негізгі ымдары келіп шыады, олар: тек, тр, жанр.
дебиетті тегі дегенде біз бейнелеу тсілдерін (олар шеу: эпикалы, лирикалы жне драмалы суреттеу тсілдері) жне соан сай блінуді йарамыз. йткені, кллі кркем дебиет туындылары мір шындыын бейнелеу, суреттеп таныту тсілдеріні ерекшеліктеріне арай ш текке блінеді.
Т р дегенде біз эпикалы, драмалы немесе лирикалы шыармаларды белгілі бір формасын, лгісін амыз. Мселен, повесть, трагедия, элегия, гіме деген сияты. Повесть (хикаят деп те аталып жр) - эпикалы текті бір трі немесе формасы деп айтуа болады. Ал франуз тілінен ауысан “жанр” термині “тек” деен маынада да, “тр” деген мнде де олданыла береді. Мэселен, “эпос жанры” десек, мнда “жанр” термині “тек” маынасында олданылып тр. детте “эпосты тек” деп те, “эпос жанры” деп те айтыла береді. Ал, “гіме - эпос жанрына жатады” дегенде терминні маынасы тр деген ымды білдіріп тр. Мны “гіме - эпосты текті бір трі” деп те айтуа болады. Сонымен, дебиетті тектері шеу де, жанрлы трлері сан алуан.
9-лекция. деби процесс жне деби баыт-аымдар, деби мектеп
аралатын мселелер:
9.1нер дамуыны оамды мірмен байланыстылыы
9.2деби даму зандылыгары
9.3деби даму жне дстр жаластыы
дебиеттер:
1. Атымов М. Кркем шыарма композициясы туралы. Алматы, 1969
2. Байтрсынов А. дебиет танытыш. Кіт: Шыармалары. Алматы, 1989
3. Белинский В.Г. Шыармалары. Сьш маалалары. Алматы, 1987
4. Горький М. дебиет туралы. Алматы,1984
5. абдолов 3. Кзарас. Талдаулар мен толаныстар. Алматы,1996
6. Нрали Р.дебиет теориясы. Астана,2003.
деби даму, деби процесс деген ымдар зара мндес, маыналас. Екеуі де белгілі бір лт, халыты, кеірек алса, лем дебиетіні кнделікті немесе белгілі бір кезе, дуірлердегі су, жетілу, даму сипатына атысты ымдар. деби даму десек, кнделікті деби процесс, кнделікті дебиетті кркемдік даму мселесі ынылады.
“деби процесс - бл белгілі бір дуірде, сонымен атар, лттар мен елдерді, айматарды, лемні кллі тарихи кезедерінде мір сріп келе жатан дебиетті тарихи-занды озалысы”*.
деби процесс деби даму сипатын крсетеді. Бл р кезені зіне тн деби дамуы, зіндік ерекшеліктері болады деген сз. деби процесті ерекшеліктері оамды жадайлара, дебиетті жалпы алыптасу, даму дегейіне, аын-жазушыларды шыармашылы-кркемдік ізденістеріне де байланысты. Бгінгі деби процесс немесе даму зіні жетістік-кемшіліктерімен кні ерте лт дебиеті тарихыны жарын бір тарауына айналады.
деби дамуды тарихи сипаты бар. Бл эдебиетті, жалпы нерді дамуы, сіп-ркендеуі оамды тарихи жадайлара байланысты деген сз. йткені нер - оамды былыс.
деби процесс - здіксіз жаласатын процесс. лт, халы барда, оамды даму бар жерде, нерге деген оамды ажеттілік, кркемдік-эстетикалы сраныс барда нер дамуы да жаласа бермекші.
деби даму, деби процесс ыры мен сыры мол крделі ым. деби процесті натьлы кріністері, формалары бар. Олар - “деби баыт”, “деби аым”, “деби мектеп” ымдары. андай бір дебиетті болмасын даму тарихында оны тірі, жанды организм, су, жетілу, алыптасу стіндегі дебиет, нер ретінде танытатын трлі деби баыттарды, аымдарды, мектептерді болуы, атар мір сруі - задылы, нер зандылыы.
Бір кезедегі деби процесс аясында трліше деби баыттарды, аымдарды, мектептерді атар мір сруі, дамуы, райсысыны з басымдылыы шін кресуі деби дамуды толыандылыын, дебиетті оамды мір мселелеріне белсене араласуын, сйтіп лт дебиетіні жан-жаты кркемдік ізденіс, су, рлеу стінде екенін крсететін намды факторлар. Демек, деби дамуды задылыы.
Мселен, XX асыр басындаы аза дебиетінде, яни, осы кезедегі деби процесте лденеше деби баыттар, аымдар болды десек, оларды ай-айсысы да трліше кзарас станып, мір, оам шындыын зінше бейнелегенімен, тптеп келгенде брі де бір аза оамыны жай-кйін, шындыын, тадырын, зекті мселелерін жырлады, айтты ой. Сондытан да деби процесті, жалпы деби дамуды дегейін анытау шін сол белгілі бір кезедегі барлы деби баыттар мен аымдарды, мектептерді ерекшеліктерін, оамды мір былыстарын шынайы, кркем таныту ммкіндіктерін, ізденістерін атар алып саралау ажет.
деби баыт, аым, мектеп, бларды масаты орта (оамды мір шындыын таныту) десек те, олар бір ымдар емес, бір-бірінен соншалыты алша былыстар да саналмайды, керісінше бірімен-бірі тыыз байланысты атар мір сретін былыстар.
Алдымен, деби баыт пен деби аым мселесіне тоталайы. деби баыт дегеніміз не? деби аым деп нердегі андай былысты танимыз? Бл ретте В.А.Богданорты мына бір пікірі назар аударарлытай: “Бізді дебиеттану ылымымыз дебиетті тарихи даму задылытарын зерттей келе бл дамуды екі жетекші “координаттарын” анытады: ол деби баыттар (белгілі бір эстетикалы бадарлама станан жазушыларды шыармашылы бірлігі) жне деби аымдар (мір- болмысты идеологиялы трыдан ып-тсінуде орта кзарастаы аламгерлер бірлігі)*.
Бл пікірден деби баыт пен аымны деби дамуды жетекші тенденциялары екендігі, оларды айырмашылытары мен зара жаыдыы да айын аарылады.
дебиет туралы ылымда баыт, аым жайлы пікірталастары да бар. Соны бірі - деби баыт бірінші ме, деби аым бірінші ме деген мселе. Орысты бірсыпыра жетекші дебиетші, теоретик алымдары (Г.Н.Поспелов, Н.А.Гуляев, А.И.Ревякин, В.И.Кулешов т.б.) мселені орыс, еуропа дебиеттері тарихымен байланыстыра арастыра келе, бл ымдарды зара сабатастыын, деби баытты біріншілігін анытап длелдеді. Бір деби процесс аясында оамды, кркемдік- эстетикалы сраныс-ажеттіліктерге орай уелі деби баытты туып алыптасатындыы, оны дами, ркендей келе з ішінен бірнеше деби аымдара блінетіндігі - нер задылыы.
деби баыт та, деби аым да - тарихи категориялар, оларды белгілі бір кезені оамды шындыы туызады, белгілі бір уаытта деби баыт та, аым да нер сахнасынан кетеді. Таы бір ескеретін нрсе дебиет зерттеушілері, дебиет теоретиктері классицизм, сентиментализм, тіпті романтизм сынды мшр деби былыстарды кейде баыт, енді бірде аым деп те атайды.
Белгілі теоретик алым Н.А.Гуляев деби баытты бірінші екенін тжырымдай отырып XIX . I жартысындаы орыс дебиетіндегі романтизм баытыны з ішінде тмендегідей екі аым боланын атап крсетеді:
1) Кертартпа кзарастаы аын-романтиктер станан деби аым (Жуковский, Батюшков т.б.);