Кркем шыармадаы мазмн мен пішін мселесі 6 страница

2) Ткерісшіл-декабристік кзарастаы аын-романтиктер станан деби аым (Рылеев, Одоевский т.б.)* Ал Г.Н.Поспелов болса, орыс дебиетінде XIX . 40-жылдарында “натуралды мектеп” баытыны ауымында бірнеше деби аымдар крініс бергенін айта кеп, Герен, Огарев, Плещеев, Дуров шыармашьшыы бір аымды, Некрасов, Салтыков-Щедрин - екінші аымды, Тургенев, Григорович, жас Панаев шінші, Достоевский жэне Бутков шыармашылыы таы бір аымды рады”** деп жазады. Зерттеуші бл жерде Гогольді “натуралды мектебін” рі деби баыт, рі эдеби мектеп ретінде арастырып отыр.

XIX асырды II жартысында Абай зіні шыармашылы ізденістерімен тл дебиетімізде реалистік жаа жазба дебиетті баытын алыптастырды. Бл баыт осы кезедегі деби процесте жетекшілік роль атарды.

Жалпы кеірек алып арастыранда осы кезенде аза дебиетінде ш деби баыт атар ркендеп, дамыаны млім.

1 .Ыбырай, Абай шыармашылытары арылы алыптасан аартушылы м реалистік баыт;

2. нші лирик-аындар (брын осылай аталан, азір нер ттастыы мазмнындаы аындар поэзиясы) станан деби баыт (Біржан сал, Аан сері, сет т.б.).

3. Кеестік идеология керітартпа, ескішіл деп санап келген аындар шыармашылыы раан деби баыт (Дулат, Шортанбай, Мрат т.б.).

Аталан ш деби баытты мір шындыын танытуда кркемдік-эстетикалы, дниетанымды.трыдан зіндік айырмашылытары боланымен, негізінен тп масаты орта, ол халы тадырын ту етіп ктере отырып замана шындыын шынайы таныту, халыа бірі слулыты, махаббатты, достыты ардатайтын німен, жырымен ызмет етсе, екіншілері лт болашаын оу-біліммен байланыстыра арастырып, нер-білімді насихаттап, лтын, елін бірлікке, ынтымаа ндеді, оамды ділетсіздікті прменді сынады, шіншілері отаршылды ойранына шыраан, елдігінен, лтты болмысынан айрыла бастаан халыны шерменде кйін кріп оны келешегінен тілген, еріксіз ткен мірге ілген, соны асаан жырлар жазды, осы себепті де ескішіл, кертартпа аындар аталды.

Осы кейінгі деби баыт М.уезовті жіктеуі бойынша з ішінен мынадай ш деби аымдара блінді:

1. Діни-аартушылы аым (кілдері бубкір Кердері, Амолла т.б.);

2. Зар заман аымы.

3. Діни таырыптаы иссалар жазатын аындар станан деби аым (Жсіпбек Шайхисламлы, Аылбек Сабал, Шді Жгірлы т.б.).

Келтірілген мысалдардан деби процесте деби баытты біріншілігі, оны белгілі бір кезеде аымдара блінетіні натылы танылады.

деби баыт та, аым да жекелік (яни, жеке аламгерге атысты) былыс емес, аындар, аламгерлер тобына, оларды бірігу, ортаты, мір шындыын таныту ерекшелігіне байланысты аныгалатын былыс. рбір деби баытты, сондай-а аымны алдында тран масат-міндетін тжырымдайтын, айындайтын з платформасы, манифесті немесе бадарламасы болуы задылы (Богданов пікірін еске алыыз). Мселен, Абай негізін алап дамытан жаа реалистік баытты масаты, мірге, нерге кзарасы, яни аынны бадарламасы оны кптеген белгілі лендерінде (“Мен жазбаймын ленді ермек шін”, “ле - сзді патшасы, сз сарасы”, “Адамны кейбір кездері”, “Кіл сы йылжыр шартарапа”, “Біреуді кісісі лсе, аралы - ол”, “згеге кілім тоярсы”, “латан кіріп бойды алар” т.б.) айын тжырымдалан.

Ал М.уезов алаш негіздеп, сипаттап берген “зар заман” аымыны масаты, мірді идеологиялы трыдан тсініп-баалаулары (бл аымны бадарламасы) сіресе Шортанбайды (“Зар заман”), Мратты (“ш иян” т.б.) т.б. туындыларынан жасы аарылады. Отаршылдыты келуі мен орныуы кесірінен азаты лтты-мемлекеттігіні, ел басару жйесіні бзылуы, азаты дстрлі мір салттарыны жойылуы, отаршылды танан намсыз былыстарды кеінен етек жаюы, діннен безу, капиталистік оам кріністеріні дала тіршілігіне ене бастауы (сауда- сатты, аша т.б.) осыны брін “заман азды, халы тозды” деп тілу жне барынша жек кру, мінеу, брыны заманды асау сарыны, міне “зар заман” аымыны мір шындыын бейнелеуіні ерекшеліктері. Мны аымны зіндік бадарламасы, станымы десе де боландай. йткені мір былыстарын абылдамау, жек кру, сынау-мінеу, тілу, брыныны асау “зар заман” аындарыны баршасына орта сарын болды*.

Бір ескеретін нрсе кркемдік діс мысалы, нерлым траты былыс болса, деби баыт та, аым да уаытша былыс. Олар оамды дамуды белгілі бір кезеінде трлі леуметтік, оамды згерістерге, себептерге байланысты пайда болып, дамып, мір шындыын танытуда зіндік ерекшеліктерімен крініп, келесі бір оамды-элеуметтік згерістерге, жаалытара орай дебиет сахнасынан кетуі бден ммкін. Мысалы, “зар заман” аымын отаршылдыты кшеюі, мен орныуына байланысты азаты оамды мірінде орын алан намсыз былыстара деген арсылы туызды, асыр соына арай аым дамуын тотатты.

деби баыт, аымдар натылы бір халыты дебиетіні белгілі бір даму кезеінде туып, ркендеп, бір лт дебиетіне ана тн былыс ретінде танылуы да ммкін. “Зар заман” аымы айталы, негізінен аза дебиетіне тн былыс. Сондай-а, енді бір жадайларда деби баыт, аым белгілі бір елді, халыкты дебиеті аясында пайда бола тра ркендей, кеінен дами келе лт дебиетіні шеберінен асып лденеше елді дебиетіне жайылып, тіпті, лемдік деби былыса (аыма, баыта) айналуы да бден ммкін. Бан дебиет, нер тарихындаы классицизмді (ХУІІ . 30-жылдарында француз дебиетінде пайда болып, ркендей келе Еуропа елдері дебиетінде кеінен тараан), сентиментализмді (аылшын дебиетінде дниеге келіп ХУІІІ . II жартысы мен XIX . I жартысында бкіл Еуропа халытары дебиетінде рістеген) мысала келтіру орынды болмашы.

Ал деби мектеп те деби баыт, аым ымдарымен сабатас-байланысты деби былыс. деби баыт, аым бар жерде, деби мектеп те бар. Бларды атар мір сруі, деби процестегі жетекшілік шін текетіресулері айталап айтайы, нер дамуыны задылыы.

деби мектепті деби баыт, аымнан зіндік айырмашылыы бар. Басты ерекшелігі оны жалпы аламгерлерге, оларды тобына (бірлігін) емес, жеке здік сз зергеріні шыармашылыына тікелей атысты былыс екендігінде.

деби мектеп здік талантты нердегі негесіне, оны згелерге тікелей шыармашылы ыпалы мен стазды жетекшілігіне атысты айындалатын мселе. Орыс дебиетіні тарихындаы йгілі Гогольді “натуралды мектебін” алайы. Бл мектеп Гоголь жне оны шыармашылы ыпалымен жазатын шкірт аламгерлер арасындаы шыармашылы арым-атынасты танытады. Сондай-а орыс дебиеті тарихында “Некрасов мектебі”, А.Фет пен А.Майковты “таза нер мектебі” т.б. танымал. аза поэзиясында Абайды аынды мектебі - деби мектеп ретінде белгілі. деби мектеп боласын, стаз аламгер жне оны аыл-кеесімен, шыармашылы лгісімен жазатын шкірт аламгер болуы - задылы. Осындай стаз аын мен шкірт аламгерлер арасындаы шыармашылы байланыс ерекшелігін, жалпы деби мектеп ыма М.уезов: “деби мектеп деген аынны зі алан тр, зі жырлаан таырыпты ана тебіндей беруі емес. Сол басшы аын берген екпін, баыт, негізгі кйлеріні бетімен ты жол іздеп суде.стаз аыннь зі айтуа лгірмеген немесе заманында дейі айтысы келмеген жайларды тередей гіп, бірталай ріске апарып тастауы* деп тсіндіреді.

Абайды аынды мектебіні шкірттері атарында Ккбай, Шкрім, балалары Аылбай мен Маауия, сондай-а Нармамбет, ріп т.б. бар. Оларды таырып тадау, жазу, машытану, іздену, аынды алыптасу тадырларында Абайды стазды жетекшілігіні маызы зор боланы белгілі.

Сонымен, орыта келгенде, деби процесс - деби даму жанды, здіксіз рдіс. деби баыт, аым, мектеби процесті формалары. деби процесс ауымында сан алуан деби баыт, аымдарды, мектептерді атар мір сруі - нер задылыы.

 

10 - лекция.

дебиеттегі дстр мен жаашылды мселесі

 

аралатын мселелер:

10.1 Дстрді шыармашылыпен игеру

10.2 аза дебиетіндегі дстрлер

10.3 Абай дстрі жне аза поэзиясындаы жаластыы

 

дебиеттер:

 

1. Байтрсынов А. дебиет танытыш. Кіт: Шыармалары. Алматы, 1989

2. абдолов 3. Кзарас. Талдаулар мен толаныстар. Алматы,1996

 

мір - тіршілікті з задылыы бар. Ол тынымсыз дамуы, алы кндерге бет алуы. Ескі, тозыы жеткен былыстарды, жаратылысты, затты тозып кйреуі, жоалуы, орнына жааны ркен жаюы, оны дамуы, жетілуі т.б. Кн мен тнні алмасуы, бір жылды трт мезгілден труы. Осындай задылыты нер табиатынан да байаймыз, креміз. нерді де дамуыны з задылытары, тоырауыны да з себеп - салдарлары бар.

деби даму яки деби процесс немесе дебиетті даму тарихы бл зіліссіз жаласып отыратын процесс. Бгінгі XXI асыр басындаы деби даму жетістік - кемшілігімен кні ерте тл дебиетімізді тарихына, оны бір жарын тарауына айналады, кркемдік дамуымызды тарихы саналады. деби процесс тірі, жанды процесс, озалыс, крес, дебиетті оам, замана, уаыт ала ойан мселелерді ктеруі, сан сала баыттарда ізденуі, кнделікті дамуы, жетілуі, деби дамуды тарихы.

дебиетті, кеірек алса, нерді дамуы, сіп - ркендеуі, ала басан адамы рашан да белгілі бір деби-кркемдік дстрлерді дамытылуы, жаластыы арылы аныталады, крінеді. Екінші сзбен айтанда, деби даму дегеніміз бл дебиеттегі белгілі бір дстрлерді - кркемдік таылымдарды жаластыы, дамытылуы деген сз.

Демек, дстр жаластыы - деби дамуды басты задылыы, басты тетігі. Дстрсіз деби даму жо.

Сонымен дстр, деби дстр дегеніміз не?

Бл жекелей аланда аса здік сз зергеріні оамды - леуметтік мселелерді, белгілі бір таырыптар мен идеяларды жырлауда ол жеткізген зіндік зор кркемдік жетістігі, ты кркемдік жаалыы. Осы кркемдік жетістік - жаалытары арылы шеберлік танытуы.

Міне аламгерді осындай кркемдік жетістіктері немесе шеберлігі з тсындаы деби процесс шін де, кейінгі деби даму шін де шеберлік негесі, яни дстр ызметін атарады.

Ал дстр ымы кеірек алып арастыранда белгілі бір лт дебиетіні даму тарихы алыптастыран кркемдік таылымдар, жетістіктер. Мселен, ауыз дебиеті дстрі дегенде біз жекелеген аынны, жекелеген шыармашылы тланы емес, халыты жымды кркемдік мрасыны таылымын айтамыз. лтты тл деби дстр дегенде біз бай ауыз дебиетіні, фольклорды дстрлерін, жыраулар поэзиясыны таылымын, аынды - импровизаторлы дстрді, айтыс аындарыны негесін, жазба дебиеттегі крнекті тлаларды дстрін т.б. айтамыз.

Енді дебиеттегі дстр мен жаашылды крінісін Абай шыармашылыына байланыстыра пайымдап крейік.

Абайды аза эдебиетіне осан кркемдік олжасы дегенде біз аын ктерген ты таырьштар мен соны идеяларды, оларды аынды здік шабытпен, кркемдікпен жырлануын, ле рылысы мен мазмнына енгізген жаалытарын, поэтик тіліні кркемдігін-суреттілігін, байлыын, шебер аудармаларын, жалпы туындыларыны кркемдік, халыты, реалистік сипаттарын айтамыз. Міне блар оны аынды жаашылдыыны кріністері болса, бл шеберлік-суреткерлік жетістіктер XIX . II жартысындаы деби процесс шін де, кейінгі деби даму шін де кркемдік таылым, яни дстр ызметін атарды, атарып та келеді.

рине, Абай мндай суреткерлік биіктікке - дстр алыптастыратын шеберлікке кездейсо жетпегені белгілі. Таланттылы, азаматты биік позиция, озы дниетаным, парасаттылы та сзсіз керек, мнді. Алайда, ай-ай аламгер де зінен брыны дебиетте, асса лемдік, кем дегенде лтты дебиетте алыптасан кркемдік таылымды - дстрді тере игермей, оны барынша сіірмей трып, нерлі іргелі жетістіктерге жете алмайды. Абай да осындай аынды ізденіс мектебінен, алыптасу кезедерінен ткен. Абай шыармашылыыны бас зерттеушісі М.уезов, здеріізге де белгілі, оны аынды тласыны алыптасуына негіз болан ш арнаны айырыша атап айтады ой. Осы ш арна- ш кз Абай шыармашылы нр алан, анаттанан, бойа уат, ойа азы алан деби дстр:

1. Тл дебиеттегі озы дстр.

2. Шыыс дебиеті.

3. Орыс жэне Еуропа дебиетіні дстрлері.

Дстрге атыссыз аламгер болмайды, бл аксиома. рине, дстрден йрену, неге алу дегенімізді мн-маынасы лкен жне жан-жаты. Бл ретте М.уезовті пікірі айын рі біз шін мселені тсінуде аса мнді. Ол Абай таылым алан ш айнарды атап ана оймай, оларды аынны алай игергені туралы былай деп жазан: «Абайдыц аынды е бір ірі жагы осы ‘айтан ш азынаны айсысына болса да р йренуші, еліктеуші болып барган жо. айдан алсьін, нені алсын - баршасын да згені лкен ойлы, тере толаулы ірі аынды ерекшелігі арылы немі з елегінен ткізіп, з нерімен мытап орытып, зіні айран жрегінен шыан бйым - табысы етіп ала білді».

Осы бір іргелі пікірде біз сз еткелі отыран дстр жне оан суреткерді атынасы андай болады, дстрден йрену дегенімізді мнісі не деген сратарды айын жауабы берілген. М.уезов тегінде еліктеушілікті аынды лкен асиет деп санамаан. Сондытан да ол «аын айдан алсын, нені алсын - баршасын да зіні лкен ойлы, тере толаулы ірі аынды ерекшелігі арылы немі з елегінен ткізіп, з нерімен мытап орытып, зінін айран жрегінен шыан бйым-табысы етіп ала білуі» керектігін айтан.

Бдан туындайтын орытындылар:

1. Дстрден неге алу - нер задылыы. Белгілі бір дстрге атыссыз аламгер болмайды. Бл - нер задылыы, шыармашылы ерекшелігі. Дстрсіз суреткер де алыптаспайды, жалпы, деби даму да жаласпайды. Алдында бай дстрлер болмаса. олардан лгі-неге алып, ізденбесе Абай да лкен аын болып алыптаса алмас еді.

2. Еліктеу шыармашылы процесте бар нрсе. Біра бл дстрден толы мнінде таылым алуды, оны игеруді німді жолы емес. йткені, еліктеу аынды уатты лсіздігі (М.уезов). Еліктеу болан жерде аламгер нерде з ерекшелігімен кріне алмайды.

3. Демек, дстрді сол алып-лгісінде айна-атесіз айталау ажетсіз, айталаан жадайда аламгер зіндік дара бітімімен, аынды ерекшелігімен кріне алмай, эпигондыа рынады. Тегінде «аындар зара састыымен емес, ерекшелігімен ызы» (А.Блок).

Абай негесі крсеткендей, дстрді абылдау дегеніміз оны шыармашылыпен йреніп, игеріп, дамытан, жетілдірген жадайда ана толы іске асады рі зіні аынды- суреткерлік трыды (тлады) айындауа, шеберлік шыына ктерілуіне ыпал етеді. Демек, дстрге шыармашылы трыдан келу, оны шыармашылыпен йрене отырып игеру жне дамыту, жаластыру ана деби процесті рлеуіне, суреткерді алыптасуына жол ашады. Шыны да осы, деби дстрді - белгілі бір суреткерді шеберлік таылымдарын дл сол алпында айталау ммкін де емес, міндетті де емес кейінгі нер иесі шін.

Бл былысты - дстр иесі мен оны абылдаушы суреткер арым-атынасыны сырын сыншы Белинскийді мына пікірі демі ашып береді: «лы аынны баса аындара ыпалы оны поэзиясыны сол аындарда айнымай крінуінде емес, оларды з бойындаы кш-уатыны оянуына сер етуінде».

Демек, дстрден йрену - шыармашылы былыс, задылы, ажеттілік, оны айталау емес, дстр йренуші аламгер шін шыармашылы стимул, импульс, оны бойындаы кш-уатты оянуына ер етуші (Белинский), нер айдынына бастаушы, шыармашылы рекетке жігерлендіруші іспетті.

рине, деби дстрден, озы рдістен йрену мен оны игеру крделі де за шыармашылы процесс. аламгерді зіндік шыармашылы бітімі-тласы алыптасанша здіксіз жаласатын зады шыармашылы процесс.

Дстрді шыармашылыпен игеріп, жемісті жаластыра, дамыта білу - суреткер жаашылдыыны белгісі. ‘

Жаашыл суреткер кім? Жаашыл суреткер дегеніміз уаыт, оам мінберінен заманы, заманыны адамы жайлы жаа сз, жаа ой айта алан аламгер, ты идеялар мен таырыптарды ктеріп, оларды жааша, здік шеберлікте бейнелей алан, сйтіп нерге соны кркемдік жаалытар (пішін, мазмн трысынан) келген суреткер. Бндай кркемдік жетістікке аламгер дстрді шыармашылыпен игеру жэне жааша дамыту негізінде жетеді. Міне, здерііз байаандай, нердегі, дебиеттегі дстр мселесін сз ету тптеп келгенде жаашылды проблемасы да гімелеу болып шыады екен. йткені бл екі ым таырып пен идея, мазмн мен пішін секілді бір бірімен тыыз сабатас, байланыстаы, бірінсіз бірі болмайтын, бірін-бірі толытырып отыратын егіз ымдар, дебиет, нер дамуыны негізгі алышарттарыны, задылытарыны бірі.

Дстрсіз деби даму жо десек, дстрді шыармашылыпен игеру мен жаластыру суреткерді жаашылдыа келеді екен. Ал белгілі бір суреткерді нердегі толаай табысы, кркемдік, шеберлік трысындыы жаашылдыы з кезеі шін де неге кзі, дстр, дстр ызметін атарады. Бл дстр мен жаашылдыты сабатастыын, зара байланысын крсетеді. Дстрді шыармашылыпен игеру жаашылдыа келсе, жаашылды негізінде дстр алыптасады.

Абай поэзиясыны жаашылдыы алдымен з кезеіндегі деби даму шін те пайдалы дстр рады, реалистік дебиетті ркендеуіне мыты негіз болды. Абай жаашылдыыны негізінде оны аынды мектебі алыптасты, оны аясындаы шкірт аындара (Шкрім, Маауия, Аылбай, Ккбай т.б.) лы суреткер жаашылдыыны - дстріні сер-ыпалы зор боланы белгілі.

нердегі, дебиеттегі жаашылдыты кбіне кп кркем пішіннен іздейтін кзарас біржаты рі бл формализмге сотыратын ате тсінік. Ірі суреткерлерді ай-айсысы да мазмн мен пішін бірлігін кркемдікті шарты, жаашылды крінісі деп білген. Ш.Айтматов: «жаашылды дегеніміз брінен де брын кркемдік ойлауды тсілі мен ауымынан танылма, сондытан, затты ия былысты суреттеу мнеріне, кріктеу-бейнелей ралдарына, интонацияны тадай білуге де байланысты» деп жазан екен.

Суреткер жаашылдыы крделі ым. Оны идеядан, таырьштан, проблемадан, образдан, жанрдан, діс пен стильден, тіл мен лшемнен, кркем жйнатаудан іздеу керектігі жайлы пікірлер птарлы.

Енді Абай шыармашылыы мысалында аынны ортаасырлы тркі дебиетіні жне орыс дебиетіні озы дстрлерін шыармашылыпен игеруіне, жаашылдыына атысты бірер мысалдар келтірейік.

Абайды ылым-білімді, ізгілікті, адамгершілікті жоары насихаттаан ибратты туындыларыны бірі - «ылым таппай матанба» леі. Аынны осы леіндегі бес асыл іс, бес дшпан жайлы ойыны тркіні белгілі бір деби дстрден бастау алан.

XI асырды белгілі аыны Жіп Баласани зіні «тты білік» дастанында ел басаран бектерге тмендегідей кеес береді:

Жрсін бектер бес нрседен алыстап,

Есі болса, жрна болса намыстан.

шалаты - бірі, екіншісі - сарады,

шіншісі - ашу, оан егіз - наданды.

ырсыы - сор бетті жер ып жргізер Бесіншісі - тірік, жерге тірі кіргізер.

Абай Баласаниды бектерді сатандыран бес жаман мінезді сол алпында алмай, яни дстрді айталамай рі з сзін замандас-атамінерлерге арнамай, заманны жаа тлі