Саяси білімдер жйесінде билік ымын анытауды трлі.
Саяси билік туралы тсінік.
Сонымен, билікдегеніміз не?
Бл ыма атынастаы ызыушылы ерте замандардан басталан. Билікті з пиясы бар. Адамзат з дамуыны
не бойында зіні ойшыл кілдерімен оны мнін ашуа талпынды. Неге адамдар баса адамдара баынады? Т.Джефферсон айткандай, бір адамдар — арасында ерімен, ал басалары — ая киімдеріндегі кше темірлерімен туылмады. Біра осылай болса да, біреулер билік рады, ал басалары осы билікті мойындайды жне оан млтіксіз баынады.
Билік рылымын зерттеушілер бл ымды анытауда эр трлі тсілдерді олданып, трлі кзкдрастарды станады. Билік — билік ру объектісін басарудаы ерекше іс- рекеттерді жзеге асыратын субъект. Себебі, билікті сері оамны барлы рылымды элементтеріде бойлай отырып, соларда жзеге асатындытан, билік оамды мірдегі з крінісіні кптрлілігімен сипатталынады. Бл:
· ерікті, бастаманы, жігерді крінуі, субъект-
субъектілік атынастарды белсенді элементі;
· масатты жасатау, баыныштыларды тіршілік
рекеттеріні мнді аспектілерін бадарламалау;
· шешімдер абылдау, оларды жзеге асыру тетіктерін
анытау;
· жеке мдделерді тйістіру мен ескеру;
· жалпы мдделерді жеке мдделерден басымдыын
мойындау жне осы басымдытарды амтамасыз ету шін биліктік ыпал ету нормалары мен ралдарын олдану;
· биліктік ыпал етуді леуметтік мнін мойындаумен
байланысты билік субъектісіні ерекше психикалы жадайы жне т.б.
Осы аталан баалау пікіріні барлыы билік мніне тередей енуге талаптану болып табылады. леуметтік мірде билік зін кпаспектілі жне кплшемді былыс ретінде крсетеді. Билік рушы субъект з акцияларында, рекеттерінде з "мендігіні" шегінен шыып кетеді. Оан объектіге ыпал етуге мтылу, онда зіні субъектілігін, яни зіні леуметтік ыпалы мен мнін жзеге асыру тн. Баралы санада алыптасан жалпы тсінік бойынша билік тртіп шін керек, ол — оамдаы тртіпті сатауды аруы, ралы. Бл формуланы кзге крініп тран карабайырлыына карамастан мнда билік кэжеттілігін мойындау мен билік руды масаты крсетілген.
Алайда, мнда осы тртіпті алай, кандай тсілдермен, кралдармен, акциялармен, рекеттермен іске асыруа бола- ды, ол адамдара не береді, оны леуметтік ыпалы мен мні, содай-а билік руды саяси мдениетіні леуметтік мірді эр трлі аспектілеріне жне тланы зіне сері ан- дай деген сияты мселелер ашылмай алады.
Саяси білімдер жйесінде билік ымын анытауды трлі.
1. Телеологиялы (гр.сзі teleos — масат + logos -тсінік,ілім). Телеологиялы тсіл кез келген былыс, процесс зіні негізі, озалтыш кші ретінде алдын ала белгіленген масатты станатынын мойындауды білдіреді. Сондытан адамдар ауымдастыына біралыпты, реттелген даму мен ттастыты .сатау масат болып табылатындытан, билікті алыптасуы мен ызмет атаруы осыан келіп шыады-мыс. Мндай тсіл билікті ажеттілігіні андай да бір аны аспектісін дйектегенімен, оны алыптасуы мен ызмет етуіні жолдары туралы наты сраа жауап бере алмайды. Маызды элементі билік болып табылатын барлы леуметтік процесті тек нтижеге, масата телу оны маынасын жне ондаы билік рліні мнін тсінуді тым жтандатып жібереді. Адамгершілікке жат маынаа ие "Масата жетуде кез келген рекетті олдануа болады" деген белгілі формула зіні дістемелік негізі ретінде билікті тсінуді осындай тсілін станады.
2. Инструменталды. Ол билікті тпкілікті леуметтік проблемаларды шешетін рал, аспап ретінде арастырады. Бл тсіл билік ралдарын олдану ажеттілігін аша отырып, оларды леуметтік процестегі мнін анытайды. Ол биліктік ыпалды шынайы актілерін, билікті йымдастыру рылымдарыны сйкестігін, оларды кілеттіктерін, тпкілікті леуметтік проблемаларды шешу шін олар олданатын дістер мен ралдарды баалауа, сараптауа ммкіндік береді. Біра инструменталды тсілді негізінде билік рекетіні тиімділігін анытау дістемесін жасау ммкін боланымен, оны биліктік іс-рекетті -гуманистік аспектілерін толытай бейнелей алмайтындыын ескеру ажет. Билікті аса тиімді леуметтік рал екені сзсіз. Ол стемдік етуші леуметтік кштерді мдделерін іске асыруа пайдаланатын сословиелік, тапты, этникалы жне баса да рал болуы ммкін. Сондытан билікті инструменталдылыы оны леуметтік маызын бар мазмнымен аша алмайды деп айтуа болады.
3. Функционалды. леуметтік былыстарды, оны ішінде билікті де зерттеуді де бірден-бір іргелі тсілі, йткені, тек функцияларда ана мейлінше толы формада билікті мні, леуметтік ыкдалы мен маыздылыы, оны іс-рекетіні згешелігі крініс табады. Билік ру адамдар ауымдастыыны тратылыын, оларды мдделеріні тйісуі мен дамуыны масаттылыын амтамасыз ететін маызды леуметтік функция болып табылатындыы сзсіз. Функционалды тсіл билік пен саясатты ажырамас бірлігінен туындайды. Билік функциялары, е алдымен саяси трыда болады. Яни, билік формасыны ажеттілігін, билік субъектісіні билік руа ыын, билікті жзеге асыруда белгілі бір йымдасан рылымдарды, кштерді, ралдарды жне дістерді пайдалану задылыы мен ажеттілігін негіздейтін саяси идеология жасаталынады.
4. рылымды-функционалды тсіл. Бл тсіл адамдар ауымдастыыны билеуші жне баынышты болып екі рылымды элементке блінуімен жне оларды бір-біріне функционалды туелділігін анытаумен байланысты. Осы тсіл билік пен оан баынушыларды зара арым-атынасын субъект-субъектілік атынастар ретінде арастыру арылы олара ойылатын леуметтік талаптар жйесін анытауа ммкіндік береді. Функционалды жне рылымды-функционалды тсілдер билік пен саясатты жалпы теориясын жасатау шін, билік пен саясатты адамдар кдуымдастыындаы орны мен мнін анытау шін нды. Біра билікті олдану іс-рекетін, билік руды леуметтік-саяси тжірибесін, оны ситуативтік жне субъективтік аспектілерін анытау мен баалауды наты процесін сараптау шін бл тсілдер жеткіліксіз.
5. Билікті ерікті, жігерді крінуі ретінде тсіну. Бл тсілде биліктік ыпал етуді масаттылыы мен арындылыына ерекше назар аударылады, леуметтік дамуды наты процесі билік рушыны субъективтік еркіні, жігеріні іске асуыны нтижесі ретінде арастырылады, жне субъект субъектілік катынастарды объективтік негіздері еленбеуі де ммкін. Методологиялы трыдан аланда бл тсіл волюнтаризмге, субъективизмге, авантюризмге рындырады. Билік аншалыты кшті рі агрессивті боланымен, дниеде барлыы дерлік билікке баына бермеуі ммкін.
Аталан тсілдерді барлыы билік, билік ру ымдарымен белгіленетін оамды атынастарды шынайы мазмнын жете тсінуге, билікті кплшемділігін, оны мндік аспектілерін жете тсінуді иындыын ашуа, билік мніні сарапшылар анытаан тсілге, позицияа жне мддеге туелділігін тсіндіруге ммкіндік береді. Сонымен, билікті адамдар ауымдастыына ттастыты сатау шін оны урылымды элементтеріне масатты серін тигізетін белсенді, жігерлі бастама ретінде, осы ауымдастыты ішкі жне сырты зекті проблемаларын шешуге баытталан йымдастырушы рекет ретінде де сипаттауа болады. Осы жадайда з ыпалыны тиімділігін ктеру шін билік адамзатты жинатаан саяси мдениетін, оны андай да бір аспектілерін з жадайына, зіні проблемалары мен міндеттеріне сйкес зектендіре отыра олдануы ажет. Сондытан да билік шынайы мірде кпнсалы болып келеді.
Орытынды.
Саясатты негізгі мселесі билік боландытан, саясатта билік теориясы лкен орын алады. Билік саясатты саяси институттар мен барлы саяси лемні мінін тсініп-білуге кмектеседі.
Шыысты крнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) адамны баса жан-жануарлардан ерекшелігі - ол билік шін креседі деген екен.
Аылшын философы, оам айраткері Бертран Рассель (1872-1970) физикада басты ым энергия болса, оамды ылымдарда негізгі ым билік болып табылады деген.
Американы йгілі леуметтанушысы Талкотт Парсонс {1902 - 1979) экономпкалы жйеде аша андай орын алса, саяси жйеде билік те соншалыты орын алады деп тжырымдаан.
Яни мемлекет халытан трса , онда сол халыты билейтін билеуші болады бл табиатты задылыы.
Пайдаланылан дебиеттер :
1. Б.Б.Базарбаев, З.Ж.Кенжалиев, Е.Баянов "Р-ны мемлекеті мен ыыны негіздері" Алматы 2003
2. .С.Сапаралиев, А.С.Ибраева "Мемлекет жне ы теориясы", "Фолиант" баспасы Астана 2007
3. З.О.Ашитов, Б.З.Ашитов ".Р.-ны ы негіздері" Алматы 2003" Жеті жары" 2003
4. С.Д.Баулов "ы негіздері" Алматы 2004
5. .Д. Жоламан, А..Мухтарова,А.Н.Таукелов "Мемлекет жне ы теориясы" Алматы 1999