Есті дара ерекшеліктері

Ес туралы ым

Ес дегеніміз сырты дние заттары мен былыстарыны адам миында саталып, айтадан жаыртылып, танылып, мытылуын бейнелейтін процесс.

Ес — крделі психикалы процестерді бірі. Ес есте алдыру, айта жаырту, тану, мыту секілді процестерден трады.

Есті физиологиялы негіздерін бір кезде И. П. Павловты жйке жйесіні пластикалы асиеті туралы ілімімен тсіндіретін. Жйке жйесіні пластикалылыы дегеніміз трлі лардан алан лерді айтадан уаытша байланыса тсе алу абілеті. Уаытша байланыстарды тікелей тітіркендіргіштер сер етпеген жадайда да мида жасалынуы ойда брыны байланыстардан із алып отыратындыын крсетеді. Біра бл жалпы долбар. йткені адам есіні мимен алайша байланысты екендігі жонінде ылымда лі натылы деректер жо. Мселен, ес былысыны табиатын зерттеуші алымдарды бір тобы оны мидагы электр былыстарымен байланыстырса (есті зерттеудегі электро физиологиялы баыт) енді бір зерттеушілер есті миды нейро-химиясына арай тсіндіргісі келеді. Соы баытты окілдері миды кейбір клеткаларын (нейрондарын) бір сыдыры зерттегенмен (мидан нуклеинді ышылдар комплексіні табылуы) есті бкіл ми массасынан алатын орнын элі анытай алмай келеді.

Бір нрсені еске сатау — оны байланыстыру деген сз. Ес процесіні негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация⁵⁰ деп атайды, Егер брын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен со бірін елестетсек не ойласа арды арасында байланыс пайда болады. Кейін объектіні біреуін елестетсек миымызда оны алан блегін тудыруа себеп болады. Ассоциациялы принципті алаш рет ойлап тапан ежелгі грек ойшылы Аристотель (б. э. д. 384—322) болды. Аристотель ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырып, психикалы рекеттін, алан трлерін (ойлау, иял, ерік т. б.) тсіндіруге принципті олданбады. ылымда тыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымен длелдеген, осы негізде кптеген психикалы процестерді табиатын тсінуге болатындырын крсеткен лы орыс алымы И.П. Павлов болды. И.П. Павлов психологияда ассоциациялар деп аталатын былыс ми абыында екі процесіні абаттасып келуі не байланысты пайда болып, сан рет айталауды нтижесінде бекіп отыратын уаытша байланыстар екенін тсіндірді. лы галым бл туралы былай деп жазды "Уаытша жйкелік байланыс жануарлар дниесінде де, бізді зімізде де байалатын жан-жаты физиологиялы былыс.

Сонымен атар, ол трлі рекеттерден, лерден рылса да немесе ріп, сз, лде ойдан рылса да психикалы былыс болып табылады, оны психологтар ассоциация деп атайды. Ассоциацияларды Аристотель заманынан белгілі ш трі бар. Олар: іргелестік, щсасты жне арама-арсылыассоциациялар. Бл ассоциациялар жнінде И. П. Павлов былай дейді: "Шартты байланыс... бл, сір, бізді бір мезгілдік ассоциация дейтініміз болса керек. Шартты байланыстарды генерализациясы састы ассоциациясы дегенге сфйкес келеді. Шартты рефлексті (ассоциациясылы) анализі мен синтезі, сайып келгенде, ой рекетіні негізгі процестерімен мні бірдей норсе"

Кезінде Аристотель ойлап тапан ассоциацияларды табиатын былайша тсінуге болады: 1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жніндегі елес зімен бірге оан атысы бар екінші затты оса туызады. Мселен, Кремль ымы ызыл ала ымын, кктем туралы ым шоп туралы ымды туызуы ммкін. 2) састы ассоциациясынан нрсені, кріністі бейнелері здеріне сас образдарды еске тсіреді, яни бір зат жніндегі елес сол зата андай болса да састыы бар екінші затты елестетеді. (Мселен, толынны шуы адамдарды самбырлаан сзін, жапыраты сыбдыры адамны жайлап сйлеуін т. б.). 3) арама-арсылы ассоциациясында бір зат туралы елес оан арама-арсы екінші затты не былысты еске тсіреді. (А пен ара, биік пен аласа, айай-шу мен тым-тырыс т. б.).

Ес процестерінсіз адам баласы мдениетті андай саласы болмасын, алаанынша мегере де, жан-жаты жетіле де алмас еді. Егер бізді есімізде ертеректе абылданан нрселер саталмаса, бізге мірді р кез айта жасап отыруа тура келер еді, не болмаса мірдегі заттарды барлыы да р уакытта белгісіз, не жаа нрсе болып крінер еді.

Ес адамны баса жан былыстарымен де (абылдау, ойлау, иял т. б.) тыыз байланысып жатады. Ол, сіресе, ойлау шін аса ажет. Нрсе есте дрыс саталмаса, бл жйт ойлауа иынды келтіреді. Ж. Аймауытов: "...еске тсіру нері дегеніміз — ойлау нері... Байланыстарды мнісі — ойлау деген сз",— дейді.

Баланы жеке басын алыптастыруда оны есін трбиелеу айрыша орын алады. Мектептегі оу-трбие процесіні негізгі масаттарыны бірі — баланы есін здіксіз дамытып отыру. р жастаы оушыларды есіні алайша дамып отыратындыы психологиялы зерттеулерде жасы крсетілген, оларды біразы задылытар ретінде длелденген. Осы задара сйеніп, баланы оу материалдарын мытпай, есте сактауына олайлы жадайлар жасау — рбір малімні міндеті.

Есті трлері

Ойда алдырылатын не айта жаыртылатын нрсені сипатына арай ес тртке блінеді. Олар: озгалыс, образды, сз-логикалы жне эмоциялы естер.

1) озалыс (немесе моторлы) есі деп ойын, ебек рекетіне байланысты туып отыратын имыл-озалыстарды еске алдыру мен айта жаыртып отыруды айтады. Есті осы трі озалыс дадыларын (мселен, коньки тебу, жазу, оу, машинкада ааз басу, самолет жргізу, турникке ойнау т. б.) алыптастыруды негізі болып табылады. Мселен, ріп табалары жаадан йренген кезде бала жазуа атысатын олы-ны озалыстарын есінде сатайды.

2) Заттар мен былыстарды асиеттеріні натылы бейнесін ойда алдыруда, айта жаыртуда крініп отыруын образды ее деп атайды. Суретшілер мен архитекторларды музыканттар мен актерлерді есі кбінесе наты, крнекті болып келеді. Мндай адам оып шыан. кітабыны мазмнын есіне тсіргенде ондаы сак блшектеріне дейін кз алдына жасы келтіре алады. Мселен, французды белгілі карикатурашысы Гаварни бір крген адамын бет-ажарынан тани оюда орасан зейінді болан. Ол кшеде серуендеп жріп, кенеттен асындаы жолдасына: "арашы, мынау адам есіізде ме?" деп срайды екен. Танысы: "Жо, білмеймін" десе, "алай білмейсіз, осыдан 20 жыл брын плендей кшеде кездестірген жо па едік?"— дейді екен.

3) Адам ойыны трлі формаларын, (ым, пікір, ой орытындылары) еске алдыра алу абілеті сз-логикалы ес деп аталады. Сз жйесін есте сатйу — ойлау жмысына байланысты. Есті осы трі кбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. Сз-логикалык есті оу процесінде маызы аса зор. ткен таырыптарды есте алдыру, оны айта жаырту есі онша дамымаан иына соады.

4) Сезімдерді еске алдырып отыруды эмоциялы ес дейді. Мселен, жас кезімізде тран жерге келсек, сол кезде бізге ерекше эсер алдыран нрселерді брі есімізге оп-оай тседі. ткендегі оиа бір уаныша байланысты болса, ол мір бойы естен кетпейді. Мселен, бізді райсымыз лы Отан соысыны жеісін тойлаан кн — 9 Мамырды немесе Ю. А. Гагаринні космоса бірінші жол салан кні— 12 суірді, жыл сайын мерекеле-нетін Наурыз-тойын, азастан Республикасынын туел-сіздік алан кні— 16 желтосанды еш уаытта мытпаймыз.

Адам сондай-а бір нрседен атты орыса да, тентектік жасап, зін ялтан кнді басынан кешірсе, мндайды еш уаыт мытпайды. Эмоциялы ес жнінде орыс сахнасыны шебері К. С. Станиславский (1863— 1938) жасы айтан: "Егер сіз бастан кешіргеніізді есіізге тсіргенде бозарып жне ызаратын болсаыз, сіз ертеде басыыздан ткен баытсызды туралы ойлауа оратын болсаыз — сізде сезіну есі немесе эмоциялы есті боланы".

Есті жоарыда аталан трлері екі сигнал жуйелеріні мидаы ызметімен тсіндіріледі. Мселен, бірінші сигнал жйесіні ызметі есте алдыруда басыы роль атаратын болса, онда есті образды трі болганы, ал ес екінші сигнал жйесі арылы жзеге асырылса, онда сз-логикалы трі болып табылады.

Соы кездегі ылыми зерттеулер адамда есті баса трлері де болатындыын крсетіп отыр. Мселен, адамны материалды анша мерзімге сатай алатындыгына байланысты ес ыса жне за уаыттыболып екіге блінеді. ыска уаытты есті рекетті натылы міндеттерін орындауа байланысты крінетін турін опера тивтік ес деп атайды. Мселен, оушы тексті кшіріп жазанда, мны трліше жолдармен (жеке ріптер, буындар, сздер, сз тіркестерін кшіру) орындайтын болса, бл оны оперативтік есі болып табылады.

Есті дара ерекшеліктері

рбір адамны есіні зіндік ерекшеліктері болады. Есті даралы ерекшеліктері оны кшінен байалады. Кейбір адамдар кшті есімен ерекшеленсе, ал енді біреулеріне лсіз ес тн. Ес сапасында белгілі дара ерекшеліктері аарылады. Жеке тланы іс-рекетін сипаттайтын есті даралы ерекшеліктері жеке тланы асиеттері болып табылады. Адамдар р трлі материалды р трлі тсілдермен есте алдырады. Біреулер суреттерді, адамдарды, заттарды, тстерді, дыбыстарды ерекше жасы есте алдырады. Блар крнекілік — бейнелік трдегі есті кілдері болып табылады. Екінші бір адамдар ойларды, сздік ережелер, ми ымдары, формулаларды жне т.б. есте жасы алдыруа бейім трады. Олар сздік-логикалы трдегі есті кілдеріне жатады. шінші топтаы адамдар крнекілік-бейнелік жне сздік-логикалы естерді бірдей жасы стайды.

Олардан баса, есте алдыру жне айта жаырту рдісінде негізгі анализаторларды атысу дрежесіне байланысты есті типтерін ажыратады. Осы трыдан есті тмендегі трлерін бледі: кру, есту, озалыс жне аралас естер (кру-есту, кру-озалыс жне есту-озалыс). Бір топтаы адамдар крген заттар мен былыстарды есінде берік алдырады, екінші топтаылар - естігенін мытпайды, шіншілер - озалыс тйсіктеріні кмегімен, тртіншілері - аралас есті тсілімен жасы есте алдырады.

Мселен, лы нер адамдарыны ішінде ес рдісі кшті дамыан, есті алдыруда ерекше дарындылы танытан А.С. Пушкинге кез-келген басаны леін екі рет оыса болды, жаттап алатын болан. Сол сияты Моцарт та крделі музыкалы шыармаларды бір-екі рет тыдаса жеткілікті есінде сатайтын, одан кейін те дл жазып алатын болан.

Орысты крнекті композиторы Балакиров та тамаша есімен ерекшеленген болатын. Ол да жастайынан симфониялы шыармаларды орындауда дарындылы танытты.

Есті жекелеген трлері есте сатайтын материалды абылдауды іске асыратын анализаторлардын кмегімен ерекшеленеді.

Шкірттерді баылай отырып, мынаны круге болады, оларды ішінде біреулері оу материалын есте іштей оып отырып, ерекше берік алдырады, екіншілері дауысын шыарып оиды, шіншілері есте алдыру шін жазып алады. Шкірттерді арасында кеінен тараан есті трі — аралас ес (кру — озалыс жне есту — озалыс). Таза кездесетін ес те сирек. Мектеп шкірттерінде шамамен оны 3 пайыз ааруа болады.

Есті даралы айырмашылыы адам іс-рекетіні сипатына байланысты.

алім оушыларды есіні даралы ерекшеліктерін білуі ажет: ол балаа, бір жаынан, шкіртті есіні кшті жатарына ара сйеуге ммкіншілік береді, екінші жаынан, есті лсіз жатарын дамытуа жадай жасайды. Шкірттерді ішінде материалды тез есте алдыратын, бір-екі оыанда ледерді жаттап алуа бейім тратын шкірттер жиі кездеседі. Ондай шкірттерге есте алдыру шін оулыты бір араанда немесе малімні тсіндіруін зейін ойып тыдап алса да жеткілікті.

Демек, бл шкірттер тек ана есінде тез алдырып оймайды, сонымен атар есінде берік, за сатай алады. Ондай шкірттер басаларыны арасында білімді ерекше мегеруде жетістіктерімен ерекшеленеді.

Малімге оу материалын те жай есте алдыратын шкірттермен жмыс істеуге тура келеді. Ондай шкірттер оу материалын кп айталау арылы жаттап алады, р трлі тсілдерді олданады. Шкірттерді арасында оу материалын тез есте алдыратын, біра сол сияты оыанды тез мытатын балалар кездеседі.

Кейбір балалар материалды жаттауа кп уаыты мен кш-жігерін жібере отырып, оны дл емес айта жаыртады жне тез мытып алады.

 

Шкірттерді есіні осындай нашар дамыандыын р трлі себептермен тсіндіруге болады. Нашар есте алдыру негізінен сабаты жиі жіберген, оу тапсырмаларын бір жйелі орындамайтын, есте алдыруды тсілдерін мегермеген оушыларда байалады. Зерттеулер крсеткендей, осы себептерді ескере отырып, осыан сйкес жмыстарды нтижесінде оларды есте алдыру мен айта жаыртуы біршама жасаратындыы сзсіз.

Есті нтижесіні лсіздігі кейде ауруды салдарынан, атты шаршауы жне дене жаынан баса да дамуына байланысты.

Зейінні нашар дамуы немесе сабата оушы зейініні жеткіліксіз болуы — нашар есте алдыруды негізгі себептеріні бірі.