Башорттар яуа ктрелде

Милди йыл ибе буйынса 1662 йылды июль айы тыуы.

Власть башында тороусылар сн ктмгнд бола башланды. Уны Уса м Себер башорттары, алдан у -ара йлшеп, килешеп бтп башлап ебрелр.

Алты й уышсынан торан ур тркм, икег бленеп, атай ныытмаына м Долматовский монастырына яынлаштылар м уратып алдылар. Тркм етксее - Мхмтдин, ары Мргнде улы.

Лкин был ике ныытма бер - ике ынтылыуа алырлы тгел ине, снки ныытмалар ны ныытыландар, улары оймалары ерен еткереп эшлнгн.

Бер-нис кн жм итеп арау бер-ниндй мт бирмне. Баш ктреселр яын-тирлге уры ауылдарын айрата-туыра барып, Иртш клен арай йнлделр. Бында улары ары Мргн ктп тора ине. Осраштылар, йлштелр, кшлштелр, яынан план оролар, килештелр. Ошо килешее тотоп, баш ктреселр Ист, Чусовая м Пышма йылалары буйында тртиптрен булдырылар. Мыра бите ун беренсе августа баып алынды, унан у таы ике слобода баш алды. Был турала хбр алан батша скре ошо тбкк ашыты.

Хкмт скре менн и ксргнешле алыш Эрбет бите янында булды. Туринск аласыы воеводаыны ны ораллы отрядыны жме араында, баш ктреселр сигенерг мжбр ителде. Улар Кунгур йенд сиген барып, ял итеп, кс йыйып, Кунгур алаын баып алдылар. Унан у Степановский монастыры яусылар улына ксте. Спасский монастырын алып булманы, снки ул ерен еткереп ныытылан булып сыты.

Баш ктреселр туптар булыуы, тупсылары ота атыуары рус воеводаларын аптырата алдыры. Аатан ына титлгн тупты Литва кешелре хемтлндерее асыланды.

Август ааында крш Казан м Нуай даруаларында тоанып ййел башланы. ф тирлй Анаол Рыолов, Бикйн Тутамышев тркмдре сапын яап йрй. Бр йылаы буйында ер Абулатов менн лкй тркмдре хркт ит.

Ки дирле ихтилалды батырыу сн, хкмт ашаыс сараалар кр башламай булдыра алманы. ф воеводаы скрен кбйте тнд тир тг, Тмн воеводаы тм йй м атлы отрядтар ойоштора. Тоболдан полковник Полуэктов еткселегендге ике медн ашыу уышсыны эсен алан ййле м атлы драгун полктары башорт ауылдарына ябырыла, талай, блдр, ута тота, яндыра.

Иртш ныытмаы янында ары Мргнде ике мелек тркм биш ме алдаттан торан хкмт скррен аршы йн тслим тороп уышты, лкин сигенерг мжбр булды, снки утар атылып бтт, аттар м кешелр кплп чафтан сыты, ылыс уышы алып барыр сн яугирр иргйе.

Ихтилалды ти арала кийеп китее батша Алексей Михайловичты ла аптырауа алдыры. ф тирендге ихтилалды батырыу эшен ул Казан воеводаы Волконскийа м стрхан воеводаы Черкасскийа йкмтте. Ике воеводаа ла ебргн кртменд ул ,, Башорттара аршы бт саралары ла улланыра ушты: йлше алып барыу, ярашыу, талаптарын трг влр бире, тыныслыа йп нд хаттары ебре. Шул у ваытта баш ктреселрг аршы башорт феодалдарын улланыу. Кем ула килеп элг - язалап лтере, аиллрен оллоа атыу, кслп суындырыу .б.

Волконский язалау отряды менн фг килеп еткс т башорттара баш алыра саырып мржт итте, хаттар ебре. Язалау отрядтары башлытары, воеводалар, ммн урындаы власть вне йллмгн: йне, улар яуа атнашандары ф ит, урындаы трлр ылан йбер-золомдо тикшер, трл алдау, талауы бтр .б. Был влр тьире алмаан. Абруйлы башорт феодалдары, атап йткнд, Нуай даруаы тархандары аалы-энеле Длтбаевтар, Казан даруаы тарханы арабаш тев ихтилалды тутатыу уайбулыр, тип анап Волконский менн осраштылар м уа ярам ит башланылар. Язаа тарттырмайбы, тигс, ер Абулатов менн лкйе тотошоп бирелр. Лкин ул ик язалап лтерел. Тархандары ярамсылары баш ктргн отрядтара килеп, баш алыра ндй башлайар. Ошондай ндр араынла ихтилалсылары кберк лш орал алыуарын белдер.

стрхан воеводаы ла эште уыш хркттренн башламай. фг килеп ете менн Черкасский йлшерг тип баш ктреселре с й вкилен саыры. Улар, вкилдр, ф воеводаын алмаштырыуы талап итлр. Был талап тл. Баш ктреселр крште тутаталар м батшаа талаптарын белдереп хат яалар, Мскг илселр ебрерг арар итлр.

Лкин рус властары бер вен д тмгн. Киреенс орал алан баш ктреселре ырыу башланан. Улар, ф ите урынына, тапшырылан еткселре язалап лтергн. Был яуызлытара, мкерлектрг ша атан онас, Днй Ишмхмт Длтбаевтар Нуай даруаында ре киренн яу асан, яу башына баан. 1663 йылды башында ары Мргн лгндн у, Урал арты башорттарына Арыланбк етксе булып кит. Халы яуы яынан дрлй башлай.

Башортостана бт Волга, урал буйынан, шулай у Себерге ала, ллрн ксл м тулыынса оралланан хкмт скрре килтерелгн. Язалау скррене дйм етксее итеп Казан воеводаы Волконский уйылан. Баш ктреселр карателдр менн трл ятара бик аты уыштар алып баран, лкин кстр ти булмаан. Шуа кр улар еел башлаандар. Хкмт скрре, с алыу масатында, ихтилала бтнлй атнашлыы булмаан башорт ауылдарын ыйрата, ртй. Мал - млктте, булан аыты ю иткн, кп кешене лтергн. Сабый балалар а лтерелгн, кп кеше сир ителеп фг килтерелгн. Карателдр Арыланбкте ауылын туырандар, ен лтергндр, бт й эсен уйып сыандар, балаларын да йллп тормаандар. Рустар бер трл йлп, дошманды тынысландырып алас, аарматан беп инеп бер кемде л йллмй ырып алыуы татар - монголдаран отоп аландар, кре. Бындай ысулды рус властары ошо яу ваытында ураан айын улланды. башорттто ябайлыы, кешег ышанып барыуы, хйлне ним икнен л белме анында барыр. Асы уышта - батыр, хйлг ышана - леп ятыр, тигн йтем-хит т бар бит. Бер атлы, р йткн г ышаныусан кеше гел отола, айы сата отолоп ына алмай, лем боалаына зиз башын е тыа. Арыланбк Бакин менн д шулай булып уя.

Урал арты башорттарына хрби етксе булара, бер-нис тапыр воеводалары хаттарын алды ул. Хаттара уышты тутатыу тдиме, кем орал ташлай, шул язаа тарттырылмауы, тулыынса ф ителсге тураында яылан. Артабан башорттары барлы ялыуары араласа, сара крелск тип т тлгн. Арыланбк был рг ышанып етмй, лбитт, лкин уышты тутатыу сн бт саралары крерг крк, снки Уры хкмте бер тутауы скрен арттыра. Улара ына мылтытары булыуы кстр нисбтен таы улар файаына кбйт тш. Креп йрй ул: асы урында жм ит, барып етм элек к, кпселек егеттре ткмстереп алалар. Шуа аялы, ыыы урындара ына хкмт скре менн алыша ине - ен алай. жм ит т юа сы! Бына ошондай хрби алым баш ктргндр сн - и яшыы. Шул ваытта ына тере алыуыа ышаныс бар.

Йнары, Арыланбкте йн асыы, бер кн лл кпме орауар биреп ташланы, хатта Арыланбк е аптырап уйы. Йнары уа сыбы осо усты булып сыа. Икее л бер ятан, Баы ауылынан.

- Аай! орау бирм буламы?

- Й, орап ара! Блки яуап бир алырмын.

- Нисек уйлайы, Арыланбк аай, был ктрелешт бе е алабымы, лл юмы?

- Йнары энекш! Шундай туп-тура уйылан орауа апылда тура яуап биреп т булмай ыма. Й, ярай, емде уй- фекеррем аша яуап бирйем. Асытан - асы брелешт бе бирешкнебе бармы? Ю, лбитт. Тик аршы яты уышсылары ан яынан кп була, шулай у туптарын ем уллана - ыртты кртерг тура кил. Эрбет кле эргендге брелеште илйеме, энекш? Илйе, лбитт. Усть-Эрбет битен яынлаан ваытта Полуэктов командаы бег аршы сыты. Кс нисбттре яынса тиге ине. Осрашыу ике я сн д ктлмгн булды, лкин бе сабып баран кй улары тн арсыа кеек ташланды. Тегелр мылтытарын да яурындан алып, атып лгр алмай алдылар - ылыс алышы башланды ла китте. Был аяуы кршт дошманыбыы уты кешеен лк иткнбе, бен, яралылыры анамаанда, лесе булманы. Полуэктовты е яраланды, шул сбптндер команда сигенде м асып китте. Шулай булас, ул алышта бе ееп сыты, тип анайым. Нишлп е алды ? Сбптрен анап бар!

1. Бе дошман тн ти ябырылды, беренсе булып жм итеп лгрк, йшен тилегенд араларына йыртып инеп, ылыс алышын башлара мжбр иттек.

2. Йн аямай сая уышты. ылыс уышында ебее тнлкт, йылырлыыбыы файалана алды. Алыша ееребег ышанып барып индек.

3. аршы яты туптары, мылтытары бег аршы атып лгр алманы. Шул арала егеттребе ин-ау алды, яраланандар а тин сафа баты. етешелектр булдымы икн? ин нисек уйлайы?

- Булмаандыр, тип уйлайым.

- Минес етешелектр булды. Тегелре сигене юлын ырыра ммкинлек бар ине. Уны эшлр сн команданы бт ятан да уратып алыра м уртаа алдырыра крк ине л ул. Тик бее уратып алырлы тм ксб булманы, икенсе ятан ыыу уыша инеп китеп, уратып алыу эше бтнлйг итн сыан. Уныына яусы егеттр тгел, тркм етксее йепле.

- йтйек, был боларышта едек икн, ти. Шунан нишлр инек?

- Мин ген тгел - баша кп кен башорттар уны былай к алдына килтерлр:

 

- Яа тле тутатабы, рус длте эсенн сыабы;

- ебее аллы, мсти длтебее булдырабы;

- Хкмт айлайбы. Уны башында хан булырмы, тархан булырмы батша булырмы, - халы е арар ит.

- Трки илдр менн бйлнеш булдырабы, мосолманлыты ала рбе.

 

Бына ыаса шулар. Нишлп йлшер алып барыра крк, тип ораа, йтм: уышты осо-ырыйы кренерй тгел, яусы егеттр арыны, шуа алышты тутатып, йлшерг ваыт еткндер, буай.

Йнары менн йлшкндн у уйары бер а ситк тартты. Донъяла йшгнд бт уйары тормоша аша - кешелек айылай йбт йшр ине. Был крште ййелдерер сн кс аыра. Шуа ла ярам орап, алмы тайшаы Дайчина мржт иткндр ине, уйлаандары килеп сыманы. Дайчин ярам итен баш тартты. Себер юлы башорттары ла рен телктшлек элп аранылар. Себер ханы Ксемде блре Кск менн бйлнешк инделр. Тегелр бер-ниндй яуап бирмнелр, ихтилалда ла атнашманылар. Ксем хан варитары, кре, элекке Себер ханлыы еррен кире айтарыу уйын тотоп, рустара аршы крште ойоштороу сн уайлы осраты ктп торандарыр. 1663 йылды башында, Себер юлы баш ктреселрене башлыы ары Мргн ле менн, Кск, бер тркм армайары менн, улары ныытмаына килеп еткн. Баш ктресе тркмдре еткселре йыйылышында ул хрби кс менн ярам итерг вен бире, лкин ике талап уйы:

1. Бт баш ктреселре юлбашсыы итеп айлара;

2. Себер ханлыын аяа батырыуа яындан ярам итерг;

3. Уса, Нуай, Себер юлы башорттарын Себер ханлыына ушыра;

Уны бындай белдерее кп кешене аптырауа алдыры. й башорттары тркмдре еткселре Анаол Ырыолов менн Бикйн Тутамышев бер-бер артлы Кскт тнитлп ташланылар. Улар йтеенс бында и беренсе мсьл Себер ханлыын нисек аяа батырыу тгел, язалау отрядтарын айылай итеп башорт еренн сигендерерг м уайыра шарттара властар менн ярашыу трг!

Ксем хан вариы, йыйылыш бтм борон у сегеп китеп айтыр юлына сыты м баша кренмне. Ошо йыйылышта Арыланбк Урал аръяы олотары скри тркмдрен башлы итеп айланды. Уны тырышлыы араында 1663 йылды яында ихтилал яы кс менн абат тоанып китте. Таы ла Урал аръяы башорттары беренсе булып сыыш яаны. Режь йылаы буйындаы бер-нис ауылды билнелр, ааыра Арамыш битен жм иттелр, Невъян ныытмаын аманылар м бер -нис кн уыш алып барылар.

ф воеводаы исеменн яылан уы хатты алас та, ул, хрби етксе булара, уышты тутатыу шарттарын йлшер сн фг е барыра нитлне. Т ауыла айтып, аил хлдрен белешеп, шунан башалаа юлланыра булды. е менн Янарыны, Шйхисламды алды. с л аттара атланып, Баы ауылы яына юл тоттолар. Иртге кн к бйлнег ййлг барып еттелр. Арыланбкте аиле ниндйер ймш менн ауыла айтан булып сыты, шунда ашытылар.

Ауыл араылыа суман. “Шылт” иткн тауыш та ишетелмй. Кпселек халы ййл, шуа ауылда кеше йр тгел , эттр рмй.

Килеп еттелр, ишек эстн бикле, тимк аил бында, йолара ятандар, кре, эстн бер - ниндй ятылы тшмй. Арыланбк, йгелре урытма сн, иплп кен ишек шаыны:

- Глйш! Был мин - Арыланбк.

- Кем? Кем?

- Арыланбк, тинем бит!

- А-а! нмм, тшмм был! - тип атыны илап ебре л ишекте асты.

осалаштылар.

- Мин ине лл лтереп уйылармы икн, тип уйлай башлаайным. Хбр-хтер ю, тштр боларып алып китте, - тип ыуана-ыуана йлп алып китте атыны, - былар кемдр? Яуаштарымы?

- Эйе. Мине оатып йрйр.

- аумыыы! й инеге! теге! Балалары нишлйем. уятайыммы атаы?

- Уят! Уят! Йолара лгррр. Бе бында иртнскк тиклем ген булабы. Артабаны юл - фг.

Сыра тоандырып ебрелр, балалары уяттылар м кстнск тип килтергн аы - тлекте тлг алып, ымыарын эсерг ултырылар. Малай менн ыыай аталарын ебрмтн осалап, тубытарына менеп ултырып алдылар. Шатлылы гплше, йлше башланды. Барыыны ла йооо осто.

Та арыынан ике казачий эскадрон тауыш-тыны ына ауыла килеп етте. Масаттары: арттан килгн полкка юл асып барыу.

Ауыл ситенд тутанылар. Башаларын шул тутаан урынында алдырып, ике тркм казак, аттарынан тштлр , ихаталара инеп - сыып, тикшере ткр башланылар. Эйрле с ат торан ихата шунда у кг ташланды. Эст, сыра ятыында, кеше шллре крен.

Титлгн мылты тотан казак йг бреп инделр м и т иррг ташландылар. с азамат, оралы кй, уы кстрен тиклем йоро менн лгнсе уыштылар. Бирелмнелр. с ле кне крен ан баан казактар т снскелнелр. стре анманы, снс-снс теткелп бттлр. Шунда у бисара атынды балалары менн берг уйып сыып киттелр.

Батырар л л яу баылманы, улар урынына икенселр баты. Ир-азаматтар уы сикк тиклем уышты. Властар уышты тутатыра м килешерг тдим яаана кр, айы бер урындара алыштар ваытлыса тынып торан. Килеше барышында башорт ене законлы талаптарын абул итерг рус хкмтен мжбр иткн.

Ошо юыта бер документты лг итеп кртеп ките крк булыр.

 

1663, февраль. Мск. Казан арайы Приказы.

Верхотур воеводаы Д. И. Милославскийа.

 

ф олоо башорттарын яа йыйыусылары

баш- башталыынан урсылау тураында

Кртм

...Бег Верхотур йенн яалы башорттары й башы Ишинбайка олошов ф олоонан булан иптштре менн килеп баш эйе. йттелр: бе анаа йыл айын кенг буйынса уар менн тел оброк тлп барабы. ыш еттеме воеводалар Верхотуран тм яа йыйыра усылар ебрлр.Шул усылары бе ебе ктреп йртбе. Снки сана юлы ю. Улар ыш буйы бее йр йшп, бее ипк ашап - эслр.Бе унара китеебе була шул усылар балаларыбыы тумайар, атындарыбыы мсхрлйр,аса таптыралар.

Бындай баш - башталыты бтр зарур.

Нуай юлы башорттары Мскг барып, 1664 йылды башында ярлыаш алып айтандан у, бында тулы тыныслы урынлаша. Лкин баша урындара крш артабан да дауам ит.

Казан юлы башорттары, властары кп тапыр саырыуарынан у, крште к кн тутата.

Себер юлында крш 1665 йылды ышында ла дауам ит. Ихтилалды тутатырай кс таба алмаан Тубыл воеводаы башорттаран крште тутатыуы бер-нис тапыр ораан м ташламалар в иткн. йлше урта фекерг киле менн тамамлана, шул арала был ятара ла тыныслы урынлаша.

мтл батша хкмте башорттары кп талаптарын трг мжбр булан. Улары а-зарына ола алып, ф воеводаын алмаштырандар. А. Волконский урынына Сомов тйенлнгн. Хкмт башорттары ерг аабалы хоуын рсми решт ралаан. Яы воеводаа башорттары ер мсьлендге шикйтрен арара м улары длрен нтлндерерг ушылан. Властар шулай у яа йыйанда баш - башталыа юл уймаа в иткндр.

 

* * *

Эйе, бт урында, халыты ыуандыран тыныслы урынлашты Лкин Байма старшинаны йрге тыныс тгел. Яусылар тркм-тркм булып айта башланылар, уны улы - Анаоло аман ю, шуа йрге ылай. Нуай юлы башорттары алышты ыш у тутатты, кптр айтты, Хатта кем айа шаит булып уйан - улары ла билдле булды. Анаолдан бер хбр - хтер ю. Нишлп улай ул? леме, тереме, лл яралы килеш айандыр айта алмай ятамы ? орауар кп - яуабы ю! Бел тороп улын е лем осаына ебре. Ебрмй таы булмай бит! р старшина балаларын яуа ебрмй алдыра - кем ил сн йррг тейеш? Блки бер кн айтып та тшр, мт - шайтан. Ул ваытта яты донъяа рнйемйенс ген тыныс кел менн мгелек илен китерг булыр ине.

Быйыл Байма старшина ййлг ксмне, ирк-ая ына барып йлнеп кит. лкн улы Бретдин д аиле менн бында - утара, тимерлект эшл сн бында алды ул. Тимерлекте айа икнен кптр белмй - шулай крк. ул утаран ырара - Хфиз шишме буйында, рмлект. Баш ктреселре вкилдре айына бер-ике килеп, ерлнгн уыш оралдарын алып китеп торалар. Бретдинг таы бер ярамсы яыра тлде. орал артынан килгн яусылар яралы бер егетте дауаланыра, тип алдырып киттелр. ул улы яралы, яурын эргендге ум итте ылыс менн т сскндр. Дербк Абулатов тинелр. Шымсы -флндрн а булыр сн, егет бында Абулата йлнеп торо. Старшина уны йн абул итте, барыбер бер е тора, ауыансы иптш булып йрр! Лкин Дербк-Абулат тикторма булып сыты, килгн ыайы Бретдин менн дулашып, шуны яын ярамсыына йлнеп алды, Тимерлектн сымай, ике-с кнг бер крен л - шунда юала.

Тыша сыты ла лл асан у киптерерг элеп уйан аастан балта абы сапыслай башланы. араа: Бретдин менн Абулат яынлашып кил. Крештелр.

- Атай, кйефтр нисек? - тип башланы Бретдин,- бер е келе тгелме? Й бег барып торора ризалашмайы.

- Бала-саа араында аыры кп була, шуа бармайым. Бында ла мин бер ем икн тип уйламайым, уйарым менн парлашып йшп ятам. ара ле, Бретдин! Мин и лл асан у старшиналыты ал, тип йттем. Яу бтн ле тип ризалашманы! Хер яу бтт. Иртг к ошо й алдына ааалдары йый! Тш млен килеп етендр. Баяы мсьлне хл итеп уяйы ле.

- Ярай, атай, ярай. Ааалдара бер егетте ебреп йттерермен.

- Писары ебр! Йрп сыын, шунан ми инеп китен!

- Ярай, йтермен, атай, борсолма бер к!

Байма Дербк яына боролдо:

- Шунан, Абулат улым, йнлеп буламы? ул нисек?

- улым йнлеп бтт инде, элеккес йбт йрй башланы.

- Улай була - тин бее ташлап китеп т барыры ле.

- лл нисек булыр, ул турала уйланан ю ле, Байма олатай.

- Атай! йг инйек ле, йте бар! - Бретдин мооу арашын атаына йнлтте.

- Бй, е бында йтеп булмаймы ни ? лл Анаол...

- Эйе! Ауыр тупраы еел булын! - Бретдинде сике буйлап йштр тгрп китте.

- Ай ттгене! леме ни сбптн? - Старшина аптыраулы арашын улына тбне.

- Пуля тейгн. Кп ан юалтан, шуа бер-нисек т ярам ит алмаандар.

- Кем йтте ?

- Бгн иртнск ике сапын килеп китте. и инерг банат итмнелр - ми йттелр.

йг инеп доа ылдылар, аяттар уынылар.

,“ара хбр” аландан у Байма старшинаны ике анаты ла ынан ыма булды. ен урын таба алманы, к алдары араыланды, хле бтт. Тшк тартып ятыра тура килде.

Иртге кн ааалдар йыйылып, Бретдинде старшина итеп айланылар. Байма арт ауырып ките сбпле ааалдар оронда атнаша алманы. Шул ятыуан мандый алманы, ана тег гр эйе булып уйы.

 

Блек

Дербк юла сыа

Бт Башортостанды, Себер килектрен, Уса, Казан юлдарын ялмап алан м дер елкеткн башорт яуыны тамамланыуы Дербк Абулатовты трлуйар тулынына ташланы. Байма яын итте ул, кешелрен яратты, улар менн урта тел тапты. Икенсе ятан, тыуан тйген айтыу уйы м телге мейеен кберк быраулай башланы.

Ул хер элекке кеек, кп ан юатып са атлап йргн яралы байош тгел, тулыынса ау, бынамын тигн егермене уан д батыр егет. Дауаланыу осоронда Байма утарында кн итте ул. Байма старшинаа эйлште. Уны улы Бретдин менн ны дулашыуы араында, уа эйреп, Хфиз шишме буйында урынлашан тимерлект кн уары, тимерселрг ярам итте, кберк шунда унды. Ощо тирлге кешелр менн атнашып, хленн килгн эштре эшлшеп йрй торас, бтене д тиерлек танышына йлнде. Уны крлр: ,, Абулат батыр “ кил, тир, лл айан ул биреп ололап торалар. Нишлптер Дербк тип атамайар, атаыны исеме менн кберк ндшлр.

Ниндй батыр батыр булын инде ул. Бте с алышта атнашты, шуны менн всслм. Беренсе тапыр жмг баранда, алыш башланма борон у, ны урайны. Ата менеп ултыры, улына ылыс алды, тубытар алтырай. Бт уйлааны: алтырап тшкнде эрглгелр им ярар ине, тигн уйы. Тркм ыайына ала елде, нимлер ысыры, алдаттар араына барып инеп, ылыс уышында атнашты, кемглер ынтылып елтнде, йрлд, йлнде. Алыш тамамланандан у уйлаа - бер нмл ит алмаан. Оят бит! Шулай а - ен, урыуын еде. Артабаны алыштара батырланып алды ул, ылысты др тотора, ат менн идара итее бер уллап башарыра йрнде. Алыш ваытында т арап ала, айа дошмандар егеттре дрп алып бара - шунда ташлана. уы алышта аршы килгн казак Дербкте трк снсеп лгр, белк буйлап ан китте. Ул д шул ыайы тегене башына сапты. Казакты кпсе ысынып осанын креп алды ул, тик хле бт башланы, к алды араыланды...

Аты, е белеп, ие хужаын яу яланынан алып сыан. Шул арала тере алды яусы. Казакты кпсе баш менн берг тгрнеме, лл бер е ген ысынып тштм - шуны хер бел алмай интег.

Яраланандан у, дауаланыр сн, уыш бармаан яа, Таналы буйына шылдырылар уны. Бына шулай килеп элкте ул бтнлй уйламаан, крмгн - белмгн яа. Бында бик ти кешеен йлнде ул. Байматары ки келле, унасыл икнен ке менн креп инанды.

Олоара сере бар уны: тге кндр, хле ваытында Бретдинде лкн ыы мин уны араны, трбилне. Дулашып киттелр, дулы мхббтк йлнде.

мин сн Дербк - кит батыры, буй етмлек баадир. лл айаран, аф тауары артынан килгн аарман кеек кр уны. Блки, Хоай Тл уны бхетле итер сн ошо батыры уны менн осраштырандыр.

Былтыр йй башланды был дулы. Байма старшинаны йнд ятан хле егетте мин трбиен алды: е белгнсе трбилне. Яраын юл япраы менн апланы, дегнк япраын уратып бйлне. Бер тутауы тауы урпаы, ымы, орот ташыны, айырым кмс бешере. Блки, был ндшм ыы кел йылыы и ур дауа буландыр - егет ти арала йнл башланы, улы ылауан тутаны, ашап алып китте.

Ни жптер: мин оаыра килмй тора - аына башланы бит! Бына ына ун алтыы тулып ткн ыыайы килеп кренее була, бт блм нура тула, келг йылы инеп кит, бар донъяы онотолоп тора. Быа тиклем бер была итеп ерен еткереп урсылааны ю ине ле уны.

Дербк бт келе менн бына ошо ыы ярата башланы, бар булмышы яын кр был Брйн ырыуы ыын. Йш мне мине булма ыма тойола уа.

мин е л Дербкк тартылып, ырылып бара. ре килеш: ним тураында йлшлр - урта тел табалар, ютан ыы табып клшлр, шаярышып - батырышып алалар.

Бте л йбт кеек, тик егетте икелнгн, йрген сп кеек аалып торан уй-фекерре бар: мин - хлле кешелре ыы, тит-тит ыйыр малы тоталар, йр-йр аттары Ирндек буйын илй. Етеш йшйр, тырышып эшлйр.

Нисек кен йлндер д, уны ата-се ярлыра йшй. Мал - тыуарары бар, лбитт: ике ыйыр, бер ат м бей тоталар, игенселек менн шллнлр, тик бай йшйр тип йтеп булмай.

аилл ике ген малай телр, снки уларан у тыуан с ы бала оа йшмй гр эйе булып уйылар.

ер Абулатов, тулы исеме ербк, уны бер туан ааы. Клш алып, й алып айырым донъя кт ине. Уса юлында ихтилал башланыуын ишеткс т, бер - нис тит усынан торан тркм йыйып алып, яында баш ктре. ф менн Бр йылалары араында хркт ит, тинелр. Улар кн иткн ауыл - армасан, борондан ата-олаталарыны тйге булан.

ене тыуан ятарына айтыы кил уны. минне уша алып айтыра ибе бар а ул, тик ыын ситк, крмгн - белмгн яа кейг бирерг Бретдин аай риза булырмы икн? Бретдинде атыны мин егйн ипенмй Дербк. Ул ыы менн серш, бтен д белеп йрй, лкин аршы буланы лег иелгне ю.

Йылы ына кндре береенд, мин менн Ирндек итген менеп, иркенлп йлшеп ултырылар. ыыай тауа рлрг са риза булды, кеше кенн м енн ипен ул.

Бына шунда беренсе тапыр минне осалап алыра ынтылды, тегенее - аса ла кит, аса ла кит.

Дербк ошонда уй - фекеррен минг асып алды, кшлшерг уйланы, яратыуын еткере:

- мин!

- !

- Мин ине шундай яратам, яын крм! Шуныы иеме ?

- ллсе, аараным ю бер .

- ин мине яратаымы ?

- йтмйем лег, оят була.

- мин, Мин ине ебег алып айтам! Бараымы? Ризаымы?

- ллсе. Атайымдан ора.

- ине менн асытан - асы йлшеп булмай, лл л лл! е аршы тгелеме? Дрн йт! Уйыды белгем кил.

- Мин аршы тгел! Тик тыуан яыды бер к алдына килтер алмайым. ар-ма-сан! ыы исем икн! Ундайы ишеткнем ю ине. Нимне алата ул? йт ле.

- Кеше исемен алата ул. Атайым, тарихыбы ая аты тулы, тип йт торайны. Бороно-о-о ваытта Урта Азия мире менн Нуай ураы ханы Тухтамыш араында уыш була. Башорттар Тухтамыш хан улы атында мер иткндр. ондоло йылаы буйындаы хл иткес уышта Тухтамыш еел. Шул уыштара Ялыбай тигн бер Срмсн м армасан исемле улдары менн Аа Тимерг аршы кршт атнаша. Алыштары береенд, уы кс алансы уышып, с л батырарса лк булалар. армасан батыр хрмтен бер йыла м бее ауыл атала башлай. Икенсе йылаа Срмсн исеме бирлр. Ярай, былары аатан киерк итеп йлрмен.

мин! Атайыа барып, ине улыды орара уйлайым. инн ризалы ораалар, ризамын тип йт, йме!

- Ярай.

Апрель ааы.

Кн генд ояш тау биттрен ярайы ына йылытып лгр л, Ирндек буйлап икн алынса ел тнг теп тора. Ике йш йрк, бер-береен ыйынып, арыуы ваыт йлшеп ултырылар, буласа тормоштарын каллап аранылар. Ул ик сн донъя аымы тутаны, хатта ел д тынды. Икее л рен бхетле тойолар. Нм у ул бхет? Блки ике йште бер- береен алап, келдрене бер бтн булып ушылыуылыр? Блки йш м ау булыуалыр? Блки артайып барып донъяны трнерк алауалыр? Йш сата хистр урылыуы бар донъяны ймлй, илаи кс тй! Мхббт тыуа. Нм у ул мхббт? Яын кргн, яратан кеше сн еде орбан итеме? лл берг булыуан лззт алыумы? Блки хыял менн ысынбарлыты берг ушылыуылыр? Кем бел инде?

Мхббттн башы йлнгн егет, башорт те буйынса, т яусы ебре тураында уйлап та бирмй туп - тура Бретдиндре йн йнлде. Тулынланыуан тубытары алтыраны. Ишек тбнд тутап, айылай итеп башлара икн, тип баш ватты.

Ишек асылып китте. Унан самауыр тотан хужабик кренде.

- А-а! Дербк, нишлп йг инмй бында тораы? Йомошо була - Бретдин аайы й, - тип йылмайы ла таплыа арай теп китте.

Дербк, таы берр бота ауырайандай аятарын йрп, эск тте. Брийине. Уты янан сыуал алдына эйр йнтеп ултыра.

- сслмлйкм, Бретдин аай! Эше у булын!

- Влйкмсслм, устым! йткне фрештне “амин” тигн ваытына тура килен! - Крештелр, биттрен ыйпап алдылар. - т, й! Ана, урындыа ултыр! Й, ни эш бтрп йрй, Дербк устым? Бындаылар ине Абулат батыр, тип исемлп алдылар бит ле! Беледер!

Дербк минг аылышлы е башлап ебр алмай интекте. Аптыраас, ни йтерг белмй, е бтнлй икенсе юыта башланы:

- Бретдин аай! Мин айтыра йыйындым бит ле.

- Ну, йыйынас - бик йбт. ине бында бер кслп тотмай. Боларыштар, Аллаа шкр, бтп тора. ауыты - баша и ни крк! Минес, аыл ир-егеттр илен, ерен кберк файа килтерерг тейеш, снки тыуан ерн д изге баша бер нм л ю, е беле. лбитт, бее тимерлекк ине ыма тырыш кеше крк ине л ул, шулай а “ал” тип йтерг тел йлнмй бит ле... асан юла сыыра уйлайы ?

й хужабике Бану елпелдт баып килеп инде, ооа усатан тере кмер ала башланы.

-Бгн - иртн сыыра торам. Таы нейе йтйем тигйнем.

- Ну,йт! Юла аы кркме, асамы - бер-ниндй ю.

- минне улын орайым тигйнем.

- минне туны и нимг крк булды? - Бретдин Дербкте рен ишетмйерк алды, шикелле, ана, минн йылы кейем алыры!

Хужабик пырхылдап клп ебре:

- Тунын тгел - улын! ыыды ората, е яусы булып килгн.

- Ай, ттгене! Аланым хер, аланым. Ултыр ле, Бану. Дербк айтыра йрй тгелме? Шунан нисек килеп сыа инде ул?

- Берг алып китерг ип тота бит! - тип яуапланы Бану.

- ин былары белеп йрнм лл?

- Белмнем, иендем.

Бретдин бисен крен теклп оа ына арап торо.

- Ю! Ю! Улай булмай. ин, устым Дербк, айтыра уйлаас - айтып кил! Шунан арарбы. мин е и кейг сыыра ризамы у ?

- Риза, - тип ысырып у яуап бире Дербк.

Тынлы урынлашты.

- Ярай, уйлашырбы, кшлшеп алырбы, бындай эште тота килеп хл итеп булмай.гр ыым ризалы бир - мин аршы булмаясамын.

Шундай арара килделр: Дербк яына айтып кил, шунан у ына никах м туй тантанаы тер.

Дербк юла бер кн буйы ерлнде. Эйр-пснн, йгнен ртлне. Атын аас тара менн тарап йыуы. Хнйрн баша оралын юла алмаа булды. Оло юлдара арауылдар уйып бткндр. г м ылыс менн оралланандары тоталар, ула алалар, хатта бер-ние башорт буланы сн ген атып китере л бар, тир.

Кейем-алымын бер тоа, аытарын икенсе тоа тултырып, уша бйлп ата артмалатты. Кн алынайып кит - крк булыр, тип р-яы тлк кпсен алып уйы.

Байма мрхмде етеен ткргнде иртге кн, ояш ктрелм борон, юла сыты егет.

Бт ере йшеллек аплап лгргн. Урал тауары итген умырзаялар аплаан. Салт ояш алтын нурарын мул итеп иб. Кндм ат бер тиге юртыуын дауам итте. Дербк ауыдара уылмай тндрен урманда йолап ткре, ат юшаанда серем итте. амары, Аиелде, Ашаары аша сыты.Урал тауын артылып тшт, ялан -урмандар тте. фг уылып торманы - тура тартты. Шулай итеп, бишенсе кн тигнд, юлсы тыуан ауылына яынлашты.

Ауыл ыбайлыны тулы тынлы менн аршыланы. Ул, бер а ене тыуып кн ерен арап, бер килке танымай торо. Был ни лмт? армасана ни булан? айа йр?

Бй! Урам ю! Уны урынына арыс- торос ятан ара брнлр, торонбаштар, тата киктре, баша ый тулып ята. Был ятаы урам тулыынса янып бткн, бер-ниндй тереклек кренмй. Дербк рене й урынын тапты. Атынан тшт. Туып ятан ниге таштарына, арайып, са баып ятан брнлрг к ташлап, оа ына арап торо. Ултыры. Ни уйлара белмй кире торо, артабаны урама кен тшр. Ул яа янын барып етмгндер, кре, бт урам элеккес тора. Ааы ербкте й шул урамда. Шул яа боро Дербк атыны башын. Ана-а, ааыны й, Аллаа шкр, имен-ау тора. Йркенеп килеп етте, атынан тшт, апаны асып эск инде. Ихатала еге утын ярып тора. Урам эсендге аанда ыу айнап ултыра.

Еге эшенн тутап, инеп килгн кешене танымай оа ына арап торо. Таный бире, йнеше икнен инанды м йгереп килеп осалап, шунда у к ?>