Таналы буйында алам 2 страница

К алдында минне келе ктрелде. Беренсенн, Дербк ип-имен айтты, икенсенн, уны лл айара алып китерг йыйынмай, е бында, Таналы буйында йшрг алам, тип йт. Бик йбт, бик шп хбр бит был!

- лкндр айа ?

- сйемдр бесн йыйыра киттелр, атайым урманда, урман ырыусылара барып йлшеп килм, тип сыайны. Хер айтыр ул, ит бешереп торора ушайны, шуны алып айната торайым. Сыып тор ле! Тирм эсен йыйыштырайым.

Дербк сыып китте, ике аттан йктренн бушатты, йгндрен алып тышаны ла - амар буйына ебре. унатар сн тотолан буш тирмг тотарын индереп урынлаштыры.

Сыыуынаа тирм алдында биш-алты йшлек бер-нис малай ктп тора.

- Аай! Кстнс бир! Кстнс.

“Ай, ттгене! Ним бирйем икн? Кумс бар ине, шуны бирмм булма!”

Егет кмсте табып сыарып ырты ла, малайара берр телем икмк таратып сыты. Тегелре, рхмт йтеп, артабан йгерелр.

 

Киск арай Бретдин айтып тшт.

- Был кем йрй тим, Дербк икн д. аумы, кей бала! Бына имен-ау килеп кренгс, келг йылы йгере. Оалап китте бит! лл алдаттар юлда тотоп, ултыртып уйылармы икн, тигн уй а килде бер мл. Белме юл хлен! Бт ур юлдара арауыл уйып бткндрен ишетеп йрйм. й, тирм эсен инеп ултырайы.

- Оалауы сбптрен уыра яйлап аартырмын ле. Баштан у шуны йтеп уяйым: мин ошонда, Таналы буйында, алып йшрг тигн уй менн был ятара килеп еттем. Моайын, аршы булмаыы.

- Бркалла! Иманлы ауыыдан сыан булын. Ана, атайымды й буш тора. Таы ине тимерлек кт, тимерлектн бигерк мин кт, - тип Бретдин клп ебре.

- Бретдин бында кем менн келле итеп йлшеп ултыра, тим Дербк килеп тшкн икн д, - тип килеп инеп креште Бану, - келем ие ошо арала килеп тшр ыма ине шул.

- Банубик! Дербк кей ыуандыры бит ле!

- Й, йт! Нисек ыуандыры ?

- Бында алып йшрг арар иткн, яы йтте.

- Бик йбт, бик йбт! Кем аршы булын? Бер аршы тгел. Бик яшы. ин, Бретдин, ошо арала бата уыт, артабан йтлп туй ткреп, бурысыбыы тп уяйы!

- Шулай шул. Мин д тап инес фекер йртм. киле йомала у бата уытырбы, шунан туйа ерлн башларбы, Алла бир.

Дербк сен л блктрен таратып сыты. Барыыны да келдре ктрелеп китте.

- Банубик! Бег ымы крк!

- Хер килтерм! Ит т бешкн, бер юлы ашап алыы. Буласа кейе менн кп албыратма, юл кешее арыандыр. Ял итен!

- Ана, уны бер ен бер уна тирме, кпме телй - ял ит ала. мм иртг тштн у, кей бала, иклшеп тимерлекк барырбы, шул эште ине арамаа тапшырырмын. Тимерлекте хужаы итеп уям мин ине. Унда ле ике кеще эшлп тора. Шулара-к ола булып, йнлеш биреп тороусы бер крк. Крк ваытта е д эшлшере, ул эште яратаы тгелме?

- Эйе, ул эште нишлптер яраттым. Бында килгнг тиклем тимерлек эшен к алдына килтермй торайным, крем - яраттым. Тимере е бойондороу ыы бит. ыыраы да е телгнс бге, бораын, йлпштере, уаы - лмт ыы эш!

Бану ауыттара ымы алып улдарына тотторо:

- Бына ымы. Бер юлы кмклп ашап та алайы, ит бешкн, алма алынан, - тип аартты Бану, - мин, табаа аш ойоп килтер!

Аштан у а тирмл ике ир-ат ымы эс-эс таы бер а гмлштелр, кшлштелр. Тик тн уртаында ына йолара яттылар.

 

Бер-нис кндн у Байма утарында бата уытыу тантанаы булды. Бата аятын Влиулла арт башары. Ул, Бретдин, арсыы менн кшлшеп, туйа Дербкк ыяматлы атай- сй булыра ризалашты. Тимк, туйа ерлне мште уа ла тейск. арт арсыы м туандары менн Дербк яынан оа булып атнашаса. Тртип шулай: ыяматлы атай менн сй туйа тп оа, оаый булып ултырыра тейештр.

Туйы ййлн айтас ткрерг булдылар. Туйа ерлне башланды: ат имертерг уйылар, ымыы йыйнау китте, сей ушылан май, орот йомаланды. Бер тркм йштр, аттара алмаштырып бутау, ситса туыма, ауыт аба алып айтыр сн Атбг ебрелде. Алылыы 333 сарым булан Атб баарына барандар тт бер анала йлнеп айтып киллр. Брйн башорттары тт шул баар менн бйлнеш тоталар, снки унда башорт аттары бик ти т м ним телйе, шул йбере атып алыра була. ыр-аатар еренд урынлашан Атбг сауугрр тауар атыра ытайан, Урта Азиянан, Афанстандан, Урта м Оло Ура ерренн киллр. Ул ята брйн башорттарын танып, белеп, ктп торалар.

Баара баран егеттр уып айттылар: ытат, бутау, ебк, ситса алып айтып, халыты ыуандырылар. Былай ашара м туйа тип арбуз, рк йм, финик, виноград тейп айтандар. атлыа алып баран аттарын да тулыынса атып ебргндр.

Кндр сыуа м йылы тороу сбпле туйы тбит осаында, Илсебик тауы итгенд ойошторолар. Туй тгел - абантуй булды был тантаналы сара.

Брйн ырыуы таы бер аилг артты. Шул ыуаныс тгелме ни? Дербк и ур ике телген иреште: йлнде м мхббте менн берг Таналы буйында йшрг, эшлрг, донъя ктрг, балалар терерг мгелекк тороп алды.

Блек

Федор Алексеевич батша

Алексей Михайлович донъя уйандан у, 1676 йылды 29 инуарында, Рсй тхетен уны улы Федор Алексеевич ултыры. Уны араында власты и юары вазифаларын Милославскийар билне. Алексей Михайлович мрхмде икенсе атыныны туандары батша апартаменттарынан берм-рм рлд.

Яы Рсй батшаы Федор, легс Федя, тхетте ун алты йшенд абул итеп алды. Малай ле, егет орона ла тулмаан. Уныы мим тгел, снки Рсй шундай анун бар: батшаны лкн улы уны вариы тип анала м ул лгндн у, нис йшт була ла, хатта сабый кйнс л уны урынына батша булып ултыра ала.

Федоры белеме ен кр насар тгел: уый - яа бел, латин м поляк телдрен бик тырышып йрнде. Христиан дине анундары буйынса ла белеме нылы булыра тейеш, снки уны христиан донъяында ки танылыу тапан алим, билдле мрифтсе, православие буйынса юары држлге белгес Семеон Полоцкий трбилне м уытты. Бйк державаны батшаы булырай сифаттары бихисап, лкин холо йомша. Сетерекле берй мсьл алып килеп сыа - нисек хл итерг белмй ааплана. Уныы лл ни мим тгел, эргенд р са йртеселр, йнлеш биреселр була. И миме - йш монархты аулыы насар, дррге: тыумыштан насар булды. урая башлаан осора ла дйм хле яшырманы. Милославскийар йш батшаны ау булмауына айырылар, снки Федор батша буланда ына улар т йрйск, йомша хололо булыуына ыуандылар ына. Йомша хололо батшаны е телгн яа борора була бит!

Федор батша араында уны сене туандары Милославскийар, Милославскийар ярамында Долгорукийар, Одоевскийар, Языковтар, Лихачевтар, Голицындар и юары вазифалара рлнелр, мим булан постары - ара блешеп алдылар.

Федор батша булып ултырас та Милославскийар менн Нарышкиндар араындаы аршы торош ксйе ген.

к сыып алан Милославскийар и беренсе нбтт Нарышкиндары анаты атына алан хкмт рйесе Алексей Матвеевтан с алыра, унан отолора булдылар. Крште Федор батшаны апаы Софья ойошторо.

Улар Матвеевты, насар эшлй тип, аптекалар надзирателе вазифаынан бушатыра лгштелр. Алексей Михайлович тын алып та лгрмне вино атыусы голландец Монса Гейа биш й ум асаны тлмй кеен алан тигн йеп татылар м Посол приказын унан тартып алып, Верхотурьеа воевода итеп ебрелр. Ул юла сыты, лкин дошмандарынан отола алманы. Юлда уны ыуып еттелр, ,, ин сихырсы, ара китап тотаы “ тигн йеп ятылар м Пустоозерскиа ргнг ебрелр. Ун йшлек улымды мине менн алдырыы тип инлде ул эргенд торан ,, судьялара”, ярай ле тыланылар. Улы менн берг Пустоозерск аласыына ргнг ебрелр. Ошо малайы файаланып уыра ргндн отолора самаланы ул, м шулай килеп сыты ла. Пустоозерскиг килеп урынлашас та баярин Матвеев батша исемен хаттар яып, ене йепе икнен ураан айын ибат итте, улыны ниндй ыалар сиккнен тасуирлне. Хаттары берее батшаа барып етте. Ул Матвеевты ргндн отары, Мезень аласыына ксереп Матвеева уты хемтсе тйенлне, айына 156 ум жалованье уйы м улына уытыусы ебрерг мер бире.

Батша йшме, артмы уныына арамайынса, длт кимлендге килеп сыан мсьллре хл ите - монарх сн тп бурыстарыыны берее. Федор батша м уны хкмтен тышы сйстт кп кен кикен мсьллре хл итерг крк булып сыты. И беренсе нбтт Украина, Польша, Трки, ырым менн мнсбттре м эштре яйа алыу. Ярай, ырым м Трки менн мнсбттр яшыра бире, буай. Чичерин походынан у Басаарай килешее тлд. Ошо 1681 йылы килеше буйынса улар Киевты м Украинаны кнсыыш лшн Рсй протектораты атына бирерг ризалаштылар. Киевтан кнбайышта ятан ерр Юрий Хмельницкий улында алды.

Рсй улы атына кскн ерр реформалар ткрелде, идара ите органдары Рсйекен ошатып гртелде. Шулай у бында йшгн халыты ибе алынды м р хужалыа налог алынды.

Туандары, бигерк т апайары бли булан Федоры тиерк йлндере яында булдылар, ыары уныын, быныын, тегенеен тдим итеп аранылар - Федяа ошамай а уя. е тапты ул буласа клшен, е танышты. Шулай итеп, Федор батша Смоленск дворяныны ыы Агафья Семеновна Грушецкаяа йлнде. Бер йылдан у, батша ауырыу була ла, улы тыуы. Илья тигн исем бирелр уа. се, лл лк булды, бала тыуандан у с кн ауырып ятты ла вафат булды. Сабый Илья шулай у оа йшй алманы. Йше шатлыын да, айыын да татымайынса донъя уйы. Батша м уны туандары сн айылы ваиа 1681йылды яында булды.

Был хл батшаны бгп тшр, ауырып китте, шулай а м балаы лгндн у була торан бар церемониялара атнашты, атынын уы юла оатанса ем йрн м торматан сирлп оа ына ваыт ятты.

Май уртаына арай батша Федор Алексеевич бер а ауыты. 16 май кн хкмтте ,, Мосолман халытарын христианлаштырыу “ тураындаы хкмт арарын указы менн раланы. Был арар м указ менн длт мгрбен шартлатыс алыуын е л, баша хкмт азалары ла имне, шикелле, лкин мосолман халы, бигерк т башорттар, был актты нмне л, н йотора ла телмне. Шулай итеп арар таы бер ихтилал башланыуа сбпсе булды.

Ул - был мшттр менн йй ткне л иелмне, сентябрь килеп етте.

Кндре береенд Василий Владимирович Голицын, хрби эштре контролд тотоу комиссияа председателе, бик ирт була ла, батша менн осрашыуа ашыты Уны батшаа сираты ин ала торан хоуы бар. Бына ошо хоуты файалананып ул, батшаны йоо палатаына тура инерг банатсылы итте.

- Инерг ммкинме, Федор Алексеевич ле йнптре! Хйерле ирт! ег хоайан оон мер, бхет орайым. Мине тыларлы ммкинлек бармы: оа ваыт алмайым, бик мим хбрр менн килдем.

- Тылайым, Василий Володимирович!

- Бер хбр - шатлылы, икенсее - келе. айыныынан башлайым, хрмтле Федор Алексеевич ?

- Был юлы шатлылыынан башла ?

- Улай булас тураын йтйем: и бик шп клш тапты!

- Кем ул ?

- Апраксина Марфа Матвеевна. Шп ы: матур, баалы, имндй таа, аыллы.

- Ярай, был эш иртгг алын. Марфаны бында саыртыры! Км - к осрашып йлшермен. келе хбр нм тураында, айы ятан ?

- Федор Алексеевич! Башорттар баш ктргн.

- Бына и м! Тик торанда ауырыу башыа кк! Кем хбр итте ?

- ф воеводаы Коркодиновтан рапорт алды. Ярам орай, кртм кт.

- Сббе нимл ?

- Коркидоновты яыуынса, 16 майаы указ башорттара ошамаан.

- Унда нм тип яы ле, хрмтле кенз, ыаса ик тшр ине!

- Указда рус булмаан халытары православияа ксере тураында бара. Былай тип яы: православиены абул итеп, суынып ант иткндн у, был кешег яы исем, фамилия бирел; налогтан азат ител; рекрута алынмай. Бее динде абул иткндрг ай айын тбндгес аса тлн:

Иррг - ун гривень, атындара - биш. Бее динг ксерг риза булмаандара штраф алына.

- Указда ,, башорт “ тигн булдымы ?

- Булманы. Рус булмаан халытар тип яып ткйнек унда.

- ф епархияы ойоштороу тураында ошо указда яан инекме ле ?

- Эйе. Хер епархия ойошторолан, епископ билдлнгн, эштр йбт кен башланып киткн. Быныы ла башорттара ошамаан!

- Ул башорттара таы баш ктре ни бысаыма крк булды икн ? Эшкинмгн мосолман динен тотансы, христианлыты абул итеп, аса, льгота алып тыныс ына йш ни булан ? Барыбер тин башорт ыма ва - тйк халытары руса йлндереп бтрскбе.

- е ха, Федор Алексеевич! Минд шулайыра уйлайым: был баш ктргн халы тин булмаяса. Бер быуат терме - юмы - улары рттрн ген арап табырар.

- Ниндй тдиме бар, Василий Володимирович ?

- Мин батша м Сенат исеменн Казан воеводаы Шереметьева, ф воеводаы Коркодинова кртм ерлнем, шуны уып сыы ултама уйыра крк. Улар кисекмтн, ситтн ярам ктп тормайынса, урындаы хрби кстре йыйып, боласылара аршы крш башлара тейеш.

- Урындаы кск ген ышанып булмайыр бит ? Мин ктн хрби командалар ебре отошло булыр тип уйлайым. Кемдре команда башлыы итеп тйенлп була ?

- Минес был эште аалы - устылы Барятинскийар ерен еткереп башара алырар тип ышанам. Бгнг кнд уларан да башлыра хрби еткселре крмйем.

- Улары тйенл тураында ошонда у указ яып ерл!

Батша кейенеп бткнсе, Голицын указды араламаын яып бтт.

Федор Алексеевич аыы алып кйгертеп сыты ла, ,, шулай булын “ тип яып улын уйы.

Кенз аыы тргк ыма итеп тртеп бклне л йтте:

- Кп була ике с ана тер, бе башорттары арт абаын уытырбы. Трктр менн уышып йрнгн скр трк алдытарын ти арала туырып ташлар тигн уйа торам.

- Нишлп башортто трк алдыы тие ? Берй бйлнештре бармы лл ?

,, Батшабы Рсй тарихын белмй, бел л - бик ай й,” - тип уйлап алды Голицын, шунан йтте:

- Бйлнештре бар. Башорттар трки халы. Икенсерк итеп йткнд трктре бер блкй лш. Урал тауары араына айан, асан килгндрен бер белмй. Улары Монголиянан, ытайан, урта Азиянан килгн ыраай халы тип тарихсылар анайар. Ат уйып ашара яраталар.

- Тьфу! - Йш батша инг ткрп ебре, - тапандар шунда ашар мал! Яылы була - тура ин! лег хуш, Василий Володимирович!

Федор батша ишек аша урынлашан эш блмен сыты м йыйылып киткн аыара арап уйа батты.

Милославскийар менн Нарышкиндар араындаы тартышты бер бтррлк тгел. Милославскийар Наталья Нарышкинаны, улы Петя менн берг, Мскн ебрерг, берй монастыра урынлаштырыра тип ,, айрап торалар “ - риза булманы батша м булмаяса та. Наталья Алексеевна уны гй се, атаыны икенсе атыны, Федора арата иттле булды, крк буланда ярам итте, гел яшылыа йртте. И миме: уны, Федоры, ситк типмне. Минн у кем батша булыуы ммкин икн тип орау бир батша - ен. ене балалары булманы. Бер туан устыы Иванды тхетт ултырыра хоуы бар, тик ул аыла еел.Тимк, кр тороп ултыртыра ярамай. Софья апаы, йшп килгн анундар буйынса, бер - нисек т батша тхетен ултыра алмай. Шулай булас Наталья Алексеевнаны улы, ата бер, с баша устыы Петянан баша кеше тхетк д итерй кеше ю!