Таналы буйында алам 6 страница

Петры се Наталья Нарышкина ,, шатала “ улын тиерк йлндере яында булды, снки ун ете йшлек егет сыып кит л юала, кит л юала, айа йргнен бер белмй. сй кеше Петра атынлыа Евдокия Федоровна Лопухинаны айланы, улын кндер барып 1689 йылда йлндере. Лкин Петя был атынын яратманы ла, ыйырытманы ла. йлнгндн у да сыып китеп юала торайны. Тин Петры немец слободаында ваыт уараны билдле булды. Бында ул эсерг, крт уйнара, бейерг йрнде. Ошонда Франц Лефорт менн нылап танышты.

Евдокиянан бер ул тыуы. Алексей тигн исем уштылар.

Икенсе тапыр е телп, яратып йлнде.

Бер ваыт Шереметьевта булан сата й йыйыштырыусы баалы м сибр бер ыыайы Петр Алексеевич креп алды. Ошатты, айан, кем икнен орашты. Баа, Лифляндия дворянины ыы Марта Самуиловна Скавронская икн. сирлекк элккн. Шереметьев, Петры ыланышынан у иемлп, ыыайы батшаа блк итте. Бер - нис айан у, Петр Алексеевич Мартаа йлнде, православиег ксере. Марта Скавронская Екатерина Алексеевнаисемен алды. Балалары кп булды, тик тыуып леп торолар. Анна менн Елизавета ына ау булып еп еттелр.

Улы Алексей менн нишлптер урта тел таба алманы император. Уны эшк йртм тип кпме тырышты: айырым уытты, хрби йнлеш буйынса белгес итерг тырышты. Уа уытыусылары и - и шптрен тапты, ур хемт хатарын йллмй тлне. Улы ыжламаны ла, ауырыйым тип карауата уылып ятып йшереп араы, шарап эсеен белде. Т - буйы менн тас атаы: оон м йоа кле. Ике яратан шл бар Алексейы: матур атын - ы м араы. Ике шлн берг уша - донъяын онота. Йоо блме уны сегн таборына йлн: кемдер кил, кемдер кит, кемдер ашара - эсерг ташый, кемдер Алексей менн ушарлап уна булып ята.

Бер кн килеп Петр батша улына мсьлне абыраы менн уйы: й кн д длт эштренд яындан атнашаы, й монастыра ките! е айла!

Ошо йлшен у, кемдер отортандыр инде, Алексей Петрович Австрияа асып китте м атаын тхеттн тшрп, е Рсй батшаы булып ултырыу планын ала р. Тик лгр алманы, уны дипломатик юл менн, Австрия властары аша Санкт - Петербурга а атынла килтерелр. Тикшере барышында ул йебен таныны. Сенат арары менн уа лем язаы бирелде.

Шул кн Петр Беренсе улы ябылан камераа тшт.

- Алеша! гр ф ит ала - ф ит, улым, - тип башланы батша - Атай булара мин ине йллйем, был тирл инн баша яыныра бер кемем д ю. Батша булара, ине лем язаына тарттырыра тип ул ктрем, снки ин длтебег аршы кршк сыып, и ур енйт эшлне! Барыына ла е йепле! Батша улы тип маайы, эскелек менн шллнде, арайаы р юбка атына инеп сыты, мине йткндре тыламаны! уы тенесе була - йт, мин мотла трмен.

Алексей бер ндшмне, атаы аша стенаа арауын дауам итте.

- Нишлп атайыа ндшмйе ? Мине ф итмк булдымы лл ?

Алексей, теклп атаына оа ына арап торандан у, телг килде:

- ин ми атай тгеле! Ул исемлектн мин ине лл асан у ыып ташланым. йтйемме ин кем. ин - батша кейемендге кеше йнен алыусы иблис. Кпме стрелецтары теге доньяа олатыры, моайын анамайыдыр ле! ара эштре сн Хоайы ре и л тшск ле! Мин ине кр алмайым! - тип ул атаыны битен ткр. - Бар, йн алыусы палачтарыа йт, мине тиерк килеп лтерендр! Мин барыбер кеше була алмайым, тумап - гслп бттлр инде. уы тенесем шул: кемдн юал! Ни тиклем тиерк кит - шул тиклем ми яшыра булыр.

Сенатты Алексейг аылан арары тормоша ашманы, иртнск, ирт менн, Алексейы лгн кй таптылар...

Дутары кп Петр Алексеевичты, ярты н алап, кг арап ына торалар, улара, Александр Меньшиков кеектрг, тел - ниндй ауыр эш йкмтерг була - тырышалар м башарып сыалар. Тик дошмандары ла етрлек - шуныы келде ыра. Яыра окольничий Саковин менн полковник Циклер уны, Рсй императорын, лтерерг самалап йшерен уйышандар. Ярай ле заговор асылды м оаа умай ул ике аыуа хкм итеп, бер - нис кндн арары ерен еткереп уйылар.

Кемде енн у батша итеп алдырыра ?

Ауырымаа - ен был орауы бирм ине Петр Алексеевич. Фин ултыында алдаттары отарам тип, боло ыуа тшп ыуы тейере ул - пневмония ыалата башланы. Уа уремея ушылды.

Кем уны алмаштырыр ? Балалармы ? Ике улы ла гр эйе. ыаран Анна менн Елизавета имен - ау йрйр. Анна тин Рсйе ташлап кит: ул Голштинский герцогына йрштерелгн. Елизаветаа 15 йш, башында ел уйнай, унан ниндй батша сыын! ыары икее л длт рулен тоторло тгелдр шул. лл Алексейы улы Петя тхетт ултыра алырлымы ? Ю! Ултыра алма, атаыны юлынан китеп барыуы бар. Атайымды лтертте тип с тота тип ишеткелне батша. Блки, был хбр дртр. атыны Екатерина Алексеевна нисек ? Длт менн идара ит алырлы ммкинлеге бармы ?

Ю, тип иар итеп булмай, снки Катя р ваыт уны эргенд булды, ярамлашты, амы - кпме була ла длт эштрен ваыты - ваыты менн атнашты, санауниктары бтен л таныш.

Катя императрица булып алыра ризалы бир - шул турала е менн кг - к йлшеп указ яайым, тип ирт менн атыныны йоо блмен ин - крен е ышанманы: Катя менн арай хемткре Монс осалашып ултыралар. Тегенеене ке ашайып китте м ул ти ген юа сыты, Екатерина бер ни булмаандай кг арап атты. Кире сыып китте Петр, бер ндшмне, икеен д д язаа тарттырмаа булды ул, снки бел: мхббтте л, уйнаш итее л язалап ына юа сыарып булмай.

Бына шулай итеп, кемде батша итеп алдырыу тураындаы указ яылманы, снки император уны кемглер тбп яыра телмне. Бтен л Бйк Петра ти булырай баша батша булмаы кн кеек асы ине.

1725 йылды 28 инуарында Петр Беренсе, оа ына ыланып ятандан у, яты донъяны алдырып китте.

Трл йнлештр м лклр уйламаан яылытар менн ил тормошон айнатан Бйк Петр эпохаы тамамланды, эшлгн эштре тарих биттрен инеп алды.

 

Блек

Алдарбай тархан

 

Азов походынан айтандан у, Алдарбай тархан Ингилдин бтнлйе менн хужалы эштрен сумды. Атаы Ингилде арт кшен тотоп, айланма араай брнлрн торан ср блмле ике йорт алдыры. Таы бер атын алып туй ткре. Быныы, йш атыны ырбик, тикторма булып сыты. й ултырыра яратмай. Ирр кеек кейенеп ала ла йылы йррен арара тип сыа ла кит, кндр буйы ат башында йрп, кислтеп кен айта. Арыу - талыуы белмй, кис айтып йге эштре алы - ялы башарып сыа ла, та атыу менн таы урмана сыып юала. Ир - ат ыма у - ян аып, хнйр таып ала ла лл айара барып сыа. Тик балаа уан сатарында ына уны й тиренд крерг була торайны. Балалар була торо - аяа баа торо,ул араына ин торо. Мораттан у Муса, Мусанан у Йосоп донъяа килеп аил тормошон ймлне. Уларан у таы алты малай, ике ы булып ур аилг йлнеп киттелр: Мст, Мансур, Мысыр, Сйетбаттал, Бхтигрй, елгрй м елбанат менн Глемеш. аил ишйгн айын мал - тыуар а ишйе. Хер уны исемен ,, бай “ ен ушып йт башланылар, Алдарбай булып китте ул. Бигерк т йылы малы ишйе, Урал менн Ирндек тауары араында юшап йрп крйлр.

Алдарбай тарханды хер ике йр йылыы бар, бигерк т уы осора йылы малы йылдам рсеп китте. Йылылары улдары Морат Муса, Йосоп алмашлап арайар, атыны ырбик кн яырмай.

Тп йортта, ата - се менн берг йшрг тип, ербай устыы алды. Аталары, Ингилде тархан, яыра, етмеш туыы тулып ткс кен, донъя уйы. слре - Глйм арсы, Аллаа шкр, бирешмй йрп ята ле. Алдарбайы аалары Аллаол менн Айытужа айырым донъя ктлр. Айытужа ен тйк итеп Таулы менн Ржп йылалары ушылан урынды айлаа, Аллаол - ана йылаыны башын тйк итте. Тыныс ына етемс донъя кт т ял ит, йш л йш ине!

Лкин илд таы тыныслы ю. Халы ризаылы менн йшй, снки башорт еррен трл юл менн баып алыу дауам ит. Й бында, й тегенд уры ауылдары барлыа кил, заводтар алына, алымдар йылдан - йыл арта, уны трре кбйгнд - кбй. Уры байары м санауниктары кт еррен, болондары ,, буш ятан ерр “ тип баып алалар. Ун игеенсе быуат башланыуа с йыл ярым, лег ыай яа бер - ниндй грештр ю.

1704 йылды май башы.

Майы бишенсе кннд тштн у, бер тркм ду - иштре менн, Иман батыр килеп тшт. Алдар тархан асы й менн аршы алды. Алдан аартмай килеп тшрен ул бер а шаып алды, лл берй хл булдымы икн ? Шулай а ен тынысландыры, блки, ктлмгн хл - ваиа килеп сыандыр ? Блки, берй шатлылы хбре барыр!? Шулай а Алдарбай шик - шбен белгертмне, ымы менн ыйланы м бер тайы уйыра ушты. Ит бешкнсе тип ике батыр ыр - ялана ййлп сыып йлнделр. Тп йлше ошонда, аулата булды.

- Алдарбай батыр! ин тархан булара, кеше араында кп йрй, яылытары ишетеп - белеп тораыдыр инде! Мскн ебрелгн прибыльщиктар бтнлй отороп киттелр бит! Талаш менн бткн йыйылышты ишеткнедер, моайын ?

- Ишеттем, лбитт. Ике йыйылыш хаында ла килеп йттелр. Й, артабан нир булды - ткмй - ссмй таы бер тапыр йлп ишеттер ле!

- Улар, Мскн килгн Андрейка менн Михайло исемле санауниктар, февраль айында р даруанан старшиналары, батырары фг йыйылар. Шунда мин д булдым. Бына шул мдр бер аыы алып, батша указын тылаы тип, олаа ятматай хбр уып ишеттерелр. Унда тм яа тураында бара. Йне, Петр батша р йг, р йн эйен, р ыйыр абарына, р мунсаа, р мал бермеген яа алан. Таы соло м умарта, мал уйан тире, тирмн , кпер, мке сн, ибт ылыра йргн сн, мсетк, баара баран сн - тлрг! Урмана унара сытымы - тл, берй йомош менн икенсе яа сытымы - сйхт иткне сн тл! Хатта алымды бер лшн асалата йки маллата тлрг тейеше! Туй ткр - таы тлйе.

Бе олаыбыа ебе ышанманы. Шау - шоу, талаш - тартыш китте. Указ яылан аыы талап алып ентеклп араны. Яыуы бар, лкин мист т, батшаны имзаы ла ю! Бында яыландары батша белмй, шуа кр ул - законы, тимк, бее сн кртм тгел, тип талашты. Тегелр ренекен тылып тик торалар. Андрей Жихарев тигне 72 яа трн анап сыты, таы мсеттре сиркг ошатып трг тип ута май ирпте. менн ееш алмаас, рен ыу эскее итеп тумап, аыын йыртыслап быраытты та таралды.

- ай, афарин! Бик др эшлгнеге! Гел шулай аты булыра крк, Иман батыр!

- Уныы шулай. Тик был ваиа бе таралышыу менн ген сиклнмне, киреенс хл - ваианы башы ына булан икн. Март айында бее таы фг йыйылар. Был юлы бее алда воевода Дмитрий менн комиссар Сергеев сыыш яаны. Ул Мскн килгн ике санауник белдектре менн йргн, хер ег батша е ул уйан указ менн таныштырабы тип уып алып китте. Баа, унда башорттар уры рмеен биш ме ат, ме уышсы бирерг бурыслы тип яылан икн. Ризалашманы! Имзаыы уймайынса берг л айтыу ю тип, Сергеев барыбыы ла ула алды, кемделер - ыуы арайа биклне, кемделер - трмг тыты. Унда, аыа ул уйыра ытап, туманылар, ашатмай - эсермй тоттолар, айы бер ныыра талашандары ауыарын шаарып араы ойолар. Шул арала биш башорт леп алды. Аптыраас - имзаларыбыы уйы инде. фнн асыу менн айтты. Имза уйаным сн хер мин ем ем урын таба алмай рлнеп йрйм. Эстн яуа ктрелерг ер булып бткнмен.

- Мин, ин килм элек, бындай башбашталы булмаын тип Петр Алексеевича хат яып фг сапын ебрем. Блки, берй файаы булыр!

- Хаттан файа лл ни булма кеек им, Алдарбай тархан. емде тп асылын йтйем: мин Дмй батыр менн кш ором. Ул - Казан юлы башорттарын, мин - Нуай юлын ктрм!

- Иртрк тгелме, Иман батыр ? Бер а ктп арамайымы ?

- Кт - кт ктк булды, е бойома ашырыра ваыт етте. ин бег телктш тгелеме лл, тархан ?

- Телктшмен, лбитт. Лкин бгн к ктрелерг телгем ю. Беренсенн, императоран яуап хаты ктм, икенсенн, оралды алдан ерлрг крк. Уны сн ми ике тимерлекте аяа батырып, крк - яраты утыра башлау фарыз. Ата ытлы булма - минн алырар! Дйм халы эше сн бер - ике й ат йлке тгел.

- Алашты, буай. Тарханы брйндре ктреп булмай бит инде. Шуа кр был ятара килеп, ине менн кш - тш итеп айтыра булдым. Моайын, яу юлында осрашырбы ле, Алла бир! Булмаа, уалайы!

- Ю! Улай булмай! Ит ашап, ымы эсмйенс юла ее оатмайым ле!

Иман батыр айтып киткндн у Алдарбай Ингилде улы оа ына уйа батып йрн. Тегелй ит д - булмай, былай ит д - ошамай. Яуа ктрел - кпме кеше лк буласа, бер Хоай бел. Ктрелм - баымсаа баа ла айыр тигндй - к менеп баралар. Ике уртала алды тархан, ваиалар аышын бер а ктрг булды.

Я башында карателдр ат йыйыра тип Нуай м Казан даруаларына сыып китте. Халыты талау, аршы сыандары ырыу, лтере башланды. Был оятылы м анылы башортта аты нфрт уятып, орал алыра мжбр итте. Дмй Ишкев Кама йылаы буйында хркт башланы, Иман батыр Соловар аласыын баты.

Кндре береенд Алдарбайа Уран олоо старшинаы Ымаай дуы килеп тшт. Азов походы ваытында ул башорт полковнигы Ингилдинды йн асыы, тп кшсее, урынбаары булып та йргйне. Алдарбай уа ышана, шуа кр поход ваытында, ааын ерлр сн айтан сата, полк башлыы итеп Ымаайы алдырайны. Бына шул батыр хер килеп тшкн.

ымы, буа эсеп ткндре, шулай у Азов походы осорондаы ыы, й булмаа урыныс хлдре илп ултырылар. Батшаны, Шеинды, Шереметьевты ик алдылар, башорт батырарын, терелрен, шаит буландарын барлап сытылар. барыбер башорт болаына килеп терлде. Беренсе е Ымаай башланы:

- Алдар ду! Халы яуа ктрел - ине менн мин аптырауа алып йрйб. орашам - ин д яуа ушылмааны икн. Бер - ниндй фекерг кил алмай йрнм - йрнм д, кшлшеп алайым тип был яа и саптым. Нишлйбе, ду ? Яуа ушылабымы - юмы ? Нишлрг ? Фекереде асы итеп йт ми!

- Ымаай туан! Мин лег ута инм яында. Батшаа хат яып ебргйнем, шунан яуап ктм!

- Шунан, яуап килер тип ышанаымы ?

- Ышанам.

- Мин ышанмайым! Батша булас, ул яын айырыр тип уйлайым. Таы бер шбм бар: хаты барып етме ммкин. Ялыуы санауниктары батшаны улына тоттороп торма инде!

- инес нишлп була ? йт еде!

- ем шул: таы бере инес эшлп арайы. Батшаа бт ыйырытыуары кртеп таы хат яайы м бер тркм илсе ебреп улына тапшырайы!

- Мин аршы тгел. инес кемде тркм башлыы итеп ебрерг була ?

- Тркм башына Дмй батыр Ишкевте уйыра була. Мин ем д кшсе булып барам! Ышаныслы кешелре йыйыу а мине елкл булын!