Боларыш башы - Талата

 

Мер йылдар буйы ыжыр елдрг бирешмгн, тир яа, ял итерг уйлап, тутап арап торан Алпамыша батырай, й а брек кейеп, й уны йшелг алмаштырып ене мабтлеге менн юлсылары кен амаштыран Урал тауы устыы Ирндек тауы, кньятан тньяа арай уылан тблре менн орурланып, тыныс ына арап ята. Атаына ирклп ырынан сабый ыай Ирндекк ыйынып, кмш тулындарын ары-бире сайпылдырып уйнап Тала кле йымылдай, ояш нурына ирклн. Был тирл йшгн башорттар клде бигерк ны ярата. Уны гзллеге, матурлыы тураында йырар, йтемдр бихисап. Тала клендге ыуай таа ыу, балыыны эрелеген етесе баша кл ю, тип анайар Брйн олоо башорттары. ыуын тмлп ара: тне – кс, йне илаи рхтлек бир. Уа бит Ирндекте ылылы-айынлы урмандарыны, итгенд йомороланып ыаран титлгн трл емеш-елкте, яр буйында ына кн ап-а сскле ара муйылды м баша кг л салынып бтмгн дарыуары-дарыуы булан сск-лндре тме егн.

Тала клене ыуын кейектр бел. ояш сыма элек к бында, йомша баып илек, оралай, мышы м баша эреле-валы урман-тау тбит балалары килеп тшп, ыуын туйансы эсеп, кире юала.

1755 йылды яы йылдаыса килде. Март бурандары отороп аландан у, аман-томан тте, апрель ояшыны йылылыына тмй, арар “илай-илай” ирене, йшел лн морон тртт. Тала клене боары ситтн уртаа арай ирей барып, март башына арай боан рселеп бтт. Мал ыра сыып иркенлп утлап ,налы ояш нурына араын йылытып кр йыя башланы.

ыш алын булды. Бигерк т Брйн олоо башорттары яында Аман-Томан тип аталан март бураны електрг теп оторо. Уны тураында ошондай рийт таралан был ятара: борон, монгол-татарар яуы осоронда м унан алда ла башорттар кт- кт мал менн ксеп-унып йшгн. р ырыуы, айма-тбне ялау, ййл, кл, ышлау урыны булан.

Бер заман Алтай тауары яынан ур ара яу – монгол-татарар килгн. Яуы бер осо ына башорттара тейгн, тп лш Яйы буйлап кньяа табан теп киткн. Халы аршы тороп араан, лкин дошман скре ксл булып сыан. Башорт яугирре й леп алан, й сиген- сиген тньяа шылан. Баша мл алмаас башорт ырыуары илселре Сыыхана барып баш алыра мжбр булан. Хан ер-ыуары ырыу-ййлрг яынан блеп биргн, ен ур ына лш сыаран. Башорттар тамаланып, ер-ыу алас, шул хана яа тлрг тейеш булан. Уны башарыу т ауыр а булмаан. Тик бер заман уны клмен урайта башлайар.

Бынан тыш яы фарман буйынса йш ир-егеттр аты-оралы менн хан скрен саырыла башлай. Таы трл сбптр табып халыты мал-тыуарына тейлр, йр-йр йылы, ктлп мал айалыр оатыла башлай.

Башорттар тмгн, хана аршы яуа ктрелгн. Уны Сураман исемле батыр башлаан. Ул мал-тыуар йыйыра килгн хан нгррен ыйратып ташлай. Яу бер абынып, бер неп тит йылдар буйы бара. Сураман батыр а олоая, аты яуары береенд лк була. Артабан халыты яуа атыны йй. Ул да лемесле яралана. Теге донъяа китеп алдынан ике улын – Аман менн Томанды саырта: “Балаларым, ми л баый донъяа атайыы артынан китерг ваыт етте, - ти ул. - Атайыыы васыятын ег еткерм. Ул “дошмана баш эйеп йшгнсе, уышып лгне арты” тигйне. Шуны онотмаы, улдарым”!

Хер яуы егет орона тулан аалы-устылы Аман менн Томан башлап алып кит. Оа яулашалар улар. Бер са былары тркмн дошмандар амай башлай. Баша яугирре лем тырнаынан отолдороу сн Аман менн Томан шау-шоу уптарып тньяа арай юл ала. Арттарынан монгол скре эрлп кил. Шулай итеп, Урал аръяына килеп сыалар. аты бурандар башлана. Дошман скрен юлдан яырып лк итер сн ике башорт егете аман да урман тпклн сиген. К асыы аты буранда ре ас кйнс дошманды эйртеп, албыратып алып йрйр м туып леп уялар. Дошмандар а аашып, айтыр юлды таба алмай туып, барыы ла ырыла.

Ошонан у оа йылдара уылан яулашыу тутала. халы ике батыр итлеген март ааындаы буранды Аман менн Томан тип атай башлай.

Аман менн Томан тураындаы рийт лл айан “ылт” итеп иен тшт Байбулат старшинаны башына. Ул – Инбт ауылы старшинаы, шунда тыуып кн, шунда мер р, Аллаа шкр. Бтен д бел, таный. буранды ик алыуыны сббе шул: яыра ай ярым элек кен ул Инбтт л оторо. К асмалы ойма буранда йр, арайар кмелеп бтт тиерлек. кршеен йомоша тип еелс ген кейенеп сыан бер килен юалды ла уйы. 3 кндн у таптылар. урамы эсенд аашып йрп, туып леп уйан. с балаы алды бисараны. Ярай ире тырышып-тырмашып донъя кт ле, шуа балалары аып - туып йрмй.

Тбитте анундары бар, уа кеше бер хужа була алмай, тик тптнерк белеп файаа бора - яшы ла ул, тип старшина артабан фекерен дауам итте, - бына мдр араында бер тыныслы ю, халы таы айнара ер тора.

Старшина е халыа ла, санауниктара ла ярара тырыша. Шулай итмйенс л булмай, кемде айы ятан килтереп уырын алдан каллап та булмай бит. Уй-фекерен бере белеп-ишетеп уймаын тигндй ул тир-яа к ташлап уйы.

Урман юлында ике ыбайлынан баша бер кем д кренмй: берее – е, икенсее, арттара алып килгне уны писаре риф. Аттар абаланмай ына айтыр яа юрта. ояш тауар артына тшп байып бара. Бт ер иллек.

Бикбулат старшина мин ауылына барып тау-таш тикшереп йрселре башлыы Брагинды ен унаа саырып кил ле. Шунда бер а ыйланып та алды. ый-хрмте мул был уры кешеене. мин ауылында казармала ятан алдаттара ашнасы, ен л аш-ыу яраштырыра кеше тота ул.

Эйе, бер-береен кптн унаа йршлр улар. лбитт, ауылдаштары был уры менн атнашандары яратып етмй, ырын к менн арай, мм тура ндшкн кеше ю. Башорттар араында Брагинды хрмт иткн м бармы икн, уныы билде, снки уны тураында трл имеш-мимештр ураан айын сыып ына тора. улы аты, ю нмг сбп табып бйлн, ул атындаылары язалара ярата. Бигерк т ы-ырын, атын-ыы мсхрлен м мыыллауына халы бик сле. Брагинды ыланыштары Брйн ырыуыны старшинаына ла ошамай, лкин ни ылаы, бер ни эшлп булмай, тип -ен йыуата ул.

- Биксура устым!

Арттара алып, се ымы эсен быуындары бушап, ат тнд йооморап килгн Биксура исемен ишеткс турайып ултыры м атты етеерк ыуа тшп яуапланы:

- Тылайым, Бикбулат аай!

- й, яынла ле! Бына ин гел халы араында, таныштары да кп ине, йт ле ми, ни сн былтыран бирле халы уыра ына тора?

- Сбптре кп инде уны. - Биксура бер а уйланып фекерен туплап алды:

- Беренсенн, 1740 йылдан у донъялары бтнлй оротолан башорттар блгнлкт сиген килеп терлде. уы яу-ихтилал тамамланыуа 15 йыл тире булып китте, ала табан тгргн тормош греше иелмй, ерре талау дауам ит. Икенсенн, Ырымбур ыыына кплп башорт егеттрен ала башланылар. Улар эште и ыыу ваытында я башынан хрби эшт буланлытан аиллре блгнлкк тшт. Таы шул: башорттар ике ат менн, тотош тьминтенд , ананан ис бер ярам алмай хемт ит. Шул арала кпме яугир аслытан интегеп, аптыраас ашар аы сн млктен, хатта аттарын атып, ыша арай ййлп айтып етте.

- Уныын др йте! Хрби хемттн тыш башорттар аан йгн ташыу, хкмт санауниктарын йрт сн атлы арба бирерг, шул кешелре ашатып-эсерерг, йн индереп йолатыра, юлда алап барыра тейеш бит, - тип фекерен белдере Бикбулат старшина.

- Суындырыу эшен д хкмт ала этр. Трл юлдар табып башорттары суындырып маташалар. Бигерк т аслытан интеккн аиллрг аы биреп суындырыу тарала бара. Ана, Ист провинцияында бик кп мишр м бт аиле менн 10 башорт й суындырылан. Астан лмен тип рустара атылан башорт балаларын суындырыу бик ки таралан. Таы яа тле ботон 35 тиндн то атып алыуа алмаштырыу, былтыры март айындаы батша указын йтм, халыты асыуын бигерк абартты. ередн ен то атып алып торсо! Шуа яы указ тураында хбр алас, темде сиген еткн егеттр яуа ерлн башлаан тип ишеттем.

Биксура бер аа тынып алды.

- Ишетмгне, ин бик йбт белеп йрй, - тип башлаан йлшее дауам итте Бикбулат старшина, - айы ваыта яу башлара йлшкндр ине?

- Ошо йылды июнь башына. Тс-с-с, аай, урманды да к-олаы бар, - тип ен йомалап уйы Биксура.

Ике ыбайлы, аттарын манма тирг батырып, эер тшг Бикбулат старшина ауылына айтып етте.

Иртгеен Брагин ике яранын эйртеп Бикбулат старшинаа унаа килеп ый-хрмт кре. Старшина, ним ген уйлап йрмен башорттары рф-те буйынса урыты, и ерле унаындай креп, ысын келдн ыйланы: тк уйы, ымы ерлне, бишбарма бешертте, Орск ныытмаынан араы алдыртты.

Эсеп алан Брагин ен-е матап ташланы. айылай ул эшсн, айылай матур, йне уны атын-ыар ны ярата. тн уртаы етеп йолара йргн млд, тартынып-нитеп тормайынса “ми ы алып килеге”, тип янъял уптары, пистолетына йбеште. Трлс тынысландырып аранылар, бер ни килеп сыманы.

- Ана, Сурашты да атыны мине менн булды, бел л ире л, атыны ла ндшмйр бит, - тип эрг-тирлгелре йн йыртты. Кмклп бйлп алдылар уры санаунигын.

- лл был урыты башына етйем д уяйыммы, - тип уйлап алды Бикбулат старшина, - ю, улай булмай. Крлт тороп бар аилне ут атына ташлау бит былай була. Йш кеше тгелмен, терг крк. Икенсе ятан, кпме былай дауам итерг була? Шулай итеп был уна та теп китте.

Егор Брагинды брйндр араында пй булыуы м ен, батшалай тойоп, ошонда эшлп, трл ылтауар менн халытан талап алып байлы йыйыуы Рсйе тп политикаыны бер йнлеше менн туранан – тура бйле. лдн к рус батшаларын м ярандарын Уралтауы бтм-ткнм байлытары ны ыыындыра ине. Бигерк т Урал арьяы ер майандары хакимдре келен ытылай. Был яты сике тойолан ара урмандары, ундаы кейек, йн алтын-кмш, баша трл мдне, трл аыл таштары,башорттара “ ара май”, йки “ер майы” тип аталан нефте, балы менн тулы, таа йыла-клдре нисек кен келде ен тартмаын м ыытырмаын. Берн-бер юл-Башортостанды колонияа йлндере. Был эш Петр Беренсе заманында башланып кит м унан уы уры батшалары хакимлек иткн 18 быуатта ла Башортостанды колонияа йлндере артабан дауам ит м был эш башлыса хрбир тарафынан башарыла. Был тбкк тулы хужа итеп ебрелгн Иван Кириллов нигелгн Ырымбур алаы, ниайт, Яйы буйына, тап амар тамаына ксерел. Уны яылыш ала башлаан нигере тырым-тыраай ташланмай, яы, Орск исемле ныытма булара хемт ит башлай. Ырымбур алаы, бер менн ген йткнд, колонизация ген ерел. Был ерр ныытмалар буй-буй булып ала. Яйы ыымы ныытмалары, млн, Ырымбуран рге Яйы лен тиклем бара ла – Тобола (Тубыл йылаы) тиклем уыла. амар ыымы шул у Ырымбуран Йылыйыр йылаына тиклем барып еткн.

18-се быуатты 50-се йылдарында ллр, заводтар т, трл сбптр менн башорт еррен талап алыу аман дауам ит. Ерре атып й арендаа алыу баш м ип етмлек ур майандара башарыла ки, хатта башорттар ре л быны осона сыа алмай аыра.

Кслп суындырыу осратары йышайыу менн бер рттн, мосолман динен арата трл сиклр кбйее башорттары таы жпк алдыры. Мсет й мктп алыу сн власть органдарынан махсус рхст крк икн. Кп осрата, трл сбптр табылып, бындай рхсттр бирелмгн. Мулла, ахун йки баша дин елдрене аны ыра ыартылан. Кслп суындырылан башорттар кире динен айта алмаан м бындай эш сн аты яза аралан. Власть органдары ниндйер “йеп” менн ула алынан башорттары кслп суындырыра тырышан. Млн, кире мосолман динен айтыра телгне сн йле олоо башорто Тойгилде Жуляков тере кйнс Екатеринбургта яндырылан. Шундай у “йебе” сн Табын олоо башорто, суындырыландан у Исаев Роман булып киткн бисара, тумалып, мыыл ителеп, язалап лтерелгн. Быларан тыш Сенатты 1754 йылды 16 март указы менн Ырымбур губернаындаы башорттар еренд сыарып, ошоа тиклем бушлай файаланылан тоа р ботона 35 тиндн тлп ананан атып алыра тейеш булан. То атып алыу яа тлг араанда 6-7 тапыра иммтеркк тшкн. Ошо хкмт арары халыты асыуына ты тейгн. То сыанатары хер длт арамаына кскн м ул ерре алдаттар алай башлаан.

Халы араындаы сыуалыш 1754 йылды яында у башлана. Тп ойотоно Нуай юлыны Брйн олоо башорттары алан. Улары шул тирл булан кнья олотар хуплаан. Брйн олоо башорттары Себер м Уса юлдары халы менн бйлнеш урынлаштыран. Шул тбктге мишрр менн татарар а кршк ушылыра арар иткн. Хатта брйндрг крше булан аатар а кршк ерлек барыуын ишетеп ярам улы уыра в иткн.

Ихтилала ерлне тураындаы хбр олатан олаа ксеп, бт башорт еррен таралан. Ул шулай у дин елдрен д уытып ебргн, снки улар батша хкмтене динде ыыуына йнлтелгн сараларын бер тыныс абул ит алмаан, кслп суындырыу, мсеттр алыуы тыйыу, батша санауниктарыны дин эштрен ыылыуы улары да асыуын абартан. Шулары берее абдулла лиев, ушаматы Батырша икн. Ул кренекле мулла, Себер юлыны арыш ауылы мишре, йн ырыуынан...

Бындай хбрр бер тутауы тулын-тулын булып бт Брйн м яын-тирлге крше ятан ыпса, Тамъян, ргн, Юрматы, Себер башорттары аша теп Бйлр, Йнй, Грй, Уран, йн еррен килеп алыып бт Башортостана таралан.

Бына ошо ваиаларан са ына алдара брйндр араына Брагин килеп инеп, халыты асыуына ут тй. Берг йргн командаы уны Егор Ефимович тип атай. Башорттар сн ул - нслник, е юта “алйот Йгр” тип т ик алалар уны.

Халы белеп тора: Рсй Урал байлыына тулыынса сумыр сн бт юлдары уллана. Бер са Ырымбуран Яйыбаш ле аша Себерг ур юл астылар. лбитт, юл булас кперре бар, ырсынташ тшлгн. Бына ошо юл буйлап ям ( почта ) станциялары м йорттары тп сытылар. Шулары берее – Сапсал ямы, амара ойан Сапсал йылаыны к буйында тлд. Бында ур бураманан торан ям й, эргенд ат-маар, арба-сана, кйм м крк-нк кеек крк-яра уйырлы арай-абар тлд. Шулары эрген ушлап таы ур йорт алдылар. Бында тау-таш эштре контораы була тип алаттылар ыыыныусылара. 1553 йылды яында ошо контораа бер нис алдаты м эшселре менн йыуан ына эсле бер уры нслниге килеп тшт. Эшселре аыл таштар элп тау ыыры, тау итктрен ыыры м йыйан лл кпме йберрен тейп Петербурга кире айтты м яынан килеп тшт. Кре, был я ошап аландыр, блки, аыл таштар улары был яа тартандыр, блки Санкт-Петербургтаы фарфор заводына кварц, йшм, трл ттге а, кк, ыыл, ары балсы, ккрт кплп крк буландыр. Ул, завод сыная м баша й эсенд кркле ауыт-аба эшлй, тип ишетте башорттар.

Киле я ярам сн Брагин командаы урындаы башорттары йлеп итте, улара ер-ыу, тау-ташты белгн кешелр крк тине. Был тглд Сураш менн Этолдан да уан уамандар ю ине тир-йнд. Шул ик командаа эшк ялланды.

Икенсе йй Брагинды бйеле аа башланы. Й старшинанан, й халытан тегенеен-быныын таптыра. Петербургта тау эштре контораында и блкй санауник булып, ябай кртин аиленн сыан был уры белгесе (лл инженер, лл ю) ен арытар араына ингн кк бре итеп тоя башланы. Нисек кен тырышмаын Сураш менн Этол был мдн йнле ишетмй, оролоп-уылып кндрен ткр. Урыса белеп етмлр атлы-атлы генере алайар, кнегеп т киттелр, тик баяы м ыып алып амсы менн айылауы ны йнг тей, асыуы абарта.

Бер кн ютан сбп табып, Этолдо амсы менн яра башланы Брагин. Уныы амсыын тотоп алып улын ысындырмай торас, пистолетына йбеште. Ярай уныы ни сбптндер атманы, 3-4 мртб самаы ут абыа алманы. Шул отары Этол мерен. Тр, ыуына алмайынса, уны иен китргнс амсы менн яры, типкелне. Сураш уртаа атылып килеп инеп дуын лемдн отары. Ярай ле Брагин тумауы тутатты, хле л бткн ине ене, ахыры. Йш кешене тне ти уалды, тик йрк яраы тлмйенс алды уны.

Эшсеен лтер яансы тумаандан у Брагин бер а баыландай булды. Тир-яа сыып йрен д ыартты. Лкин унан ф тенее башына ла килтермне ул. ен артабан да хаиндарса тотто, йшертен решт хшрт эштрен дауам итте: эсте, бермлп атын-ыары мыылланы. Йллп торманы, айылай тап кил, шулай йбешеп хайуани телген бойома ашыры.

Тик р бер темлекте д сиге буланын был уры нслниге башына ла индереп сыарманы, шикелле. Беренсе булып Сурашты темлеге бтт, Брагинды тртипелеге буйынса ду - иштре менн йлшеп алыра тип, улары ен саыры. Билдлнгн ваыта Ирис ауылына Сураш саыран яын ду-иштре йыйылып бтт. Бында Ялан Этол, мин, Темс, Хоайбире мулла бар ине.

т буйынса хл-хл орашандан у еелс ымы эсе мжлесе булып алды. Шунан у тп мсьлг кстелр. й хужаы булара йыйылышты Сураш асты:

- Аай-эне! Брагин ене т тртипелеге, хаинлыы менн халыты йонсотто, аптыратты. Сара крм – артабан таы насарыра булыуы ихтимал, сара кр – илд дау убаса. айылай итеп арара тип ее йыйым,- тип Брагинды ыланыштарын е ишеткнс м кргнс йлп ташланы. - Бында икелне булыра тейеш тгел, й сигене, й ала уталаы!

е ыыуыра хололо мин алды:

- Дмктррг крк ен, баша сара юк. Уны булмауы ммбе сн д файа ына.

минде ен Этол етлне:

- Мин яы йтелгн г ушылам. Алйот урытан тумалыу мтенд ауыр эшк эшкинмй Тйл буйындаы Ялан Этол ауылында мер рм. лтереп ташлара крк ул млнде.

Беренсе Этол ауылынан килгн Хоайбире мулла:

- Бындай ырыу хлд айы эш итерг крк, блки лекс ааала барып кшлше урынлы булып, - тип тдим яаны. Кбее ошо е хупланы.

Икенсе кнд ошо тркм лекс ауылындаы лекс йндк улыны йнд ине. Бте исеменн мин Брагина бйле булан уы хбрре йлп бире:

- Тик лтереп кен Брагиндан отолоп була, - тип йомаланы ул ен. Мин ошо тркм исеменн йттем.

Ауыр тынлы урынлашты. - Таы кем ен йтерг уйлай? - тип орау бире ааал. - р кеше исеменн йлен.

- Дмктрн баша сара ю, - тип йлшее дауам итерг ашыты Этол, - баымсаа баа ла айыр. Кп сыаны , артабан терлек мл алманы.

Уны ен Сураш йплне.

- Аын трне башына етмйенс унан отолоп булма, - тине ул.

ликс ааал крнп алды м йлй башланы:

- Бер а сабыр итеге тип кш бирерг бер телем йлнмй. Мин д ул трне яил, уйнаш, мут, эскесе икнен ишетеп йрйм. Шуа оон-оаа умайынса ошондай ти орау бирм. Кем Брагинды йнен ыйыра ер?

Бында булан бар ир-егеттр “мин д мин” тип тауыш бире. Был тауыштара Хоайбире мулла ына ушылманы.

Ошо йыйылышта ант итеп, рьн беп беректерелр. Был яила тбп атыу мин менн Сураша йкмтелде. Хтр эште тр алдынан таы байта ына кшлштелр. Ярамсыл 1-2 тркм д крк булыр тигн фекерг килделр. Ошонан у нисек итеп был урыты адыу, к ялытырмай арау эшен йлшеп, урыныс м баш китрй эште башарыр алдынан ауылдарына таралдылар.

Брагин тр лемене килерен имй ине, шикелле. Бер кн кис Тала клен килеп кйеф-сафа орора булды. Биш алдатын м ашнасы атынды е менн алып, ике кмл кл уртаындаы утрауа юлланды.

Тн уртаына тиклем бында кйеф-сафа ороп, ял ите бары. Мыырлап йлше тутаа, иерек тауыштар йыр башланы, й бейене. “Гж” килде улар был тнд.

клд, бер нис кмл улары алмашлап ктеп йргн ир-егеттре, тегелр имне л.

Ирндек артындаы ояш тулыынса сыып та лгрмне, кйеф-сафа ороусылар торо. алдаттар ике кмг тейлеп, клде Тб яына уылан осона, амыштар араында унан йрктре атыу сн, йп китте. Брагин бер е алды. Тегелрен оатас таы бер кмг ултырып утрау эргенд балы тота башланы. “Яратан олона сыарып уйыр юлына” тигндй бынан да уайлы млде булмаясаы ир-егеттрг алашыла ине.

Бына мин менн Сураш ултыран км балысыа яынлашты. Яр буйындаы егеттр , алытара ике кмл урынлашан тркмдр к ялытырмай кт.

- Аай, мин дмктрйем д уяйыммы, - тип шыбырланы мин.

- Ю, устым, йлшкнс эшлйбе, - тип яуа бире Сураш, - ин кмен, мин спк атам.

Бтнлй онотолоп китеп ыуа баан Брагин тимер башалы уты “туп” итеп кмг тейгненн икнеп китте. лл алап, лл аламай турайып ултыры ул, шунан аяр баты. Тап ошо ваытта Сураш мргнде уы уны ккрген тишеп инеп ултыры. Км сайалып алды ла ткрелде. Ауыр к шул ыайа ыуа оланы м бер ниндй н-ние тпк китте. Быныы хефле эште беренсе лш ине.

Таы биш алдат бар бит ле клде рге осонда. Башорттар шул яа юл тотто. Икенсе кмлге Этол менн Хоайбире был кмне ыуып етте м бер тигеерк барыу тураында йлшеп алды. Яр буйындаы тркмг “р яа барыы” тип ишара яалды. Нисек китеп сыар икн был эш? Барыыны да мейеен ошо орау быраулай. Кмлр яй ына, тауыш-тыны й, шылт иткн тауыш та ю. Бына амышлы. алдаттар 2 кмл ыр йрге аулау менн мшл, яынлаан кмлрг итибар а итмнелр. Кем ген йрмй мнфтен кр. Аралары и яынайан мленд шыйылдап утар осто.

Дртее тауыш-тыны йн бире, тик бере ген мылтыын ынтылып алып ,аяр баайны, айалыр тбп атыра маташан арала бер нис у уа аалды. Яраы тркмдн д уа атандар икн.

Уныы ла амыш араында батып дмкт. Егеттр, Брагин ярандарыны ыма мылтытарын йыйып алып, кире утрауа уылдылар. Унда булан кейем-алымды, аы-тлекте, палатка-маары йыйнап, тейнелр. Брагин палаткаы эсенд ятан пистолетты мин элктере.

1755 йылды 15 майы ине был кн. Ирндек итгенд араай-айындар араында уса яып тама ялап, ымы эсеп алас та беректере дауам итте. Йолап алыу айыымы ни? мме берг 15 ыбайлы булып сыты улар. Килештелр: Сапсал ямын туырыра, эште башына мин тимерсене тйенлнелр.

18 май – тап ошо кнд, та ырыла башлаан млд, уалды улар м апыл ына жм итеп ташланылар. Бындаы алдаттар йнлп аршылы крт алманы. Башта бер-ике тапыр мылты атан тауыш ишетелеп алды, артабан йоонан иергн алдаттар “был ни булды” тип ааранса, егеттр аас й эсен инеп лгрлр. Атып маташан тышы асы китн элген грлп ауайны инде. Бер-нис алдат м юлаусылар йнд йоо имерткн ткенсе бер тр уйыл ауырлыын тойор-тойматан йндрен бире.

ана йортонда асаы табылмаа ла аптырап торманылар, кейем-алым, аралты м баша крк-яратары ти ген йыйып алып, ике арбаа тейнелр. Шунан у ына ямды ут ялыны апланы м ыып алып яныра тотондо. Егеттр тньяа табан бер-нис сарым теп лгрлрме-юмы, ел м ояш атында оп-оро булып аланан аас диуарар ти ген янып бтт, кмерре ыара биреп емелдшеп яттылар а клг йлнделр м ел ыайына тарала башланылар. Ике ст тег Сапсал ямынан бер ни алмаайны, йтере, бында бер ниндй ана йорто ла, тутала ла булмаан. Тик Сапсал ыуы ына осан клдн м ый-ырпынан буръяланып ашымай ына аыуын дауам итте. Янынды ттн, иртнге саф ауа менн боланып, тир-яа торонбаш етрен сыарып кньяа табан шыуышты.

Сапсал ямын туыран егеттр яынан Талаа йлнеп айтты м ре алдан ерлгн Ирндек тауы итгендге тйкк барып урынлашас та Бикбулат старшинаа эште тамамаланыуы м уны ктре тураында слм ебрелр. Был тркм уйлаансы, старшина ти килеп кренмне, бындаы хбре алас та айалыр, ил буйлап сыып китее билдле булды.

Бикбулат ликс улы Сапсал янына киткн егеттрн хбре дрт к менн ктт. Был хефле м хтр хбре Темс батыры устыы алмаай Шкй улы килтереп еткере.

- алмаай устым, ваыт ю, и ашыыс йомош шул: Илекй ауылына инеп сы, атайыа йт! Кшк Тала буйына йыйылабы! Темск барып етеп ошо у хбре Темс аайыа, алматай Иманай улыа еткер! Тороп тор, кемдер инеп кил, буай.

Ишек тбнд амар буйында урынлашан Исмил ауылынан й башы Исмил пй булды. Инлек-аулы орашас та бйлнеш китте.

- уы ваиалары ишеттеме, сотник, - тип ораны Бикбулат.

- Ишетмй айа ул, бына шуа ла похода китее кисектереп тором, егеттре ваытлыса йрен тараттым. Артабан ни ылыра белмй бында саптым, тине Исмил.

- Кшм йыйыра тип торам, - ошо решле ен дауамланы Бикбулат, йыйылыу урыны – Тала кле яры.

- Унда кл буйында кеше кен кренеп йр ошама, блки мине ййлг йыйылыу др булыр. Тыныс я, тир-йнд ышаныслы кешелр, амар буйлап аауылдар уйыра ммкинлек бар.

- Улайа инес булын. - Бикбулат бер аа тын алып фекерен йыйып алды.

Шунан писары Биксураны саырып алды м тбндге ре йтеп яыра башланы: “кте башлап йргн ткне уйып ташланы, шунан 15 арыа сират етте. Итен ашау сн йтлп Исмилде ййлен унаа килеге!”

Таы бер ат арап сыты ла старшина улматаын уйы.

- Биксура устым!

- Тылайым, старшинана.

- Ошо аыы й башы отлоюлды табып улына тоттор.Телдн йт: иртг кн кисен йыйылабы, лгррг тырышындар. И т ргндн – ыуат старшина, ыпсатан – Телембт старшина, атайан – Йнле старшина, Тамъяндан – Йомаол старшина был хбре алыра тейеш. Аръяын ре бел. Бына шул бт ем, й, трг абалан.

- Ярай, ерен еткереп м ти трмен.

Хоай Тлне таы бер кн теп киск ауыша башланы. Берм-рм, й тркмлп атлылар й башы Исмилде ййлен йыйыла башланы. Барыыны да й етди, снки был йыйылышта т хефле мсьл хл ителерг тейеш: ихтилалды башлайбымы, юмы? Дйм ктрелешк ербеме, орал етерлекме, аы-флнде нисек хл итерг, уры командаларына айылай итеп аршы торора, йг-йм, йки ялтанлап алышыу др булырмы? орауар кп, яуап ю ле.

Аттан ырып тшкн р кешег апылда ымы тдим ителде, аттары шунда у утлауа амар буйына тышап ебрелде. Бер-нис ктсе уларан к ялытырманы, арыра бер-нис урында баауылдар тир-яты ктте.

- Арыуы кеше йыйылды, Бикбулат аай, ине менн мине уша тап 80-г тулып тора, - тип Исмил старшинаа ораулы арашын йнлтте.

- Улай булас башлайы, унаа кел асыра йыйылышмаанбы. ле икенде намаы ваыты, эште шунан башлара ине, аас клглре ренн ике тапыра оонайан тгелме?

- Эйе, тап шулай.

- Улай булас трк ялана халыты йый, трт алындар м икенде намаына ерлнеп бтп ултырышындар.

Кешелр килеп тулан м ырмыа илендй гжлгн ур алан намаа тип трк алана халы кскнг кр бушап алды.

Бикбулат старшина -енн мер тапыр орай: айылай итерг? Башорт иле яуа ерме, кс етерме, берм уалып булырмы? Йштр еел м тура уйлай. Уларса р уры командаы килгн айын ырып тораы, ю ите. Ай-ай, улайтып ына була – ана у. Хер уры длте ксйеп алды, уыш уты тоанан урына йлп тгел, бер-нис ме, хатта титлп ме скр ебрерлек кс бар. ырыс командаларыны м офицерарыны хрби тжрибе бихисап, йллп тормайар, атып- сабып лтерлр, язалайар, тере аландарын оллоа таратып алалар м христиан итлр. 5-10 йшлек ол булан бала-саа ни ылын инде. Тыуан илен, ерен, телен аынып сит ер икенсе телд йлшеп, ят дин анундарына буйоноп йшй. урайа алдат итеп язалау командаларына алалар а башортона аршы уялар. ул, Бикбулат старшина лкн кеше, йлнгн улдары, килендре, улары бала-саалары бар. Эш барып сымаа улары барыын да ырын трттре ана батыраса. Ксг етмгс нишлп ктрелдеге, нишлп бее алай алманыы, тип ораясатар улар. Ни эшлрг шул ваытта ? уы кндр орауарына яуап таба алмай интекте старшина. Бт яуаплылы уны тнд, ул башланы бит был хефле эште, дррге теге егеттре хтр эшен ул етлне, йнлеш бире хатта.

Ул арала дрт рт фарыз уылып бтт. Халы иркенлкерп урын алып бткс Бикбулат старшина йыйынды асты м бер ген мсьлне ймт алдына уйы: бе бгндн яуа ерме, юмы? ер булмаа – нишлрг, гр ер була артабаны эш нин ибарт.

Сыыш яаусылары ре л, тдимдре л трлс булды. гр ликс йндк улы: яуа сабыра крк, тип сыыш яаа, Сабир м ыуат старшиналар бе ер тгел, тип ситк тартты. ыпсатары старшинаы ла “бе бтнлй ерлек ю, аттар ябы, утар етерлек тгел” тип кешелре аша йтеп ебргн. отлоюл, й башы булара, бгн к ер икнен, тик й уышсы яуа бер тамсы ына кс икнен белдертте. Берре – яу башлара, икенселре- ктйек, ни булырын белйек, снслре – асайы яуан, шулай яшыра булыр, тигн фекеррен йтте. Бер фекерг кил алмай йнелр, бер-береен ысырышып, талашып аырылар. р берее е йткнде и др була, тип ееште. -ара сегешег л кп алмаан ине. Йыйынды айы фекер урынына талашлы-йыртышлы яа кс барыуын алаан Бикбулат старшина, ошо тбкте тп хужаы булара, бйгеен улына алды м кр тауыш менн ысырып гжлшкн тауыштары баты:

- Аай-эне! Туандар! Тынып тороо ле, мине тылаы! ысырышып ваыт уарыуан бер ниндй фте ю. Тынысланыы ле, тынысланыы!

Ул халыты тынысланып бтен бтен кен йгертеп ктп торо ла башланы:

- Ймт! Бе бгн и сетерекле мсьллре береен тикшереп хл ылыу сн йыйыланбы, тылаы ле мине! Эскесе инженеран отолоуын отолдо, тик эш быны менн ген бтмй бит ле, киреенс -яы башлана. Бер менн йткнд: бе алыша ер тгел. Караттар килеп баа, улар тин бааса та, эйе, карателдр килеп баа-аиллребее ялай, ебее алай алмаясабы. Кстребе , оралдарыбы а етерлек тгел, аттарыбы а ары, ебе майры. Бындай шарттара берн- бер юл- асып отолоу.Эйе, эйе, тап шулай. Беренсе нбтт аиллребее ыр-аатара, Яйы аша оатыра крк. Мине ти арарым шул: риза булаы а-булмааы а тап ошолай эш итерг тура килск!

Ауыр тынлы урынлашты.Кренеп тора: был тдим кбеене келен ятты, буай, уйа алдылар.

- бе ебе айа булабы ? Бында алабымы, лл аиллр менн уша китбеме ыр - аатара ? Мине ышаныслы йн ашыу ыбайлыларым бар, минекелр ала- йшенеп торор урын табыр инек, - тип хбр алды й башы Исмил.

- Башланан эште тутатыуы ыйын, тик бгнг кнд бе караттар менн шайма-шай алышыра хлебен килмй ле. Мин баш ктрен бтнлйг баш тартайы, тип йтмйем бит, ныыра ерлнеп, эште дауам ите яындамын. Аттары крйтерг, р ыбайлыа 200-300 дана самаында утар ерлп лгртрг крк. Яндары ла бихисап крк буласа, таы ылыс- хнйрре ерл эшен башлап, артабан дауам ите фарыз. Артыы йшерен урында аланын. Йн шул: Батырша хрт мржтенд, ег ул билдле, ктрелеш йй уртаына, атап йткнд, шл айына тапырланан. Был кнг тиклем ай ярым тире ваытыбы бар. лег кемдр Брагинды ю ите атнашан, шулары аиллрен ыр-аатар яына йтлп оатыу хйерле булыр. Эйе, мал тыуарары, бала- саалары менн. ораллы егеттребе улары урын ерен еткергнсе оатып уйырар. ыр-аатар бее кешелребее абул итерг тулыынса ер, бер-нис мртб барып йлшеп, килешеп айтты, ыйындырырар. бег килеп тикшерен башлаалар: йеплелр асты, бе бер нм л белмйбе, тип тылыра тейешбе. И миме: бер - беребее атмайы. гр тер млебе алмаа- бында аландар а шул яа шылыр. Яу башлана- ти хркт ит торан тркмдр трб. Улар Яйы арьяынан килеп, хлдре еткнс уышып, яла таы Яйы арьяына китерр. Ошо йлшкндре ауы эсенд тотарбы, бер-беребее атмабы, тип ант итйек!

Шулай иттелр - аубуллашып таралыштылар. Бындай арар менн килешмселр бихисап ине, тик улара кпселекк бойонора тура килде.

 

 

Блек