Ырыу омартылары

Халытарыи бороно тарихы тик археологик омартылар аша ына бег билдле. Археологик йберр - беренсел тарихи сыана булып торалар, икенсел сыана булып яма этнографик м лингвистик материалдар, ауы - тел ижады хемт ит.

Башорт тарихын йрне таы бер яма тарихи сыана булып башорт шжрлре л тора. Улары башорттары ренн сыан снс тарихи сыана тип йтк - яылыш булматыр.

алим Салауат Галин шжрг тбндгес характеристика бир: ,, Шжр - асылда, башорт халыны тарихына бйле, халыты е ижад иткн и тге яма омартылары берее.”

( Салауат Галин. Тел асысы - халыта. ф, 1999, 280 бит).

Шжр рпс -,, аас “ тигнде алата, снки кп ваытта шжр ептрен аас ботатарына ошатып , япраландырып тоташтырырып яандар.

нишлп аас ыма итеп тармаландырандар икн, тигн орау тыуыра ммкин. Эш шунда: аас бороно башорттара ауаны, ере, ер атын берлштересе билд булан. Тамыры - ткнебе, олоно - бгнгб, тармалы ботатары - килсгебе. р аас ни тиклем тамырынан мулыра ут ала, шул тиклем ныыра, урыра, сыамлыра була м бындай бйлнеш ырыу - биллрг л, айырым халытара ла, бт кешелек донъяына ла аыла.

ыпса ырыуы шжрне ,,аас“ ртлнешенд яып аланан. Баша ырыуара шжрлр трлс, атап йткнд: проза, шиыр, хикйт, легенда, тармалы таблица, сылбыр решенд бирелгндр. атнаш жанр йнлештрен эсен алан шжрлр бихисап.

Баша халытар шжр яанмы ?

Эйе, яан. Кп трки телле халытары шжрлре бар. Рустар, млн, летопись (йылъяма) алып барандар, уны Нестор исемле бер монах башлап ебргн.

р ырыу, йки ырыуар берлегенн хасил булан р бил шжрен трг тырышан м ткенсе кешелрн уны йшергндр, ны алаандар. Эйе, быуындан - быуына еткереп алаандар, нимнелер тгндр. Шулай итеп, ул ырыу - бил тарихына бйле ваиалар, бигерк т нел - нспте таралыуы, ата - бабалар исемлеге терклгн улъяма омартыа йлнгн. уы осора шжр би м тарихи омарты булара киерк йрнел бара.

ис шике, шжр - башорт халыны тарихыны бйле халыты е тарафынан ижад ителгн и тге яма омарылары берее. р бер халыты да тиерлек яма битене фольклор ерлегенд тыуыуын ипк аланда, шжрлр башта ырыуа аылан ниндйер легендалары, аталы шхестре, хатта пймбрре индергн улъяма икнен инар итеп булмай. Нисек кен булмаын, ул - яма решт таралан халы ижады ре. лбитт, ямаа ксерелгнг тиклем Шжр л телдн - телг, быуында - быуына тапшырыла килгн.

Бер шжрне д аны авторы ю. Икенсе трл йткнд, ул - кмк кешене ижад емеше. Шжрл кеше исеме кртел л , ул барыбер автор тгел , улъяманы ксереп яыусы шхес кен булып ала.

Баштара телдн - телг быуындан - быуына йлн килгн шжрлре яма омартыа йлнеп китеен алимдар башорт араында ислам динене м шулай у рп ямаыны нылап тарала башлауы менн бйлйр. Был др фекер. Ул ваытта яма варианттар XIII быуатта барлыа кил башлай булып сыа. Шулай а башорт ырыуарында ислам дине инер алдынан да шжрлр буланы билдле. Шулай булас, ул ваытта телдн -телг кс л, айы бер етди урындарын др итеп алар сн урынына билдлр уллланыуары бик ммкин тип фараз итерг ген ала.

айы бер шжрлр ырыуа аылан ниндйер рийттн башланыуы ммкин. Ул ваытта ла ,, был кит “ тип ташлап уйыра ярамай, бер лшн алы менн арап, ысынбарлыты легенданан айырып алыу - ен алар ине.Кп кен шжрлр ырыу башлытары тарафынан йтелеп яырылан. Млн, Юрматы ырыуыны бер шжре Ттегс бей йле буйынса Баый мулла тарафынан яып алынан.

айы бер шжрлр шиыр формаында, икенселре генеологик таблица булара аланан. Араында легендалар менн тулыландырыландары ла бар. Брйн ырыуы шжрене бер вариантында ырыу башлыы Брйн бейе ейндре итеп Урал бей менн Арал бей кртел. Ошо у ырыуы легендаында Урал бей Яйы буйына ксеп ултыран, ти, Арал бей ене тйгенд алан, тип йтел. Арал бей исеме менн эргендге диге Арал тип аталан, Урал бей исеме менн ул килеп ултыран еррге тауар теме Урал атала башлаан, ти.

Шулай итеп, шжрлр башорт ырыуарыны килеп сыышына бйле мотивтар а бар м улары баша сыанатар менн саыштырып йрнгнд шатай файалы тарихи сыана булып хемт итеен шик ю.

Рус длтен ушылыран алдаы осоро саылдыран, Нуай хан деренд ырыуары йшйешен, тормош шарттарын др итеп крткн шжрлр осрай. Брйндре бер шжренд Бусай тигн Нуай ханын, халыты ыалатып тотан сн, башорттар тарафынан Иван Грозныйа тотоп бирере бйн ител. Рус батшаыны Казанды алыуы, башорт ырыуарыны телктре менн а батшаа барып баш алыуары бт ырыу шжрлренд тиерлек саыла. Был ваиалары дрлг архив материалдары менн д ралана. Миал сн Брйн биле шжрлрене берен алып арайы. Был бил, билдле булыуынса, дрт ырыуан (тарматан) торан: монаш, ямаш, янсары, баюлы. Ырыубашлытары бер туан аай - энелр Монаш, Ямаш, Янсары, Баюлы Брйн бейе игеенсе быуын нелдре булып тора. Бына ошо ырыуары илселре ыпса, тамъян, ргн ырыуы вкилдре менн берлект азан алаына барып ер - ыуа ре хужа булыуы ралаан жалованный грамота алыуары тураында шжрл аны саылыш тапан.

Беренсе тапыр кп шжрлр тупланан китап Р. Г. Кузеев тарафынан йыйылып, уны комментарийры менн тулыланан ,,Башкирские шежер “ (1960) тигн исем атында баылып сыты. Йыйынтыта 25 шжр урынлаштырылан. Был китапты сыыуы башорт шжрлрен тарихи сыана булара арауа, улара етди итибар бирег этргес кс булыуы кн кеек асы.

Р. Кузеевтан алдаы тарихсылар, фольклорсылар шжрлрг бик ирк к аландар. айы бер тарихсылар ына, млн, П. И. Рычков ,,Астраханской топографияына инеш “ тигн хемтенд ыпсатары шжрен етди итибар ит.

( Рычков П. И. Введение к Астраханскойтопографии. М., 1774 ).

1881 - 1883 йылдара М.В. Лоссиевский юрматылары, медре м баша ырыуары шжрлрен анализлай, улар аша халыты ткндрен к ала, шжрне ул ,,хроника“ тип атай.

(Лоссиевский М. В. Из неизданных арабских и татарских хроник. ,, Оренбургский листок ,” 1881); Он же: Былое Башкирии и башкир по легендам, преданиям и хроникам. ,, Справочная книга Уфимской губернии. “ Уфа, 1883). Соколов Д. Н. шжрне ,, летопись “ тип исемлй.( Соколов Д. Н. Опыт разбора одгой башкирской летописи. ,, Труды Оренбургской учебной архивной комисси ,” вып. IV, 1898).

XIX быуатта шулай у П. С. Назаров. К этнографии башкир. ,,Этнографическое обозрение.“ том 1, 1890), Алекторов В. Башкиры. (,,Оренбургский листок.“ 1885), мтбаев, Йдкр. (Казан, 1897) ниндйер мидара башорт шжрлрен итибар итлр.

ХХ быуатта крайы йрнеселр С. Мирсов, В. Йоматов, Р.Г. Кузеев, Б.Х. Юлдашбаев, Г. Б. Хсйенов, С.. Галин, Л. П. Потапов башорт шжрлрен документаль сыана итеп арайар, уны би м тарихи мира икнен таныйар.

Ним у ул шжр ?

Шжр ул - борон - борондан, ата - бабалар аша телдн йки яма формала ксеп килгн, башорт ырыуарыны и мим ваиаларын саылдыран, ткн тарихи юла байау яаан айырым шхестре эшмкрлеген ятыртан, быуындар крткн, ссмер, шиыр, йки генеологик таблицалар формаында аланан тарихи - документаль сыана.

ыпсатары - 9, табындары - 17, медре - 16, юрматылары - 4, ргндре - 8 варианттаы шжрлре аланан.Шжрлр ним тураында йлйр ? Был орауа яуап табыр сн ,, Башкирские шежере “ йыйынтыындаы шжрлре р менн тп алатан лштрен ыаса к уынан ткрйек.

ргндр шжренд ырыу башлыы Мйтнде Сыы хана барып бей држеалыпайтыуытураындабйнит.( 85 бит).

Кыпсатар шжренд был ырыуы ниек итеп Сыы хан баынсылары был ырыу еррен баып алып, халын тулыынса лк иткндре тураында йлй.( 95 бит ).

Брйн ырыуы шжрене бер вариантында рустары Казанды баып алыуы, башорттары телге менн Рсйг ушылыуы яылан. ( 127 бит ). Был ваиа баша ырыу шжрлрене кбеенд саылыш тапан.

Таы шуны тп йте мим: XVI - XIX быуаттараы трл яма сыанатар, шул эстн шжрлр, элекке быуаттараы ауы - тел ижадыны ыаттарын алай алан. Атап йткнд, киттр, легендалар, рийттр, халы йырары, обайырар, поэмалар быуындан - быуына, телдн - телг кс килеп, халы араында ки таралыу тапан.

Ошо осораы ауы - тел ижадыны ысынбарлыа тап килеен ралаусы документтар а бихисап. Улар - башорттары власть органдарына яан хаттары, трл ярлытар, килешер, йыйын арарары хкмт закондары м кртмлре.

Ауы - тел ижадыны бер блеге, йнлеше булан халыбы йырарында ла, млн, илебее ткн юлы саылан. Йырары бер тркм тыуан ил гзллеген к сйгн ( ,,Урал” йыры), икенселре, обайырар менн бер рттн, башорт батырарыны кршен м эшмкрлеген арналан. атын - ыары ауыр тормошон ртлгн халы йырары ла байта.

Элек, Октябрь революцияына тиклем, башорттары яыуы булмаан, улар наан булан тип ,,лаф“ ороусылар а осрап уя. Улай булас, XIII быуатты башында ( 1212-1233й. ) ол ли ,,Йософ исса”ын нисек м ниндй телд яан у ? лбитт, рп хрефтре менн. Таы XIII- XIV быуаттара башорттары ямаы булыу ы хаында бер таштарына трки теленд рп хрефтре менн яылан эпитафиялар йлй. Ошоларан сыып, шжрлре яма варианттары кртелгн быуаттара барлыа кил башлаан булыуы бик ммкин тип фараз итерг була.

Шжрде беле кркме ? Мотла крк!

Беренсенн, р трбиле кеше халыны, ырыуыны, аилене тарихы менн ыыыныра тейеш. Улары белм - наанлы билгее. Икенсенн, башорт ене ете ырыуын белерг тейеш. Был ниндй миллттн икнеде асылауа асыс. Херге ваытта Башортостанды, Пермь лкене, Татарстанды айы бер райондарында йшгн башорттар татарса уыра мжбр ителгндр. Улар, шжрлрен белм араында, рен татар неле икн тип уйлауары бик ммкин, белгндре асылына айтып др фекер йртсктр м йртлр.

Ни сн шжрлр а аланан ?

1917 йылы Октябрь революцияынан у, муллалары, поптары атар яында булыу араында, граждандар уышы бткс власта аршы сыыусылар менн крш башланас, бороно китаптары ю итлр, сирк, мсеттре ыра ыарталар. Унда булан китаптары кбеен яндыралар, йыртылап ташлайар. Дини китаптар менн берг тотош шжрлр , би рр юа сыа. Егерменсе йылдар башындаы лкн быуын был китаптара дини китапмы, шжрме, лл бороно рме - барыбер берй изге йбер итеп араан. Шуа ла айырым кешелр китаптары, шжрлре алап алып алыу сараын кргн, нигег трп кмгндр, й ыйыы атына йшергндр. Ваыт те менн кптре лпрп туып юа сыан. Бын шуа кр шжрлр , бороно китаптар а а аланып алан.

Билдле булыуынса бил - ырыуара, ырыуар -бер ген ауылды йки бер - нис ауылды эсен алан тблрг, тблр - ауылдара, ауылдар - аралара, йки айматара, аралар - нелдрг бленгн. Шулай итеп, бер -нис араны эсен алан ауыл йки асаба тарихын эсен алан шжрлр барлыа кил. Улара ауыл тарихтары саыла.

Байма районы II Этол ауыл шжре л бер - нис араны (айматы) эсен алан м ауыл легендаы менн ауаздаш булан улъяма. Уны икенсе вариантын ошо ауылды ссне Шрзи Шаибал бдеевтан яып алынайны, беренсе вариантын - ата - бабалар генеологияын - ауыл мсетене беренсе имам - хатибы атайым Ишмырин Динмхмт Хйретдин улынан тере саында яып алыра тура килгйне. Шуны ике вариантын да бйн итйек.

БаймарайоныИкенсе Этол ауылы шжре.

 

Беренсевариант. II Этол ауыл халы - Брйн ырыуынан. Ауылды тге исеме - Айытужа. Ауыла ниге алыусы Айытужа Ингилдин (ыартып Икев тип т яалар) - бт Рсйг билдле булан герой, башорт батыры м тарханы Алдарбай Ингилдинды бер туан ааы. Алдар Ингилдин Азов походыны аарманы. Бт башорт скрене командиры булара Петр I менн яындан атнашан. Берг - бер алыша сыып черкес неленн булан трк батырын егн, таы разведкаа барып ур држле,,тел” алып айтан, батырарса уышан. Бына ошондай батырлытары сн Рсй батшаы уа тарханлы држе биргн м алтын аплы ылыс менн блклгн. Алдар тек ауылында тыуа, блкйн ааы Айытужа йортона ксеп килеп, ошо II Этол ауылында урая. Бли булас, йлнеп, ана йылаы буйына утар тп, шунда кн ит.

Айытужаны лкн улы Этол була. Сылбыр решенд ошолай килеп сыа: адирбк Ингилде Айытужа Этол.

Айытужаны улы Этол булыуы архив документтара терклеп алан. Унан кренеенс Этол Айытужа улына 1816 йылда 88 йш булан.

( Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкортостана. Книга вторая и третья. Уфа, 1998, стр. 24).

Этолды улдары: Кскол, Сйетол, Ишемол, унаужа, Солтанол. Солтанол улдары: Бйекй, Блхи, Йосоп. Блхинн Ишмыра елша Хйретдин Динмхмт Борис Морат.

Сйетолдан Ингилде Жаббар Сораол м Аллаяр.

( К о м м е н т а р и й: шуныы нтлек бир - был быуындар теме . З. сфндиров улланан архив документтары менн тулыынса тап кил.

Бйекй ене улдары менн ксенеп барып Моасауылына ниге ала. уыра Моастан бер - нис аил Нимтк килеп ултыра. Бйекй Этол Айытужинды лкн улы. Ул 1766 йылда тыуан, уны улдары Слймн, Дауыт, Таулыай, Мхмтзаман. Этолды кесе улы Солтанол йшлй ген вафат була. Унан бер ул - Блхи ала. Блхейне улдары - Бааетдин и Ищмыра. Этол ейне Блхи менн берг кн ит. Айытужа арт вафат булас ауылды Этол тип атай башлайар. амары тбн аымында Ямаш ауылына йнш Этол утары барлыа килгс, быныын рге Этол, Икенсе Этол тигн исемдр менн айырып йт башлайар. Ямаш ауылы Этол утары менн ушылас, ул I Этол (Тбнге Этол) булып кит.

Херге ваытта ауылда йшсе миневта Нитшиндар, лмхмтовтар Нитш Аллаяр улынан таралан тоомдар. Яуп мулла тоомдары Таировтар м Мансуровтар. Ишмыра Блхи улынан Ишмыриндар м Хйретдиновтар таралан.

Икенсе Этолдан бер тркм халы ксеп китеп Яшыол, Собханол ( Брйн районы ) ауылдарына ниге ала. Сйетбаттал ауылы ла Икенсе Этолдан таралан. И беренсе ксеп барып ултырыусы Сйетбаттал Искужин була. Ауылды икенсе исеме - уяндар. Икенсе Этолдан елша ауылына Ишемол менн унаужа Этоловтар барып ултыра. Улары туандары Илеш ауылына ниге аландар.

Икенсе Этол ауылында тбндге аралар бар:

1. Татарар араы. Яуп мулланы атыны татар миллтенн булан, шуа нелен ,, татарар “ тип атай башлаандар.

2. Таулылар араы. Таулы йылаы буйына ксеп ултырыусылара шулай тип атаандар. Улар: Влиевтар, Длтбаевтар, Байназаровтар, ибатовтар, Мхмтдиновтар.

3. Кндр: Баймхмтовтар, Ишмхмтовтар, Байтуриндар, Мыралиндар, Баймурзиндар.

4. ыртыайар:Абдуллиндар, хмровтар, Камаловтар.

5. Маалар: Ишбулатовтар, Усмановтар, Хсйеновтар.

6. Брелр: бдиевтар, Замановтар, Айытбаевтар, Сибаатуллиндар, Нитшиндр, лмхмтовтар, Инужиндар, Аллаяровтар. Улар Сура батыран тараландар.

7.Эйрсен брелр: Абдуловтар, Сфиуллиндар, Хоайоловтар, Баязитовтар, Байтимировтар, Ирлиндр.

8. ырыстар: Аллаяран таралан, ул ат ырыра яратан. Быуындары: Нитшиндар, Длтшиндар,Хисаметдиновтар,Шрфетдиновтар,миневтар, Йосоповтар, лмхмтовтар, Хажиндар , йнуллиндар.

9.Ксктр араы. Улар Ксколдан тараландар: Батыбаевтар, Мхмтоловтар, Сафиндар, Ибраимовтар, Аллаяровтар, Сйроловтар, Ишъяровтар, Йфровтар, Мхмтовтар.

Таы ла Серкйр, Таусылар, уратар араы бар.

Икрм: беренсе вариант Байма районы Икенсе Этол ауылы имам - хатибы Динмхмт хрт Ишмыриндан ( 1920-2005 ) яып алынды.

Икенсе вариант. Кп йылдар элек аатар ыымы атында алан либк Айыуара улы ауылдан ситтрк булан урына аиле менн килеп ултыран. Уны бер ыы Ингилде улы Айытужаа кейг сыа, ул атындан Этол исемле малай тыуан. Ошо ун - ун ике йшлек малайы урмана аас артынан килгн аатар урлап алып айта. урайып егет орона тулас, егет илен кире асып айтан м е менн алып асан ыа йлнеп, Айытужа ауылынан ситкрк барып урынлашан. Уны тйген Этол утары тип атаандар. Утар менн ауыл яйлап тоташан. Айытужа артты вафатынан у ауылды исемен яыртып Этол тип, уынан, амар тбненд таы бер Этол барлыа килгс, т рге Этол, шунан Икенсе Этол тип атай башлаандар.

Этолды улдары Кскол, Солтанол, Сйетол. Сйетолдан Ингилде. Ингилде улы - Жаббар.

Жаббар бер са бик байыып киткн. Уны улдары Аллаяр м Сураол, икее ике хололо булан. Аллаяр ырыс менн ат таартыра яратан, шуа атаы уа ,, ырыс “ тигн ушамат таан. Сура й ултырыуа араанда урманда йре тн кргн, кеше менн аралашыуы яратмаан, оласынын сумдыра кейеп атан уал арап йргн. Ат эйрлп, сумар алып р са урмана китер булан, унда 5-6 кн йрп ниндйер табыш менн айтыр булан. Сураол йн сыа, атаы:

- Ана, бре сыты, хер урмана туандары араына китр инде, - тип йтеп ултырыр булан.

Аллаяран тараландары ,,арыстар араы,“ Суранан тараландары ,,брелр“ тип йртлр.

Аллаярыулдары: Нитш, елша, Длтша;

Нитш улдары: мин, мир, лмхмт, Мхмтмин мулла. лмхмттн - Мхмтужа, унан - Хмит ссн;

Мхмтмин мулланы улдары: Хжихмт, Шрфетдин, Хсйен, Солтан, Харис; Хжихмт улдары: абдулла, бделни, Мхмт - бер снн, Зйнулла, рифулла - икенсе снн. абдулланан ир бала ю.

бделнин - иитулла м Илъяс; иит улы - Зиннт; Илъяс улы - Рафаил м Рауил; Рауил улы - Мхмт, уны улдары бдрхим, Бретдин, Хйрелвара. Хйрелваранан - бделварис, уны улдары бдрхман м бдрфи. Бретдиндн - Мазар, уны улдары Зйнулла, Билал, Хмз, Шйеп, бделхай; Зйнулланан ир бала ю. Билалдан - Нуриман м крм. Хмзнн - Факил, Шйептн - Фтих, бделхйн - Тлт;

Этолды икенсе улы Солтанол, уны бер улы Йосоп, уны улы Яуп мулла булан. Ул беренсе булып ауыла мсет алдыран. Туайа йр тулас, был урынды ыыы креп, либкте улы Крим Таулы йылаы тамаына ксеп ултыран. Таулы туайары йр менн тулас, халы Ржп йылаы буйына урам - урам булып ултыра башлаандар. Ржп йылаы буйындаы урамды ,,ыя урам“ тип, Таулы буйындаыын ,,Брелр урамы” тип йрткндр. Яуп мулла туайа мсете эргенд йшп алан. ыя урамда халы кбйгс, бында ла мсет аландар.

Яуп мулланы атыны татар неленн булан, шуны сн унан таралан нелде ,,татарар“ тип йртлр. Яуп мулланы улдары: Мансур, хмт, Таир; Мансуран - Шаивли, Шаимыран, бделлатиф, Фйзрахман, бзр;

Шивлин - Кзйф, Зиннт, ибт; Кзйфнн - Йноа, уны улы- Рхмт, уны улы - Рхимйн.

Яуп мулланы икенсе улы - хмт, уны улы - Хснетдин, уны улдары: Хбибулла, бдулла, Влиулла, йзулла, Шрифулла;

Хбибулла улы - Ибраим, уны улы - Усман;

Яуп мулланы снс улы - Таир, уны улдары: Хйрулла, Схиулла, хмтшриф, бйулла; Хйрулланы улдары: Мслим, зм, Баязит, емМжер; Мслимдн - зйер, Збйер, Збир.

Жаббар байы Сураол тигн улыны улдары: Сыртлан, бдулла; Сыртланды улдары: Инужа, Заман, Мозафар; Инужа улы - Длтгрй, уны улы - Динислам, уны улы Михт.

Заманды улы - бйдулла, уны улдары: Шйхилим, Тхвтулла, Шйхулла; Шйхулла улы - Схиулла, уны улдары: Нимтулла м Шрифулла.

Ауылды бер тркм ,,Эйрсен брелр“ тип аталан. айандыр ауыла килеп урынлашып йшп алып киткн Килмхмт тигн кеше ййе бер кннд урманда арына ашап йргндр. Шулай урман буйлап гиеп - шылып йргнд оласында илап ятан бер сабый баланы табып алалар. Баланы ртеп оа ына ктп ултыралар - ата - се килмгн, рнлп т арайар - файа булмаан. Ахыра: ,,Ташлап алдыра - асыып леп уйыр,“ тип баланы алып айталар. айтас, кеше балаын урлаандар, тип уйламаындар сн, тора - бир баланы берг л биргелре л килмгн сн, ,,бе бре балаын эйртеп алып айтты“ тип т баланы йшереп аырайар. Улары рене балалары булмаан, шуалыр табылды баланы улдарынан ысындырылары килмгндер. Теге ваытта бала ятан оласында арына аа торан мл була. Шуа итлек итеп балаа Млш ( Мл + ша - мл хужаы тигнде алата ) тип исем ушалар. Тора бир сер асыла, Млшг ,,эйрсен бре“ ушаматы таыла. Унан Хоайол тигн исемле ул тыуа. Хоайолдан - Мламан, аламан, бделвли була. бделвли улдары: Сфиулла, летдин. Смрн; Сфиулланан - Минажетдин, уны улдары: Фазлетдин, бделхмит, илметдин, Нуретдин.

Таулылар араы ошолай таралан: Борон Иел буйында урынлашан Ишдлт ауылынан Икенсе Этола Аммбт м Аназар исемле ике аай - эне килеп урынлашан булан. Аммбтте улдары: Имнол, Йомаол; Имнолдан - Мхмтвли, уны улдары: Тажетдин, Зйнетдин, Мхмтдин.

Тге икн тоом лд.Мхмтдинде улдары: ималетдин м ллметдин; ллметдинды улдары: Хкимйн, Шкирйн, Слимйн, Сабирйн, лимйн. Хкимйнде улы - Аммбт, уны улы - Йомаол, уны улы Длтбай, уны улдары: абдулла, ибадулла, Абдулла.

Хкимйнде икенсе улы - Аназар, уны улы Байназар, уны улы - Ситды, уны улдары: Суфиян, Фйзрахман, Хбибрахман, хмтзки; Суфияндан - Рамаан, уны улы - Хбрахман, уны улы - Нуретдин, уны улы - Фхретдин.

Ксктр араы йетол улы Ксколдан таралан. Кскол улдары: Ирмк, Аллаош, тш, Килдеош;

Ирмкте улдары: Йылыбай, Батыбай, Тлкбай; Йылыбайан - Мхмтол, уны улы - Аллаяр, уны улдары: Динислам м Яуп; Динисламдан - Йосоп, уны улы - Салауат, уны улы - Рфт;

Ирмк улы Батыбай, уны улы - Мхмтшриф, уны улдары: Ситды, Схиулла; Ситды улы - Йомаужа, уны улдары мир, Дамир, Мрит.

Ирмк улы Тлкбай, унан Сафа тыуа, уны улдары: Мфр м Исха; Мфуры улдары: Зиннтулла, лимйн, илман; Исха улы - Шрифулла, уны улы - Сабирйн, уны улы тш, уны улы - Ибраим, уны улы - Арсланли, уны улы- Мхин, уны улы- Слймн, уны улы - Длтбай.

Шулай итеп, рге ике шжр бер - береен тулыландыралар , шул яы менн рен арата ышанысты арттыралар.

Атайым Динмхмт хрттн яып алан таы бер шжрл ырыуары тблрг, ауылдара, аралара, нелдрг бленеше тураында айы бер млмттр бар. Шуны м асандыр яып алан ,,Баш бре“ легендаын да ик тшрп ките урынлы булыр. (Сыана: Шхси архив, папка № 3, 12 - 14 биттр).

Ырыуары килеп сыыуы, улары ауылдара,аралара

(айматара) бленеше тураында шжр

ИкенсеЭтолауылыкешелре - Брйн биленн. бил ошондай ырыуаран тора: Монаш, Нуай - Брйн, Ямаш, Янары, Байулы - Брйн, Яылбай.

Брйн билен ниге алыусы Брйн бей булан. Брйндр т ошо ятара, шунан Арал дигее буйында йшгндр. Брйн бей, уны улы - Бикн бей, уны улдары - Урал бей м Арал бей була.

оролотан асып, Урал бей Яйы буйына ксеп ултыран. Ул килгс, ыпсатар ,,Уйлы - Буйлы“ тип атаан тауара, Урал исемен биргндр.

Арал бей йшгн урынында, Арал дигее буйында алан. Ул вафат булас, бер ейне бей булып ултыран м халына, баша емдрн айырылып торон сн, тик ара ттге ген алпа кейеп йррг бйран. Шулай Арал еме араалпа халы булып киткн.

Ксенгн ваытта Урал бей халын бре умаынан алып киткн. Юлда бер кт бре осрап, тегелр ума буйлап ала ыпыртандар м ю буландар. бере, а ттге йр башлыы, к креме ерн крен -крен Яйыа тиклем халыты эйртеп алып килеп, юа сыан. Брйндре бер лш брег табына башлай. Брене элек ,,орт“ тип атаандар. Нелебе баш бренн башланан , тип еешкндре башы бре, йки башы орт = башорт, тип атай башлаандар. Балаларына Бребай, Бребаш, Брейн (Брйн, Бурджан), Башорт тигн исемдр биргндр. Кп йылдар ткс ,,Башорт“ исемле бер батыры Брйн ырыуына бей (башлы) итеп айлап уялар. Шул батыр яын - тирлге ырыуары берлштере эшен башлап ебргн м бер са ете ырыу берлшмене ханы булып торан. Уны ул атына ингн ырыу кешелрен Башорт ханы халы, уыра башорт халы , тип атай башлаандар.

Башорттара бил - ырыуара, ырыуар - айматара(аралара), айматар - нелдрг, нелдр - аиллрг бленгн.

Млн, Байма районы Сыы ауылы ун ике аранан тора м тбндгес атала: йнйр, тбктр, кзкйр, сетлр, трйр. таымдар, татарар, аатар, ксктр терктр, айыандар. Нелдр кберк м улары анап бтрлк тгел, тик Байым ауылындаы Байым ишан нелен уымышлы м данлылы буланы сн ик алып китерг була.

Икенсе Этол ауылында титнн ашыу аралар бар: таусылар, серкйр, уратар, таулылыр, татарар, кндр, ыртыайар, маалар, брелр, эйрсен брелр.

Байма районы эсенд Тгер билленн сыандар а мер р. Улар айма урынына ,,тб“ ен улланалар. Тгерр Байма районыны бделкрим, ыуат, Ишбире м сиктш райондары баша ауылдарында донъя ктлр. Ырыуарын улар ошондай тблрг бллр:

- Туарытбе: Ишбире, ыуат, Влит, бделнасир ауылдары;

- Нуайлар тбе: Алаы, Янгаы ауылдары;

- Мышылар тбе: бделкрим ауылы;

- Мишр - Татлыбай тбе: Юлдыбай ауылы;

- Бкт тбе: ашар ауылы;

- Сатан тбе: Исужа ауылы;

- Тгер тбе: Ишембт ауылы;

Кренеенс, тблр ауылдаран тора. Ауылдар сиратында аралара бленлр. Туары тбен араан Ишбире ауылында ун ара бар:

- араларараы: Иелбаевтар, Юнусовтар, Моталовтар;

- Милайар араы: Тулыбаевтар;

- Алылар араы: Индлтовтар;

- отандар араы: Асыуашевтар;

- Шыайар араы: хмтовтар;

- Аластар араы: Биколовтар, Ишморатовтар;

- Туалталар араы: Илбуловтар;

- Тырарайар ( аикмктр ) араы:Моратовтар;

- Скештр ( ыыштар ) араы:Ярынбаевтар, Сйетбатталовтар;

- Думбырар араы: Халиковтар;

аралар араыны шжре, млн, ошолай башланып кит:

Мотал Иелбай Яуп Юныс , Ирис, осман тип башланып кит м артабан дауам ит.

Ишбире ауылы кешелре ыуат ауылынан бленеп сыа. Тгер ырыуыны шжренд ырыу башлыынан башланан шжр сылбыры ошолай кит: Тгер аратлк Иламан Кстн Туары Длтсура Тйн йндк Хсн ыуат.

Хсн улы ыуат ошо исемле ауыла ниге алан.

лг итеп крте сн аас тарматарына ошатып ыылан м тоташтырылан схема - шжрне урынлаштырайы: