Буддизм, Христиан, Ислам діндері.

1. Кшпелілер ркениетіндегі діни сенімдер.Тірілік немесе шаманды діни сенімдер кшпелілер дниетанымында ерекше орынды иеленді. Тірілікте о дние мірі идеясы жо, Тірі бл мірде тадырыды шешеді - сыйлайды немесе жазалайды.Тріктерде аандыа сайлаан кезде ерекше дстр арылы жргізілген. Тріктер дниені 3 блікке - аспан, жер, жер асты деп блген. Тірі -Аспан, Кк. Аспанды 3-ке блген: Аспан- Кк-алыс аспан, кгілдір аспан кмбезі, космосты бір блігі ретінде абылданан.

Шаманды аспабы-обыз. Ортаазиялы 2 баыты бар: трік (малшылар) жне тжік (егіншілер) кешендері.

1. Трік кешеніне тн белгілер: шамандар -ер адамдар-басылар. Шекті аспапты олданады. азатарда-домбыра, обыз. Трікмендерде- дутар, скрипка. ырыздарда -комыз. Емдеу кешке басталып, шайтан, періге рбанды шалынан.

2. Тжік кешенінде басылар -йелдер. Бубенде ойнаан, емдеу кндіз жргізілген.

атардаы, билеуші, сарай шамандары болан.

Зороастризм - маздаизм, авестизм, ота табыну, парсаизм деп те аталынады.Иранда бл дінді станушыларды- гебра деп атаан. Бір аымы- митраизм-Митра соыс дайы. Зороастризде от асиетті саналан. Абыздар оан демдерімен тимеу шін ауыздарын байлап, олдарына олап киген.

Б.э.д. ІІ-І мыжылдытарда Иранда (Персия) пайда болан.Негізін салан -Заратуштра. «Авеста» («Білім»)- 17 аида -гаттардан трады. Заратуштра мірге кліп туан. за уындалан со Шыыс Иран (орта Азия, Ауаныстан территориялары) патшасы кави-Виштаспаны патшалыында тран. Патшайым Хутаостан олдау табады. 77 дние салады. азір ндістанда- 100 000-дай, Иранда -15-20 000-дай адам зороастризді станады.

Манихейлік- Таяу Шыыста ІІІ . пайда болан. Негізін алаан -Мани (Суриак) Мессопотамия трыны. 216 жылы дниеге келген. 240 жылы манихейлікті насихаттауды бастаан. Мани -грекше «рух, аыл» дегенді білдіреді. Таяу Шыыс пен Орта Азияда алыптасан. Мани дініні негізіне бірнеше дін - зороастризм, христианды, буддизм діндеріні бірігуінен туындаан. Яни, Мани бойынша бл діндер бір дін, адал тсінігімен згертіледі деп санап, алпына келтірмек болды.

«Екі негіз туралы асиетті кітап» атты 7 кітап жазан. Манихейлік жазуын ойлап тапан. ХХ асырда неміс экспедициясы Тркістаннан манихейлікті негізін крсететін шыармаларды тапан. Олар трік, соды, йыр тілдерінде жазылан. 762 жылы йыр аанатында Бегі-аан кезінде манихейлік діні басым болан. йырлар 1128 жылы ашар мен Жетісуды басып алан кезде бл дін идандар арасына таралан. Тараз, Баласан, Шігілбалы жерлерінен манихей орындары табылан.

Мани кнтізбегі б. э. 216 жылынан басталады.

2. Буддизм, Христиан, Ислам діндері.Буддизм - е ежелгі дін. Б.э.д. І- . ндістанны солтстігінде мір срген. Негізін салан -Сиддхартха Гаутама (б.э.д. 560-480). Бірінші мыжылдытарда Будда діні 18 сектаа блінген. Будда дін орындарыны бірнеше (Раджагрих- б.з.. 447, Вайшави- б.з.. 367, Паталирут- б.з. ІІІ .) шаыртуларынан кейін ол екі баыта ажыратылды: Хинаяна-«таруды ыса жолы» немесе «кішкене арба»-отстік Буддизмі, Азияны отстік-шыыс мемлекеттерінде, ал Махаяна- «таруды зын жолы», солтстік айматарда тарап, солтстік Буддизмі аталынан. Будданы флсафалы тжырымдары-концепциялары брахманизм, ведизм идеяларына негізделді. (Варна- еуропаша - каста. Адамды дай з дене мшелерінен жаратты деп есептеген. 4 варна: Брахмандар- абыздар, дай аузынан, Кшатрии- жауынгерлер, дай олынан, Вайшьи - егінші, ауым мшелері, дай сан етінен, Шудра- ызметшілер, кір шалан аяынан жаратылан.) тару нирванаа жетуден трады. Нирвана- азатты, тынышты, анааттыты ерекше жадайы. Нирванаа бл дниеде де жетуге болады, біра оан толы ту тек лген со ммкін.

Будданы 4 асиетті аиаты:

Азап кру бар
Азап круді себебі бар
Азаптан тылуды ммкіндіктері бар
Азаптан тылуа апаратын жол бар.

Хинаяна ілімі-Тхеравада (асаалдар ілімі) деп аталады. Бл ілім негізі Будданы болмыс туралы екі жадайы: крсету, крсетпеу. туралы идеясына рылан.

Хинаяна ілімі бойынша нирванаа жетуді бірнеше баспасы бар:

Дхарма - ежелгі-нді флсафасыны маызды тсінігі, маынасы жаынан за, тртіп, міндет, ділеттілік, сапа, мінез-лы, табиат деп тсіндіріледі. Ке трде аланда, немі станатын мгілік за болатын жаымды, лгілі мінез-лы алыптастыру дегенді білдірсе, тар аяда- жеке адамгершілік асиеттерін -міндет, тарушы т.б. білдіреді.

Сротапанна- (аына тскен), нирванаа жетуді бірінші сатысы.Ол арапайым адамдардан блектенеді.
Сакридагамин-(бір рет айтып келген адам), екінші сатысы. Тілектер сатысына таы бір рет айтып келуге тиіс адам.
Анагамин- (айтып келмейтін адам), шінші сатысы. Бл сатыа ешашан айтып келмейді.
Архат- соы сатысы. Масатына (нирвана) жеткен асиетті адам.

Бумын лы Ман аан будданы абылдаан. Оны мрагері Тобо аан «Нирвана сутраны» трікшеге аудартан. азастанда солтстік жолы- махаяна тараан. Буддизм 3 дние - аспан, орта, тмен, яни тріктерді дінімен сас- К-к6 Жер6 Жер асты дегенге келді. Жетісуда А-Бешімде 2 Будда ибадатханалары, Испиджаптан (Сайрам) жер асты монастрлары табылан. Бл дін азір азастанда корей, алма диаспорасында саталан.

Конфуций ілімі - кішілерге- жасына арай лкендерді, оластындаыларын билеушілерін рметтеуге, лкендерге - кішілерге мейірбанды атынас, жоары лауазымдыылара з оластындаылара аморлы жасау, барлы адамдарды- зін рккіректікпен, дрекілікпен орламауа, сарады, ораатыты жек круге, бірін-бірі сыйлауа, зіе тілемегенді басаа жасамауа йретті.

Христианды- б.э. І асырында пайда болан. Исус Христос- «дайды алаулысы», Яхве дайыны кілі деп атаан. Палестинада Исус Христос христиандыты уаыздаан. Оны императора кедергі жасаушы деп, стап, крестке шегелеген. Таурат-Кне сиет- 39 кітап-б.з.д. ІІІ . жазылан. Жаа сиет-27 кітап, б. з. І-ІІ . жазылан. -І азастан мен Орта Азия территорияларында Несториан ілімі таралан. 325 жылы Никей соборында Христос дай деп берілген сенім символына Нестор (431 ж.) ілімі- дай+адам деуі бзды. Эфес соборында сыналан, уындалып Персы жерінде (Низибе аласында) мектеп ашан.

ІІ-ІІІ . несторианды баыт Отстік азастанда жне Жетісу алаларында тараан. Патриархат Тимофей кезінде (780-820) тріктер христиандыты абылдаан. ІХ-Х . арл митрополиясы (шіркеу басармасы) йымдастырылды. Тараз, Меркеде христиан шіркеулері жмыс істеген. 1007 жылы найман, керейттер, кейін оыт, меркіттер шоынан.

Ислам - Б.з. 622 жылы Арабстанда пайда болан. Мхаммед 571 жылы 20 суірде дниеге келген. 622ж. Меккеде ислам дінін таратады. 635 жылы Мединеге кшеді. Ерте заманда арабтар ислама дейін ртрлі дайлара табынан. Табынатын асиетті орын -аба деп аталынды. Оны айналасына 360 дай суреті ілінген. І . Византиялытар Арабияда христиандыты насихаттады. Мны «джахилия» «наданды» деп атады.

5 парыз: иман, намаз, ораза, зекет, ажылыа бару. Мхаммед айтыс боласын таы бір парыз -жихад- ислам діні шін «асиетті соыс», мсылман еместерге арсы соыса дейін осылды (газават).

Шинизм- халиф ыы - 4 халиф- бу-Бахр, Омар, Осман, ли.

Суннизм- пайамбар туыстарыны билігін мойындамайды. азастан территориясында Ислам таралуын шартты трде 6 кезеге блуге болады.

Бірінші кезеі, ІІІ-ХІІ . арабтар баыншылыы кезінде азастан жері Араб халифаты рамына (Дар-уль ислам) енді. 960 жылы Мса-бора аан исламды мемлекеттік дін етіп жариялады. ХІІІ-ХІІІ . азастанда сопылы ілімі кеінен тараан. ожа Ахмет Иассауи ілімі. збек хан (1312-1340) исламды Алтын Орда мемлекетіні діні етіп жариялады. ХІІІ-ХІХ . ислам біраз тоталды. ХІХ-ХХ айта жанданды. азір азастанда 1534 мешіт бар.

Дріс 4.