АСШК рылымы мен институттары, негізгі масаты

Азиядаы зара іс-имыл жне сенім шаралары кеесі (Азия кеесі, АСШК) АСШК ру туралы идеяны Р Президенті Н.. Назарбаев 1992 жылы 5-ші азандаы Б Бас Ассамблеясыны 47-ші сессиясында сынды. йымны негізгі масаты Азия аймаындаы бейбітшілік, ауіпсіздік пен тратылыты амтамасыз етуге атысты кп жаты арым-атынастарды орнату жне осы мселелерді шешу барысында ынтыматастыты ныайту.

ШЫ мен АСШК тратылы пен ауіпсіздік шараларын амтамасыз ету жаынан масаттары мен міндеттері сас рылымдар. Біра бл екі йым бірін-бірі айталамайды, рі бір-біріне айшы келмейді. Керісінше Азиядаы ауіпсіздікті жымды жйесін толытырып отыр. Егер Шанхай ынтыматасты йымы оан мше мемлекеттерді наты ытары мен міндеттемелеріне негізделген бірлестік болса, АСШК зекті де ткір мселелерді еркін талылауа жне оны шешу жолдарын іздеуге арналан кеейтілген форум болып табылады. ШЫ мен АСШК Азия рлыындаы азіргі заманы халыаралы атынастардаы маызды фактор ретінде танылып отыр.

Саяси органдары: 1) Мемлекет жне кімет басшыларыны кездесуі (Басосу – е жоары орган 4 жылда бір рет жиналады), 2) Сырты істер министрлеріні кездесуі (СІМК - екі жылда бір рет жиналады), 3) Аа лауазымды тлалар комитеті (АЛТК – жылда екі рет жиналатын рылым).

Кмекші органдары: 1) АСШК Атарушы директоры модераторлы ететін трлі таырыптаы Арнаулы жмыс топтары (АЖТ) 2) Мамандырылан сарапшыларды кездесулері (МСК).

кімшілік органы: Алматы аласында (азастан Республикасы) орналасан траты трде жмыс істейтін халыаралы Хатшылы. АСШК Хатшылыыны Атарушы директоры Д.Баышев (азастан), Атарушы директорды орынбасары орхан аракоч (Тркия), ксіби персонал (азастан, Ресей, ндістан, Иран жне Пкістан).

азіргі уаытта АСШК-а мше мемлекеттер мыналар: Ауанстан, зербайжан, ытай, Моолия, Мысыр, ндістан, Иран, Израиль, азастан, ырызстан, Пкістан, Палестина, Корея Республикасы, Ресей, Тжікстан, Таиланд, Тркия жне збекстан; баылаушы мемлекеттер: Вьетнам, Индонезия, Малайзия, Жапония, Украина жне АШ. Сонымен атар, АСШК-а Б, ЕЫ, АМЛ атысады. Негізгі жаттарыны рухын сатай отырып, АСШК зіні басты масатына – Азиядаы бейбітшілікті, ауіпсіздік пен тратылыты дамытуа баытталан кпжаты кзарастар алыптастыру арылы ынтыматастыты кеейтуге ол жеткізу шін ыты стемдігі, мше мемлекеттерді ішкі істеріне араласпау жне экономикалы, леуметтік, мдени ыпалдасты аидаттарына негізделген з саясатын жргізеді. АСШК шеберіндегі барлы шешім ммілеге келу жолымен абылданады.

АСШК аясында сенім шараларын жзеге асыру процесі басталып та кетті. Мше 12 мемлекет ерікті трде сенім шаралары; жаа шарттар мен атерлер саласы; клік дліздеріні ауіпсіз жне тиімді жйелерін дамыту; есірткімен крес; лтты апаттарды есеру; апаратты технологиялар; энергетикалы ауіпсіздік; шаын жне орта ксіпорындарды дамыту; туризм бойынша гуманитарлы лшемдегі белгілі бір жобаларды имплементациялауды (мемлекетті халыаралы ы нормаларын орындауын) йлестіруші немесе бірлесе йлестіруші ел ретінде бой крсетеді. Жаа шарттар мен атерлер, засыз есірткі айналымымен крес салаларындаы гуманитарлы лшемдегі тжырымдамалар жне/немесе іс-имыл жоспарлары абылданды, сондай-а, зге салалардаы тжырымдамалар арастырылады.

 

88.Еуразиялы кеістіктегі азастан Республикасыны саяси-экономикалы орны

азастанда лтты мемлекеттілікті берік іргетасы аланып, елді ауматы ттастыы амтамасыз етілді. Ел сенімді трде дамуды нарыты атынас жолы­на адам басып, лемдік экономикаа стті енді. Бгінде азастан – бл та­быс­ты, динамикалы сипатта дамып, лемдік дерістерде елеулі рл атарып отыран мемлекет. Бізді елімізді згелер бсекеге абілетті мемлекет деп біледі, онысы ХХІ асырды трлі сынатары мен атер­леріне уатылы жне тиімді ам-аре­кеттерімен длелденіп отырандай.

азастанны Еуропадаы жетекші йым – ЕЫ-а траалы етуі де елді жетістіктерін мойындауды, сондай-а лемдік аренадаы Нрслтан Назар­баевты жоары беделіні айын длелі болды. Оан Еуропа елдері басшы­ларыны, араларындаы арама-айшы­лытара арамастан, саяси ерік-жігерін оятуды, 11 жылдан со бірінші рет Астанада йым Саммитін ткізіп, жаа тарихи жадайда Хельсинки рухын тірілтуді сті тсті.

Сз жо, бізді елімізді халыаралы дегейдегі жоары беделіні іргетасы сонау 1990 жылдарды басында азастан Кшбасшысы ядролы арусыздану бас­тамасын ктергенде аланан болатын. 1991 жылы ядролы арудан ерікті трде бас тарту жне Семейдегі сына поли­гонын жабу жаанды ядролы ару­сыздану мен оны таратпау ісіне елеулі лес болып осылды. Бл шешім бізді елімізді ядролы емес мртебесіні негізін алап ана оймай, шын мнісінде ядролы сынатарды тотату жніндегі лемдік дерісті бастауына айналды.

азастан Президенті – азастан мен Ресей арасындаы шынайы стра­те­гиялы ріптестікті сенімді жа­тау­шы­сы. азастан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындаы ХХІ а­сыра бадарланан мгілік досты пен ода­тасты туралы Декларацияны, а­жайып «Байоыр» арыш айлаыны ызметі жне Каспийді ойнауын игеру ж­ніндегі елеулі келісімшарттарды а­былдануы — осыны наты длелі.

Нрслтан Назарбаев жасаан жне жзеге асыран жетістікті формуласы бір жаынан, реформаларды жргізу ба­рысында азастанны жаратылысты артышылытарына: табии байлыта­рына, географиялы жадайына, уатты адами капиталына негізделген болса, екінші жаынан, азастан Президентіні Еуразия мемлекеттерімен интеграцияны сатылы трде тередете жргізуі де маызды фактор саналады.

азіргі тада экономикалы интеграция жаа, мейлінше траты да ділетті лемдік тртіпті алыптастыруды басты ралы болып отыр. Тере иірімді з­герістер, тбегейлі згеріп бара жатан бгінгі дние «білім экономикасына» кшуге, озы технологияларды ендіру мен таратуа, инновациялы дамуды леуеттерін тиімді пайдалануа жааша ажайып ммкіндіктер тудыруда.

89 сурак Еуразиялы ода жне баса халыаралы экономикалы йымдар. Ерекшелігі жне састыы.

Еуразиялы ода – бгінгі кн мен болашаты крделі сыната­ры­мен лшенетін мегажоба.

Нрслтан Назарбаев Еуразия Одаын (ЕАО) ру туралы зіні жоспарын 1994 жылы ерте кктемде лыбританияа баран ресми сапары шеберінде оны халыаралы мселелерді зерттейтін король институтына лекция оуа шаыранда алаш рет жария еткен. Корольдік халыаралы атынастар институтында сйлеген сзінде ол «Кеес дуірінен кейінгі кеістікті дамуы екі баытпен айындалды: бір жаынан, лтты мемлекетті алыптасуы жріп жатыр, екінші жаынан, ТМД елдеріні интеграциялы баыты байалды. Туелсіз Мемлекеттер Достыыны зін реформалау ажеттілігі пісіп жетті, мны зі аймата тратану белдеуі мен ауіпсіздік орнатуды амтамасыз етер еді жне саяси эволюцияны болжауды дрежесін жоарылатуа ммкіндік беретіні кдік»/1/-деп млімдеген еді.

Мндай аса рметті жиына Н..Назарбаевты шаыруларыны таы бір себебі Лондонда бір кездегі премьер-министірлері «темір леди» атанан Маргарет Тэтчерді бізді президентіміз туралы айтан сздері де естерінде еді. «Бтінде, лем бес-алты ана беделді саясаткерлерді біледі, — деген еді Маргарет Тэтчер, — Н..Назарбаев соларды ішінде» /2/. Бдан біз Елбасымыз Н..Назарбаевті дамыан ел басшылары арасында таныла бастаанын байауымыза болады.

1994 жылы наурызды 29-ы кні Елбасы Нрслтан Назарбаев Еуразиялы Ода ру идеясын Мскеу мемлекеттік университетіні оытушы-профессорларыны алдында кпшілік талысына шыаран еді. Уаыт тамырын дл басып айтылан идея зіні міршедігін крсетіп, кп замай наты ыпалдасты йым ретінде алыптасты. Бл идея іс жзінде Еуразиялы экономикалы оамдасты ауымында ана емес, Орталы Азия ынтыматасты йымыны, кейіннен Бірттас экономикалы кеістік секілді ыпалдасты йымдарды аясында да жаласын тапаны млім. Туелсіз мемлекеттер достастыы Кеес Одаыны бейбіт ыдырауын амтамасыз еткенімен, бл уаыт оны аясындаы елдерді кпшілігі саяси-экономикалы дадарыса шырап, рі арай бірлесіп дамуды ешандай айын бадары жо кезе болатын. 1994 жылы Елбасы сынан жаа рылымны ТМД-дан блек, зіндік масаттары айын, рі мемлекеттерді экономикалы ммкіндіктерін жаындастыруа баытталан-ды. Ондаы негізгі масат туелсіз мемлекеттерді саяси атрибуттарын толы сатай отырып, экономикалы ода ру болды. Осыан орай Елбасы сол кезе шін зекті болан мемлекеттерді жер ауматарыны ттастыын, шекараны беріктігін амтамасыз етіп, еларалы атынастарда саяси жне баса да ысымдар крсетуден, сіресе зара жанжал мен скери атыыстардан бас тартуды сынды. Бл идея жалпы олдау тапанымен, оан сенімсіздікпен немесе ызанышпен араандар да табылды. Біра, уаыт шін зекті мселелерге баытталан идея міршедігін длелдеп, ЕурАзЭ, Орталы Азия ынтыматастыы, БЭК жне жымды ауіпсіздік шарты секілді ыпалдасты йымдар арылы жзеге аса бастады.

 

90 суракЕуразиялы Одатаы Ресейді, Беларусты жне азастанны лес салмаы жне одаа берілген баалар.

20 жыл ішінде азастан, Ресей жне Беларуссия нарыты экономикаа кшу барысында кп кедергілерді баындырды. Олар лемдік халыты шаруашылыта жаа сауда-экономикалы байланысты табу шін ебектенді.

Мемлекеттік егемендік пен траталан экономика экономикалы еркіндік пен экономикалы туелсіздікті амтамасыз етпейді. Жаандану рдісі жаа нары орнына креспен леседі, бл орайда ел компаниялары зіні бсекелестік леуетіне сйенеді. Екінші жаынан барлы ел халыаралы саудада кедергілерді жоюа мтылады. Мндай жадайда кбінесе жеке мемлекеттерге экономикалы йымдар ажет.

Осыан орай, барлы елдер шін айматы блоктар ныайтылуда оны ішінде, ЕК, НАФТА, МЕР-КОСУР, АСЕАН, АТЭК одатары бар.

лемде 300 сауда-экономикалы ода бар, барлы елдер осы жйе рамында. Осы сынды йым бізде де пайда болады.

«Біз XXI асырда технологиялы серпін жасау шін экономикалы ода рудамыз. ш мемлекет жаанды бсекелестікке ттеп беру шін бірігуде. Ол тиімсіз болады деп кмндануа жол жо. 21 асырда Еуразиялы интеграциядан зге кіл кншітетін баыт жоты асы», - деді Н. Назарбаев.

Одаа жету жолы оайа сопады. Наурыз айында Н. Назарбаев,Лукашенко мен Путин кездесуінде келісім шарт дайындыы 70-80 пайыза жеткендігі аныталды. ысасынан, беларусь президенті КО руды алкоголь, газ, мнай, дрі, табак німдерін ысартпай руды сынды. з кезегінде Нрслтан Назарбаев «ЕАЭО рылуы халыаралы ыты жеке субьектісі болып, з атынан мшелеріне халыаралы келісім шарт сынуа зіретті болуын» сынды.

 

Астанада осы экономикалы одаты ру туралы маызды жата Ресей, Беларусь жне азастан мемле­кет­теріні басшылары ол ояды.

лем ауымдастыыны назарын зіне ерекше аударып отыран Еуразиялы экономикалы одаты рылуы биылы жылды басты оиасы екені аны. Бл туралы апараттар тасыны жазып та, айтып та жатыр. мірді заы солай. Жаымды жаалы жерде жатпайды. Осы орайда атам азаты «Себепсіз шлмек сынбайды» деген даналы сзі еріксіз еске тседі. Олай дейтініміз: Еуразиялы экономикалы ода ру туралы идеяны кш басшысы азастан Президенті Нрслтан Назарбаев екендігін лем жрты лдеашан мойындаан. Осыдан тура жиырма жыл брын Мскеу университетінде сйлеген сзінде Елбасы мны жалпа лемге жария еткен болатын.

Елбасы зіні «Еуразиялы эконо­микалы ода: теория лде натылы» деген мааласында да бл жнінде тере ашып жазан еді. «Бгінде, Достастыты барлы елдері лемдік дадарыса арсы труды жолдарын іздестіріп жатанда, экономикалы проблемаларды жеке дара жріп есеруге болмайтынына кз жеткен кезде тадыр еуразиялы интеграция тжырымдамасыны ккейкестілігін таы бір рет тиянатап отыр» деген жолдарды сол мааладан оуа болады. Бл, тжырымдаманы мні лкен рі те мірше екендігін азір уаытты зі длел­деп отыр. Осыан орай з ойын Беларусь Республикасыны Еуразиялы эко­но­микалы ода комиссияы мшесі С.Н.Румас «Егемен азастан» газетіне берген схбатында: «Мені ойымша, оны мні мынада: бізді елдеріміз здеріні лтты экономикаларыны орныты суін тек бірлесу, кш-жігерлерін жмылдыру жне халы шаруашылыыны барлы салаларындаы кзарастарын зара келісе, бір-бірін толытыра жру арылы ана амтамасыз ете алады», – деп тйіндеген болатын.

азіргі саата дейін Астанада ол ойылатын шжаты келісімшартты мн-маызына байланысты кптеген жаымды пікірлерді айтылып келгені де белгілі. Соны бірі – ХVIII Санкт-Петербург халыаралы экономикалы форумында Ресей Президенті Владимир Путин Еуразиялы экономикалы ода жне Еуропалы ода арасындаы арым-атынасты дамыту ажеттігін айта келе: «2015 жылды 1 атарында Еуразиялы экономикалы ода зады трыда кшіне енуге тиіс. Халыны саны 170 млн. адамды райтын азастан, Ресей, Беларусь мемлекеттеріні орта экономикалы нарыы тзіледі. Бл нары арылы капитал, тауар, жмыс кші мен ызмет крсету салалары бойынша еркін байланыса тсеміз. Ксіпкерлер шін ммкіндіктер мол болады. Сондай-а, бірлескен инвес­тициялы жне кооперативтік жобаларды іске асыруа, макроэкономикалы саясат келісімдерін жргізуге, сырты нарыты йлестіруге ол жеткізіледі», – деген еді.
алай деседе, Еураззиялы ыпалдас­тыты артышылытары кп екендігін сарапшыларды ай-айсысы да жоа шыармайды. Оны елге тиімді эконо­микалы ода екендігін длелдейтін пайым­даулар мен болжамдарды жиі айты­латыны да сондытан болуы керек. Мы­салы, Кеден одаын рып, бірыай сырты сауда саясатын стану нтижесі кіл уантарлы крсеткіштерге толы болуы осыны аартады. Одаа бірігуші ш мемлекет – азастан, Ресей, Беларусь шін Кедендік ода пен Бірыай экономикалы кеістік аймаында зара сауда-саттыты арта тскендігі де жиі айтылады. 2013 жылы азастанны Кедендік ода пен Бірыай экономикалы кеістік елдерімен сауда айналамы 24.2 млрд. АШ долларын раан екен. Кеден одаы рылан 2009 жылдан бері осы одаа мше елдер тауар айналымы 88.3 пайыза скендігі байалады. 2010-2013 жылдар аралыында орташа жылды тауар айналымыны 18.4 пайызды рааны да белгілі.
Еуразиялы ыпалдастыты негізгі артышылытарыны біріне отан­ды тауар ндірушілер нарыыны кеей­тілетінін жатызан жн. Мысалы, Еуразиялы даму банкіні сараптама орталыыны зерттеулеріне араанда Кеден одаы мемлекеттері нарыыны жалпы клемі 2 трлн. АШ долларына тееліп, адам ресурсы – 170 миллионды, жер аумаы – 20 миллион шаршы шаырымды, ал нім ндіру леуеті 600 миллион долларды райды екен. Бл ішкі нарыы 17 миллион адаммен ана шектеліп отыран азастан шін айтарлытай маызды екендігі аны. Мселен шалайда рі шашыраы жатан аймата андайда бір зауыт салына алса, оны німдерін жздеген шаырым ашыта жатан баса ттынушылара жеткізу соншалыты иына соар еді. Сол себепті зіні ісін ркендетуді кздеген аза ксіпкері шін нарыты кееюіні тымды болатындыы белгілі. Ел экономикасыны дамуына жаадан ашылатын жне жмыс істеп тран ксіпорындар есебінен жаа жмыс орындарыны пайда болу ммкіндіктері де туады. з кезегінде мндай жадай халыты л-ауатыны артуына жне жмыссыздыты азайуына лкен септігін тигізеді.
Экономикалы ода руды таы бір артышылыы – бл кезеде клік шыындары да біршама азаятын болады. азастан аумаы жаынан анша ке рі лкен болса да, з экспортын лемдік нарыа жеткізу жа­дайы тмен, теізге тікелей шыу ммкіндігі жо, рлы ішіндегі мемлекет. Бл жадай азастанды экспорт­ты ны тмендеп, клік жне логистикадаы лесіні шыынын арттыра тседі. Сондытан ресейлік жне беларусты клік инфрарылымдары арылы а­за­станды экспорта жаа ммкін­діктер ашылатын болады. Сйтіп, клік шыындарын азайтуа да мол ммкіндіктер туады.
Келесі ммкіндік – азастан, Ресей жне Беларусь арасындаы ыпал- дасты кеестігін ру «Батыс Еуропа-Батыс ытай» трансайматы жобасын жзеге асыру немесе лы Жібек жолын айта жаырту мселесін едуір жеілдетеді. Егер брындары еуропалы жне азиялы тауар ндірушілерге ш бірдей мемлекетті шекарасын басып туі ажет болса, енді бдан былай еуразиялы жобаны жзеге асыру арылы жктерді аймааралы тасымалын жеілдететін бірыай кеден тарифтері мен стандарттары бар кеістік -рылатын болады.
Жаа одаты тсында экономиканы ртараптандыруа да елеулі серпін беріледі. Еуразиялы экономикалы комиссия аясында ол жеткізілген келісімдер осы саладаы леуетті жзеге асыруды жаа тетіктерін олдануа жол ашады. Атап айтанда, Кеден Одаы мемлекттеріне делген тауар экспорттау лесі анарлым арта тсетін болады. Соны нтижесінде экспорттаы делген тауарлар лесі 44.9 пайыздан 54.6 пайыза дейін скендігі байалады.
Экономиканы кез келген саласын дамыту негізі – шетелдік капитал мен технологияларды траты аымы екендігі белгілі. Келісім нтижесінде шетелдік инвестициялар аымын арттыруа жол ашылатын болады. азастан е алдымен шикізатты емес салаларды инвестициялы тартымдылыын арттыруы ажет.
Кедендік ода рылан сттен бастап азастанны деу сіпорындарына йылатын тікелей шетелдік инвестиция 2009жылы 1.8 миллиардтан 88 пайыза сіп, 2012 жылы 3.4 млрд. АШ долларына жетті. Оан оса осы мерзімде тікелей шетелдік инвестиция 33 пайыза, яни, 21.4 миллиард АШ долларынан 28.3 миллиард доллара дейін скен. Міне, мны брі экономикалы ыпалдастыты о нтиже беретіндігін крсетеді.
– Еуразиялы экономикалы ода ру туралы келісімшарта ол оюа зірлік барысында кптеген шаруалар тындырылды. Е бастысы, ажетті жобалар азастанны лтты мддесін ескере отырып жасалынды. – дейді азастан Республикасы Сырты істер вице-министрі Самат Ордабаев, осы аптаны дйсенбісінде ткен брифингте сйлеген сзінде. Оны айтуынша, келіссздер барысында азастан тарапынан одаты саясаттануына жол берілмейді. Сондытан азастан азаматтары Еуразиялы эко­номикалы одаа атысты обалжы­мауларына болады. ЕЭО елімізді экономикасына лкен экономикалы ммкіндіктер туызады.
– Еуразиялы эконмикалы одата біры­ай валюта болмайды. – деді Орталы коммуникациялар ызметі брифингінде журналистерге берген жауабында ділет мнистріні орынбасары Эльвира Азимова – Бл норма келісімшарт жобасында арастырылмаан.
Сонымен атар брифингте вице-министр С.Ордабаев Еуразиялы экономикалы ода ру жніндегі жобаларды талылау кезінде азастан жаы одан жалпы азаматты, жалпы шекаралы кзет, ішкі саясат, парламентаралы ынтыматасты, визалы саясат, т.б. мселелерді талылаудан алып тастаандыын млім етті.
орыта айтанда, келіссз барысында азастан, Ресей, Беларусь мемлекеттеріні Президенттері тек экономикаа атысты крмеуі иын, е зекті деген мселелерді іскерлікпен жан-жаты талылап, соан орай абылданатын е е маызды жаттара олдарын оятын болады.