Монологты сйлеу.
Диалогты сйлеу – екі немесе бірнеше адамны тілдесуі.
Монологты сйлеу – бір адамны сйлеуі, гіме, баяндама, лекция жне баса да трлері кездеседі. Мнда сйлеуші бір адам, тыдаушы – кп халы. Осылайша сырты сйлесу: ауызша диалогты сйлеу, ауызша монологты сйлеу, жазбаша сйлеу болып блінеді. Адамны айтан андай сзі де белгілі бір мазмнды білдіреді жне сйлеушіні, жазушыны осы мазмна атынасын крсетеді. Мнан туатын орытынды: сйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сырта шыарады. Сйлеуді бл сипаты – оны мнерлілігі. Сйлеу мдениеті — кез келген маманды иелеріні, сіресе ксіпкерлерді, загерлерді, дикторларды, журналистерді, саясатшыларды ксіби дегейіні е маызды крсеткіші. Сз мдениеті, сйлеу шеберлігі тілдік, сйлеу атынастары процесінде маызды рл атарады, сондытан да ол з мамандытарына сай адамдармен жмыс жасап, оларды ызметтерін йымдастыратын жне басаратын, іскерлік келіссздер жргізетін, трбиелеу, оыту, емдеу, т.б. трлі трмысты ызмет корсететін адамдара ауадай ажет. Адамны алай сйлегеніне арап, оны рухани жне парасаттылы рісін, ішкі мдениетіні дрежесін анытауа болады. Сйлеу мдениеті — ауызша жне жазба деби тілді алыптарын (сздерді дыбыстап айту, екпін, сз олдану, грамматика, стилистика ережелерін) мегеру жне тілді мнерлеу ралдарын атынасты р трлі жадайларында оларды масаттары мен жадаяттарына сйкес олдану біліктілігі. Сз сйлеу мдениеті деп біз сздерді сйлеуді дрыстыын, атынасты лайытылыын, длдігін, ойа онымдылыын, анытыы мен тсініктілігін, тазалыын, мнерлілігін, р трлілігін, естілуге жаымдылыы мен орындылыын айтамыз
54,Трансактылы талдау концепциясы. Трансакт анализ – негізін салушы американ психиатры Берн. Оны концепциясы бойынша адам «алдын ала шешімдермен» бадарламаланан. Ол з мірін «сценарий» бойынша среді, оны жаындары, ата-аналарымен жазылан. Негізгі масат - мірлік позицияларын айта арау.
55,Тілдік арым-атынасты леуметтік – психологиялы задылытары Тіл кез келген танымды іс-рекетті ралы, ойлауды формасы жне оны дамытуды негізі болып саналады. Тіл – оамны е ажетті атынас ралы. Сондытан оамды дамытуды басты станымы – мемлекеттік тілді олданыс аясын кеейту. Адам ойыны жемісі, тіршілігіні кзі болып табылар бл ерекшелік бгінгі тіл біліміні де, дістеме іліміні де басты мселелелерін райды. Осыан орай тілді тек рылымды негізде ана емес, леуметтік, оамды трыдан талдап тсіндіру ажет. Тілді леуметтік проблемалар атарында леуметтік былыс ретінде арастыру, оны оамдаы орны мен ызметін анытау бгінгі кнні басты мселелеріні бірі болып саналады. Оан тілді леуметтік сипатын саралау, деби тіл мен диалектілерді араатынасын арастыру, тілдік форма мселелеріне кіл блу, т.б. жатызылатындытан, аза тілін оыту негіздерін де бл проблемалардан сырт алдыруа болмайды.
56,жымды арым-атынас . леуметтік атынас психологиясы Кеес алымы Р.С. Немовты ебектерінде жым ке маынада- идеялары, ызыушылытары мен ажеттіліктері біріккен адамдар ретінде тжырымдалады [9]. жым жоары дамыан шаын топтан трады. Дамыан жым психологиясы сол топты мшелері шін ана емес баса да тлалара жаымды сер етуі тиіс. жымда тлааралы арым-атынас адамдарды зара тсінісуіне, ашытыына, шынайылыына, дептілігіне, зара сыйластыына негізделеді. андай да бір топты жым деп атау шін мынадай жоары талаптара сйкес келуі керек: ала ойылан міндеттерді табысты орындау; жоары мораль; жасы адами атынас; топ мшелеріне тла ретінде алыптасуа ммкіндік беру; шыармашылыа абілеттілік жне т.б.жым ішінде кейбір тлаларды намды ыыластары екінші біреулерді келесіз ниеттерімен тоысан шатарда арам-айшылыты атынастар бой крсете бастайды. Адамдарды бір-біріне деген шпенділігі болан жерде шиеленісті, жанжалды атынастар рбиді. Бл жадайлар жымдаы тлааралы арым-атынаса кері серін тигізеді. Сонымен атар, бл атынастарды барлыы мірде адамдарды бір-біріне беретін баалары мен мінездемелерінде, р адамны басаа баытталан іс-рекет, ылыында зара байланысан ойы мен сезімінде крініс береді.
жымды арым-атынас аныталатын тсініктер сипаттамасы
Тсініктер мен сипаттамасы
Руханилы
жым ішіндегі жне жымнан тыс арым-атынас жалпы адамзатты моральді нормалары мен ндылытарынан рылуы тиіс.
Жауапкершілік
оам алдында рбір азаматты тадыры шін моральдік жне баса да міндеттемелерді ерікті трде абылдау. Жауапкершілік жым мшелері зіне жне згелерге талап оя білуінде, зіні жетістіктері мен стсіздіктерін шынайы баалаанда, бастаан істі соына жеткізуде, тртіпке саналы баынуда, згелерді ызыушылыын зінікінен тмен оймауында жне т.б. крінеді.
Ашыты
жымды арым-атынаса дайын болу жне рбір мшесімен байланыс орнату абілетінде крініс береді.
жымшылды
жымны табыстылыы шін аморлы жасау. Жасы дстрлерді алыптасуы мен жым мшелеріні бір-біріне сенімі.
Байланыс
Тлалы, эмоциялы жаымды досты атынас, жасы ниеттілік жне жым мшелеріні бір-біріне сыйласты пен сенімді жолдасты зара рекеттестігі.
йымшылды
жым мшелеріні зара рекеттестікке ептіліктері, шиеленіссіз міндеттемелерді бліп алу.йымшылды- кемшіліктерді анытау жне жндеу, туындайтын мселелерді алдын ала болжау жне оны тез арада шешу.
арындылы
жым алдында тран барлы міндеттерді шешудегі табыстылы.
Хабардарлы
жым алдындаы міндеттерді, жмыс мазмны мен орытындыны білу, мінез-лы нормалары мен ережелерді жаымды жне жаымсыз тстарын тсіну.
арым-атынасты мегерту за уаытты ажет ететін крделі деріс. Оны мазмнын жобалап, алдын-ала анытап, баыттары мен талаптарын тадауда саналы трде баылау мен адамды абілеттерді дамытуды негізін салу психология ылымыны зекті мселесі. Себебі, оам мірі згерсе де, сол оам кілдеріне білімді игерту, оны дамыту жолдарын іздестіру, арым-атынасты психологиялы ерекшеліктеріні мазмнын ашуа ммкін болатын жатарын іздеу згермейді. Ал арым-атынасты те нды нтижесін алу шін, оны негізін алаудан басталады. Сол негізде тланы жымдаы арым-атынас ерекшеліктері айындала тседі. орыта келе, леуметтік институттардаы тланы мір аымында маызды рл атаратын жымды арым-атынасты жаа сипатта зерттеу зіні зектілігімен жне ндылыымен ала шыады.
57,намды арым –атынас жасай білу ерекшеліктеріЖасспірімдер мен стаздар арасындаы зара арым- атынас жасау
мселесі- психология ылымындаы жне тлім-трбие ісіндегі рі маызды, рі
крделі мселелерді атарына жатады. Бл салада жргізілген бірсыпыра
зерттеулер мен осы баытта жинаталан тжірибелерді нтижелері
жасспірімдер мен стаздар, оушылар мен тлімгерлер арасындаы арым-
атынас орнатуда айтарлытай ерекшеліктер мен сипаттар трліше тсініктер
бар екендігін крсетті. Міне, мндай мселедегі елеулі жйтті бірі-малім
мен шкірттер арасындаы карым-атынас жасауда рилы иыншылытарды
немі кездесіп отыратындыы.Егер кіші мектеп жасындаы балалар шін малім барлы бейнесімен
ерекше із алдырып, олара кшті сер ететін тла болып саналатын болса; ал
ересек балалар малімні рбір имыл- озалысына, іс- рекеті мен сйлеген
сзіне, оны аыл кеесіне, зге адамдармен арым- катынасына, шкірттерге
оятын трлі талаптарына здеріше іштей сын кзімен арайды. Осы мселені
анытау баытында арнайы жргізілге психологиялы жне педагогикалы
зерттеулер тменгі сынып окушыларынан грі ересек оушылар арасында
лкендерді айтан сездеріне ла аспау жне айтанынан айтпайтын мінез
кріністерінде рилы кедергілер мен себептер болатындыын анытады.
риие, мндай мселені тпкі себептерін психологиялы жаынан тереірек
зерттеу-тлім-трбие ісінде маызды мселе больш саналады.Бізде, атап айтанда, азастанда, сіресе аза мектептері мен арнаулы білім беретін орта дрежелі оу орындарында стаз бен шкірттер арасындаы арым-атынас орнатуа, оларды арасыда кездесіп алатьш иыншылыгар психологиялы трыдан лі де ызу ола альшып, тиянаты іздестірілмеген мселелерді атарына жатады. Ал, малім мен шкірттер арасындаы атынасты іздестірудегі ылыми-педагогикалы біре- сара дебиет пен маалаларда тек стаза ажетті сапаларды сз етумен шектеледі. Осы кезде тлім- трбие ісіндегі жасспірімдермен арым- атынас жасауда малімні зінді сапа ерекшеліктерімен атар, оны зге адамдармен, сіресе шкірттерді, даралы ерекшеліктерімен санасын отыру ажеттігіне баса мн беріледі. Осыдай талапты анытап оны жзеге асыру жолында малімні бойында зіндік саа, стазды асиет жне арнайы білімі болу керек деген міндет ойылады.
58,Э.Эриксон (1902-1994) тла дамуыны психолеуметтік кезедеріТланы даму кезедері
Тла дегеніміз-траты психологиялы сипаттамалар жйесінде алынан наты адам.
Тла дамуы-оны леуметтік намды сапалары жйесін р мір кезедеріне орай алыптасып баруы, адама оамды жатсынуа итермелейтін жадайларды кшін жоюды талап етеді.
Адам тла болып туылмайды, ал алыптасады деген кзараспен азіргі психологтарды кбісі келісуде. Біра тланы дамуы андай заа баынатыны жнінде кзарастар сан алуан. йткені тла дамуы шін оа мен леуметтік топтарды мні, дамуды задылытары мен кезедері,тла дамуыны дадарыстары, даму процесін тездету ммкіндіктері р илы тсіндіріледі. Ке тараан тла теорияларыны р айсысында тла дамуы здігінщше арастырылады. Мыс, психоаналитикалы теория дамуы деп-адамны биологиялы табиатыны оамда мір сруге бейімделуін, белгілі ораныс механимзмдеріні пайда болуын, ажеттіліктерді анааттандыру жолдарын тсіндіреді. Адам тла ретінде алыптасып, дами келе кемшіліктерді де йренеді. Бір теорияда о жне теріс асиеттерді йлесімін жан-жаты крсету ммкін емес. Сондытан Эриксон з концепциясында тла дамуыны екі шекті желісін бейнелеген: алыпты жне аномалді. Олар таза кйінде мірде кездеспегенмен, адамны тлалы дамуыны барлы аралы варианттарын елестетуге ммкіндік береді. Э.Эриксон тла дамуыны кезедерін 8 топа бліп арастыран: 1) ерте нрестелік ша(туыланнан 1 жаса дейін); 2) кейінгі нрестелік ша(1-3 жас); 3) ерте балалы ша(3-5 шамасында) ; 4) орта балалы ша(5-11 жас аралыы); 5) жынысты жетілу, жеткіншек жасы жне бозбалалы(11-20 жас аралыы); 6) ерте ересек ша(20-45 жас арасы); 7) орта ересек ша(40-45 жне 60 жас арасы); 8) кеш ересек ша( 60-тан жоары). Эриксон тланы дамуыны кезедерін бле отырып, дамуды алыпты желісі мен дамуды аномалді желісіні р кезедегі ерекшеліктерін крсеткен.