Леуметтік стратификация жне леуметтік мобильділік
1. леуметтік стратификация теориясы жне оны мні
2. леуметтік мобильділік тсінігі жне оны трлері.
3. азастандаы леуметтік стратификация мен леуметтік мобильділікті даму дегейлері
Негізгі ымдар: леуметтік стратификация, леуметтік мобильділік, леуметтік топ, леуметтік тап, леуметтік статус, каста, сословие, клдене мобильділік, тік мобильділік, рпа аралы мобильділік, рпа ішілік мобильділік.
Тесіздіктер мен леуметтік стратификация проблемасы іс жзінде леуметтік жне философиялы теорияларды барлыыны да басты назарында болады. Стратификация ымыны азіргі заманы ылыми ойлауды категориялы аппаратындаы орныны маызы зор.
леуметтік ауымдастытар тесіздігі жйесін сипаттау шін социологияда “леуметтік стратификация” ымы пайдаланылады. “Стратификация” терминіні зі социологияа геологиядан келген. Аылшын тілінде “strata” немесе “stratum” сзі алашында геологиялы абат деген, ал “stratіfісatіon” сзі абатталу, атталу деген ымды білдірген. Социологтар леуметтік тесіздікті белсенді трде зерттей бастаан кезде осы терминді алан, сйтіп ол жаа маынаа, оамды белгілі бір топтара блу маынасына ие болан. оамда рдайым рылым болатындытан , ондаы адамдар трлі негіздер бойынша жіктеліп отыратын болан.
Алайда тесіздік табиаты туралы сз озалатын кез келген ылыми дебиетпен алашы танысуды зі стратификация процесі мен леуметтік жинаылы проблемалары зерттеушілер арасында осы ымны мазмны мен клеміне атысты бірыай кзарасты жо екендігіне кз жеткізеді. Сол сияты леуметтік ауымдастытарды білдіретін леуметтік тап, топ, страта, мртебелік топтар сияты талдау бірліктері де барлы уаытта бірдей баяндала бермейді.
леуметтік тап - леуметтік стратификация теориясындаы ірі таксонометриялы талдау бірлігі. Бл ым стратификация теориясынан кп брын пайда болан . леуметтік рылымды талдауды маызды принципі тапты кзарас болып табылады. Оны негізінде леуметтік арым-атынастар мен материалды мірді р трлі шарттарыны себеп-салдарын тсіндіру жатыр. Тіршілік ету ралдарын ндіру процесі анытаушы болып табылып, ал оны бастау алатын жері ебек блінісі боландытан, оамды ндіріс жйесінде р трлі орынды иеленетін адамдарды топтары басым леуметтік элементтер болады. Тап ымы - айтарлытай ірі “клемді” талдамалы бірлік, ол оамдаы елеулі, шегіне жеткен жалпы згерістерді зерделеуге арналан жне азіргі заманы оамдаы “аламды” згерістерді зерттеуге арналмаан. Сондытан сарапшылар талдауды нерлым наты жне икемді бірлігін - “страта” немесе топ ымын бліп араан. Топтар - ебек сипатындаы айырмашылы ажеттіліктерге, оларды анааттандыру ралдарындаы жне ндірістен тыс ызметі рылымындаы айырмашылытара кеп соатын кезде, блінген жне біртекті емес ебек нтиижесінде пайда болан леуметтік ауымдасты.
Сонымен атар, стратаны бліп арауа негіз болатын кез келген белгі емес, тек мртебелік белгі, яни берілген оамда объективті трде “жоары - тмен”, “жасы - жаман”, “мерейлі - мерейсіз” сияты салыстырмалы сипат алатын белгі екені ойда болуы ажет.
Тек жіктелген, біра мртебелілік емес топтарды бліп арауды негізін белгілерді ттас атары рауы ммкін. Мысалы, халы музыкасын нататындар немесе футбол командасыны жатастары кбінесе белгілі бір мдени топты мртебелілік ырына атысы жо кілі ретінде арастырылады. Алайда орын иелену оамда маызды сипат алатын белгілі бір кіріс дегейімен немесе леуметтік позициямен сйкес келетін болса, онда бл топтар мртебелік болады. Бл орайда леуметтік топ ымы - талдауды леуметтік абата араанда азыра аныталан жне белгіленген бірлігі. Кей кездері “абат” ымыны орнына “топ” деген ымды кездестіруге болады. Біра абат ретінде анытауа болмайтын, тек топ ретінде ана аныталатын ауымдастытар бар. Айталы, отбасы - шаын леуметтік топты нерлым трпатты лгісі. Алайда кірісі жоары (немесе кірісі аз) отбасыларыны кілдері зерттеулерде абат ретінде кездеседі.
Дреже ымы стратификацияны талдауда шешуші мнге ие болады. Ол страталарды мір сруінде баалау факторлары: адамны андай да бір жадайдаы мінез-лыны желісі, оны зін жне айналасындаыларды дрежелеуге кмектесетін белгілерге негізделген бір нрсеге, станымдара кзарасы лкен рл атаратынын крсетеді.
леуметтік мобильділік - бл леуметтік мртебелер жйесінде адамны жадайыны згеруіне байланысты леуметтік стратификациялар механизмі.
Адам туыланда аскриптивті немесе мадайа жазылан мртебе деп аталатын зіні ата-аналарыны мртебесін алады. Ата-аналары, туыстары жне отбасына жаын адамдар баланы бойына здеріні мінез-лы нормаларын, тиісті жне мерейлі нрселер туралы тсініктерін сііреді. Алайда адам зі ызметіні белсенді кезеінде бл абаттаы жадайына анааттанбауы, одан да зорына мтылуы жне ол жеткізуі ммкін. Соы жадайда ол ол жететін мртебеге ие болады. Егер де адамны мртебесі нерлым мерейлі, жасы мртебеге згерсе, онда жоарылау мобильділік орын алды деуге болады. Алайда адам мірде кездесіп тратын алапаттар (жмысынан айрылу, ауырып алу, т.с.с.) салдарынан тменгі мртебелер тобына туі де ммкін - бл кезде тмендеу мобильділік орын алады. Зерттеушілер леуметтік мобильділікті барлы трлерін (рпааралы, ксіптік жне т.б.) бліп арауа ммкіндік беретін статистикалы рсімдер мен крсеткіштер жйесін пайдаланады, бл жалпы аланда халы озалысыны р алуан трлерін талдауа ммкіндік береді. Тігінен орын ауыстырулардан (жоарылау жне тмендеу мобильділіктер) баса клденеінен орын ауыстырулар болады, ол табии мобильділіктен (бір жмыстан екінші жмыса мртебесін згертпей ауысу) жне ауматы мобильділіктен (бір аладан екінші алаа кшу) ралады.
Санасы, мінез-лы мен мртебесі тйісіп отыратын, аралы жадайда жне кбіне андай да бір себептермен зара рекеттес леуметтік топтарды біріне за уаыт бойы бейімделе алмайтын немесе бейімделгісі келмейтін адамдарды, андай да бір леуметтік топтар кілдеріні жиынтыы маргиналдар деп аталады(от латынны margіnalіs - шетте тран деген сзінен шыан). Оларды мртебесіні шыу тобы мен басымды танытушы топ арасындаы шекаралы, аралы сипаты болады, сондытан бір жаты зін-зі сйкестендіруге келмейді .
з зерттеулерінде бл проблематикаа сопай тпейтін рбір социолог зіні оамды топтара стратификациялайтын зіндік белгілерін бліп араан, алайда барлы алымдар мндай блінуді себебі леуметтік тесіздікте деп есептеген. Стратификациялы белгілерді жинаталымы мен иерархиясы наты бір оамны з дамуыны белгілі бір уаытындаы ерекше леуметтік, экономикалы, этникалы сипаттамаларына байланысты.
Социологиядаы леуметтік стратификацияны негізгі тжырымдамаларын арастырып крелік. Энтони Гидденс “стратификация р трлі топтарды, адамдарды арасындаы рылымдалан тесіздік ретінде аныталуы ммкін” деп есептейді. Американ социологиялы сздігінде мынадай анытама берілген: “Адамдар тесіздікті андай да бір лшемімен иерархиялы йымдастырылан атара тізілгенде леуметтік жіктелу леуметтік стратификацияа айналады” . Болгар социологі Чавдар Кюранов “леуметтік стратификация ттас оамды рылымдаы клдене топтар жйесін білдіреді” деп санайды. Нейл Смелзер “стратификация тесіздікті бір рпатан бір рпаа берілуіне кмектесетін тсілдермен байланысты; бл ретте оамны р трлі топтары пайда болады” деген йарым жасайды.
“леуметтік стратификация” ымыны теориялы-дістемелік негізін жасауа елеулі лес осан М.Веберді, К.Марксті, П.Сорокинні, У.Л. Уорнерді, Д.Дж. Трейманны, Б.Барберді ебектері, Т.Парсонсті функционалды мектебіне жататын социолог алымдарды жмыстары болып табылады. леуметтік тесіздік проблемасын атыыстар теориясыны кілдері де назардан тыс алдырмаан. П.Сорокинні стратификациялы теориясы жалпы оамды р трлі леуметтік топтара блу принциптерін сипаттайтын нерлым салматы тжырымдамаларды бірі болып табылады.
леуметтік тесіздік жніндегі кптеген идеялар маркстік стратификация мен таптар теориясынан алынан, онда тапты рылымны, таптар арасындаы атынасты, тарихты озаушы кші ретіндегі тапты кресті жан-жаты тжырымдамасы баяндалан.
Барлы леуметтік былыстарды дамуындаы экономиканы негіз алаушы рлі туралы зіні негізгі тезисін стана отырып,Карл Маркс таптарды барлы негізгі сипаттамаларына сйеніп, зіні леуметтік абаттану лгісіні негізіне ндірістік атынастарды алан. К.Маркс экономикалы йымны кез келген трінде ндіріс рал-жабдытарына ие стем тап жне стем тапа ызмет ететін тап бар деп сендіреді. Ол сол сияты люмпендерді - оамнан толы шыып алан адамдарды болатынын да ескерген.
леуметтік стратификация проблемасына азіргі заманы кзарасты негізінМакс Вебер алаан болатын, ол леуметтік рылымды таптармен жне оларды тудырушы меншік атынастарымен атар леуметтік мртебе мен билік те маызды орын алатын кп лшемді жйе ретінде араан. М.Веберді К.Маркстен айырмашылыы, ол экономиканы йымдастыруды стратификацияны негізі деп санамай, экономикалы сипаттамаларды бастапылыы тезисінен бас тартты жне “стратификацияны ш автономды лшемдері” туралы з ымын тжырымдады.
Ол тесіздікті негізгі ш рамдас блігін бліп арап, оларды зара байланысты, біра сонымен бірге елеулі атынастарда туелсіз деп есептеді: мліктік тесіздік, мртебелік мерей жне билік. Билік деп адамны (немесе адамдар тобыны) жоспарларды іске асыру, іс-имыл жасау немесе белгілі бір саясатты тіпті баса адамдар мен топтар тарапынан болан келіспеушілікке арамастан жргізу абілетін айтады.
Стратификацияны ш тобы да бір оамны ішінде, бір адам материалында болады, р трлі конфигурацияларда, бір оамнан бір оама жне бір тарихи кезенен бір тарихи кезеге кшіп жре береді.
арама-айшы кзарас У.Уорнерді “бедел теориясында” баяндалан. Ол американ оамындаы бліп аралан страталарын “леуметтік тап” деп атаан. Біра бл бізді тарихи материализмнен білетін тап емес: марксистік тап меншікке атысты берілген, ал Уорнер тапты леуметтік мерейі бойынша, яни берілген оамдаы оны мшелеріне атысты бледі. Алашында ол андай да бір тапа кзарас е алдымен экономикалы лшемдермен (ндіріс пен бліністегі кірістер мен функциялар) аныталады деп йаран, яни тптеп келгенде негізгі марксистік тезистерді басшылыа алан. Алайда бірінші кезедегі зерттеу нтижелері оны болжамдарын теріске шыарды. Ол шамамен бірдей табыс табатын бір ксіпті кілдері “леуметтік мерейіні” сипаттамасы бойынша р трлі дегейде болатынын ааран. Мерейді адамны оамдаы экономикалы лшемдерге негізделген жадайымен андай да бір байланысы боланымен, леуметтік мерей сонда да болса брінен де кшті адамны ндіріс пен игілік блінісіндегі орнымен емес, оны осы игілікті ттыну рылымымен, яни мір салтымен, мінез-лымен жне тптеп келгенде оны станымдарымен байланысты. “мір салтыны негізінде жатан мндай траты, айталанатын мінез-лыты негізінде берілген леуметтік жиынтыты мдениетінде немесе кіші мдениетінде бекітілген лгілер болатыны айын”. Осылайша эмпирикалы материалды кмегімен У.Л. Уорнер іс жзінде Макс Веберді “мртебелік топ” деп сипаттаан стратасын ашты. Сол кезден бастап ылыми терминологияда адамны оамдаы кзарасымен лшенетін орнын анытайтын “леуметтік мртебе” ымы берік алыптасан, оны лшемін з кезегінде “леуметтік рл” деп санау алыптасан.
У.Л. Уорнер “тап” ымыны анытамасын береді: “Тап деп леуметтік жаынан нерлым жоары немесе нерлым тмен жадайда болады деп йарылатын жне сол оамны мшелері оларды тура осылай дрежелейтін адамдарды екі немесе одан да кп жіктері деп тсінген жн. Осы тапты мшелері жбайларын з табыны ішінен тадауа тырысады, біра та оамны ндылытары жоары не тмен орналасан топтан жбай тадауа жол береді. Сонымен тапты жйе балалары ата-аналары жеткен мртебеге ие болатынына кепілдік береді. Тапты оам ытар мен артышылытарды, сондай-а борыштар мен міндеттерді нерлым жоары жне нерлым тмен жадайлара атысты біралыпты блмейді. Тапты жйені касталытан айырмашылыы леуметтік саты бойынша жоары жне тмен озалыстарды ндылы деп арастырады.
У.Л. Уорнер зіні леуметтік стратификация теориясыны жалпы тжырымдамасын басшылыа ала отырып, андай да бір адамдарды тапты тектерін оларды мртебелеріне оамны баса мшелері беретін бааларын басшылыа ала отырып, яни оларды беделін басшылыа ала отырып анытаан.
Талкотт Парсонс “леуметтік стратификация теориясына аналитикалы кзарас” атты ебегінде оам туралы функционалды ымды теориялы трыдан негіздей бастайды. оамны стратификациялы жйесі бір жаынан ебек блінісіне жне р трлі топтарды леуметтік жіктелуіне негізделген болса, екінші жаынан, андай да бір ызметті мнін анытайтын жне марапаттар мен ынталандыруларды бірдей блмеуден пайда болатын алыптасан леуметтік тесіздіктерді задастыратын оамдаы басым ндылытар мен мдени стандарттар жйесіні іс-рекетіні нтижесі. Т.Парсонс зіні леуметтік рекет теориясында леуметтік стратификацияны мбебап белгілерін сынан:
“Сапа”, яни жеке адама белгілі бір сипаттаманы, позицияны таып жазу;
“Атару”, яни жеке адамны ызметіне баса адамдарды ызметімен салыстыра отырып баа беру;
материалды ндылытара, таланта, шеберлікке, мдени ресурстара жне т.б. “ие болу”. Осы жерде Т.Парсонс бл ш мбебап объектілерді баалауды оамдаы стемдік етуші ндылытар лгісіне сйкес жзеге асырылатындыын атап крсеткен.
Функционализм тжырымдамасы нерлым аны жне толы трде К.Дэвис пен У.Мурды “Стратификацияны кейбір принциптері” атты ебегінде баяндалан. Функционалды кзарасты негізгі тезисі - “кез келген оамдаы стратификация функциясы (ал стратификация кез келген оамда болады) оамдаы жадайды оам шін нерлым мірлік маызы бар аса абілетті жне білікті адамдармен амтамасыз ету болып табылады.
Сйтіп, Уорнерді эмпирикалы тжірибелерінен, ал теорияда - Т.Парсонсті, Д. Мурды жне К.Дэвисті алашы маалаларынан бастап “леуметтік рлді” социологтар жеке адамны немесе топты экономикалы жадайыны туындысы ретінде емес, дербес айнымалы мінездеме ретінде арастырады.
атыыстар теориясын жатаушылар тесіздікті оамны зін-зі сатауын амтамасыз етуді бірден-бір тсілі деген ыммен келіспейді. Олар функционалистік кзарастарды кемшіліктерін крсетіп ана оймай, функционализм статус-квоны атауа тырысу ана деп сендіреді. Оларды пікірінше, “тесіздікті мні: оамды ндылытарды (бастылары байлы пен билік) баылайтын адамдарды пайда круіне ммкіндік беретін жадайды нтижесі болып табылады”.
Жоарыда сипатталан теориялардан млде згеше теория - Р.Парк пен Э.Берджестілеуметтік араашыты тжырымдамасы. Оларды тсініктері социологиялытан грі психологиялыа жаын: бір-бірін жасы кретін адамдар - леуметтік жаынан жаын адамдар; бір-бірін жек кретін адамдар - леуметтік жаынан алшатаан адамдар. Бл алымдарды теориясы социологиялы болмааны шін сына шыраан - оны те-мте психологиялы жне субъективті деп есептейді, йткені авторлар леуметтік араашытыты “жасы кру” мен “жек кру” сияты субъективті сезімдер арылы лшейді .
Бернард Барбер мселені ежелгі дниеден бізді заманымыза дейінгі тарихи трыдан арай отырып, батыс оамы леуметтік стратификациясыны алты лшемін бліп араан:
1. Ксіп рлі. Отаасы - барлы оамда да зіні азды-кпті толы жмыс уаытын арнайтын “ндіруші” рлде оама осатын функционалды лесі трысынан жіктеліп бааланып келген. Осы сияты рлдер рашан оларды функционалды лесіні шамасы бойынша р трлі болады жне тиісінше дифференциалды бааланады, яни мерейлері р трлі болады.
2. Билік пен кш-уат дегейі бойынша дрежелеу. Билікті леуметтік жйелерде масата жетуді зады абілеті деп, ал кш-уатты оны засыз састыы деп анытауа болады. Кез келген оамда кейбір рлдер баса рлдерге араанда лкен билік пен кш-уатты амтиды, нтижесінде оларды рылымдары осы лшем бойынша стратификацияланады.
3. Кіріс немесе байлы. оамдаы р трлі ксіптік рлдерді пайда табу мен байлы жинауа абілеттері р трлі болады, отбасылы байланыстара орай мраа ие болу жолымен байлыа ие болу ммкіншіліктері де дл осындай р трлі. Брын да, азір де аша біратар мобильділік процестерінде лкен орын алады. Бл ретте М.Веберді ізін ала Б.Барбер мерейді, билікті жне табысты арасында сйкессіздік болуы ммкін екендігін айтады. Кейбір рлдер (мысалы, Рим Папасы) жоары мерей мен билікке ие, ал табысы - тмен. Немесе, керісінше, леуметтік мерейі онша жоары емес. Бл орайда табыс рашан да одан рі дамуды жне ашамен жоары бааланатын рлдерге ол жеткізу (мысалы, білімді, ататы сатып алу, нерлым жоары саналатын леуметтік топты кіліне йлену жне т.б.) ралы болан.
4. Білім беру немесе білім алу. Адамдарды оамда оу-білімге жне білім алуа рашан олдары бірдей жете бермейді, мны оларды здеріне туаннан берілген р трлі рлдерін атаруы шін ана емес, бір рлден екінші рлге ту ммкіншілігі шін де маызы зор.
5. Діни немесе салтты тазалы. андай да бір оамдаы функционалды маызды діни идеялар категориясына адамдар азды-кпті дрежеде жоары бааланатын діни немесе салтты тазалыа ие болуы ммкін.
6. Туысты жне этникалы топтар бойынша дрежелеу. Туысты жне этникалы топтар барлы оам шін жне здері мір сретін жергілікті ауымдастытардаы здеріні функцияларын алай орындайтындытары трысында р трлі, атап айтанда оларды ксіптік мерейлерінен, билік пен кш-уаты дрежесінен, табысы мен байлыы дегейінен блек туысты жне этникалы топтар ретінде бааланады.
Б.Барбер жоарыда аталан алты лшем тріндегі маынасында зіндік стратифициялы рылымны туелсіз лшемі емес оамда стемдік ететін мобильділікке атысты институцияланан нормалар берілген оамда жасалатын мобильділікті клемі мен дрежесіне едуір ыпал етеді деп есептейді.
Б.Барбер теориясы леуметтік стратификацияны геометриялы фигуралар терминімен сипаттайды, бл леуметтік мобильділікті тіп жатан процестерін кзге елестетуге жне леуметтік стратификацияны азіргі заманы батысты жйесін тсінікті баяндауа ммкіндік береді.
Иерархия факторын арастыранда стратификациялы рангтерді блген кезде пайда болатын негізгі екі фигура Б.Барберді ойынша пирамида мен ромб болып табылады. Бл екі фигура рашан тбесіне жаын рангтерді иеленетін азшылыты - “элита” немесе “элиталар жиынтыы” болатынын крсетеді, бл тбені Б.Барбер осылай атайды. Пирамидалы фигурада, сонымен атар, салыстырмалы трде аз адамдар орта рангте, бара халы тменгі дрежеде болады. Бан керісінше ромб тріздес фигура адамдарды тменгіге дрежеге араанда орта дрежеде бірдей млшерде кп шоырлануымен сипатталады, йтсе де тменгі дрежеде фигураны шкірлігін жасау шін едуір адамдар алып ояды.
Питирим Сорокин кез келген йымдасан леуметтік топ рашан леуметтік стратификацияланан деп есептейді. “Жазы” болатын жне барлы мшелері те дрежелі болатын бірде-бір траты леуметтік топ болмаан жне болмайды да. абатталмаан, мшелері шынайы те дрежелі болатын оам - ол иял, адамзат тарихында лі болып крмеген нрсе”. Питирим Сорокинні стратификациялы теориясыны негізгі аидасы леуметтік стратификацияларды наты ипостасьтары кп жне р алуан болса да, оларды барлы санырлылыы негізгі ш нысана: экономикалы, саяси жне ксіптік стратификацияа келіп тірелуінде. детте, бл ш нысан тыыз байланысан, жоары топа андай да бір атысы бар адамдар бл абата детте баса лшемдер бойынша да атысты болады ой; жне керісінше.
Осыны басшылыа ала отырып, П.Сорокин леуметтік стратификацияны рбір нысанын жеке-жеке талдауды сынады жне оларды былай анытайды:
1. Егер де андай да бір оам мшелеріні экономикалы мртебесі те емес, оларды арасында байлыы барлар да, жотар да болатын болса, онда мндай оам андай принциптермен, коммунистік немесе капиталистік принциптермен рыланына арамастан экономикалы абаттануымен сипатталады.
Егер де андай да бір топты шегінде беделі мен рлі, атаы мен мртебесі маынасында иерархиялы р трлі дрежелер болатын болса, онда бл берілген топты зіні конституциясында немесе декларациясында жариялаанына туелсіз саяси жіктелгенін білдіреді.
Егер андай да бір оамны мшелері з ызметіні, айналысатын шаруаларыны трі бойынша р трлі топтара блінген болса, ал кейбір ксіптер осы ретте басалармен салыстыранда нерлым мерейлі болып саналатын жне андай да бір ксіби топты мшелері р трлі рангтегі жетекшілерге жне баыныштылара блінетін болса, онда мндай топ бастытары сайланатынына немесе таайындалатынына, олара лауазымдар мраа алатынына немесе жеке асиеттерімен келетініне арамастан ксіби жіктеледі. П.Сорокин зіні теориясыны кмегімен мынадай сратара жауап табуа тырысады: “леуметтік имаратты биіктігі андай”, “леуметтік конусты табанынан тбесіне дейінгі ашыты андай”, “оны беткейлері тік пе клбеу ме”. Бл сратарды жауаптары леуметтік стратификацияны санды баалауа - “леуметтік имаратты” сырты крінісін баалауа кмектеседі. Оны ішкі рылымы, оны ттастыы - сапалы талдау пні, ол шін “имаратты ішіне кіріп, оны ішкі рылыстарын: атарды сипаты мен орналасуын, бір абаттан екінші абата жеткізетін лифтілер мен баспалдатарды жне баса да бір абаттан бір абата ктерілу жне тсуге арналан рылыларды зерделеу ажет”. Басаша айтанда, леуметтік мобильділік механизмдерін зерттеумен айналысу ажет.
азастанда леуметтік стратификация проблемаларымен женов М.С., Аитов Н.А., Тжин М.М., Елизова Л.М., Майсюк А.В., Аяан Б.., Садырова М.С., ожамлова Л.Т., Садовская Е.Ю., Бейсенбаев Д.Э. жне т.б. сияты алымдар айналысады.
Мысалы, М.С. женов, Д.Э. Бейсенбаеваларды “азастан Республикасындаы леуметтік стратификация” атты кітабында леуметтік стратификацияны р трлі теориялары амтылады, кеестік дуірден кейінгі азастандаы жіктелу мселелері арастырылады, республикада соы жылдарда жріп жатан стратификациялы процестер талданады.
“азіргі азастандаы жріп жатан стратификациялы процесте андай да бір этноса жату ешандай рл атармайды. азастан оамында тередеп жатан жіктелуді басты белгілері - бл табыс пен билік. Білім беру, мдениет, ксіптерге келер болса, олар зірше бл стратификациялы процесте ерекше рл атармайды”.
леуметтік стратификация процесі, сіресе азіргі бізді оамымыз бастан кешіріп отыран крделі згерістер кезеінде айрыша крделі жне сан ырлы; леуметтік рылымны даму арыны кей кездері оны зерттеу арынынан озы келеді. Егер де бізді оамымызды азіргі жай-кйін жне оны леуметтік стратификациясы жйесі дамуыны негізгі рдістерін жалпы сипаттауа тырысар болса, онда оны былай крсетуге болады: халыты арынды абатталуы мен реттелуі, жаппай тмендеп бара жатан мобильділік.
Тоталитарлы дуірден кейінгі оамны леуметтік рылымы р трлі леуметтік факторларды ыпалымен алыптасады: барлы леуметтік - экономикалы, саяси, мдени, білім беру инстиуттарыны оамды нысаны жне де бірінші кезекте меншік пен билік институттары згереді.
Тере оамды ткеріс жне леуметтік рылымды жасатайтын леуметтік негіздер мен реттеуіштерді трлену процесі жреді. леуметтік рылымны негізгі рамдас бліктері - топтар мен ауымдастытарды табиаты згереді, олар меншік пен билік субъектілері ретінде айта алпына келтіріледі.
леуметтік страталарды толтыру механизмдеріні зі згереді. рпатар сабатастыы немесе отбасылы-демографиялы факторлар негізінде олданыста болатын брыны леуметтік дайы ндіру механизмдеріні орнына лтты жне отайлы экономикаларды згеру процестеріне “енгізілген”, атап айтанда ксіпкерлік пен жалдау шарттарыны згеруі механизмдері келеді.
лем ауымдастыы леуметтік рылымны ш трін біледі:
1. Орта тапты кшті топтары стап тран демократиялы нарыты оам. Онда леуметтік топтарды блінісі орталы блігі дамыан (орта топтар), жоары тап (бай элита) пен кедейлер тобы полюстері онша лкен емес ромбты елестетеді.
2. Нашар дамыан, біра нарыты экономикаа ая тіреген леуметтік рылым лгісі. Эйфель мнарасын еске тсіретін пирамида трінде (кедей топтар орналасан ке ауымды лкен табан).
3. Брыны социалистік елдерді абатталу моделі табаны аса лкен шбрышты еске тсіреді, оны кп ауданын “ебекшілер” абаты, ал тбесін - “билік адамдары” алып жатыр. Орта тап іс жзінде жо.
Бізді бгінгі азастанды оамымыза келер болса, оны стратификациялы жйесі кптеген алымдарды пікірі бойынша екінші лгі нысанына ие - бйір жатары ойыы пирамида. Бл пирамиданы тбесінде негізінен ірі бизнесмендерден, сондай-а крнекті саяси жне мемлекет айраткерлерінен тратын жоары тап орналасан.
Ксіпкерлік болса ызметті бір трі ретінде - тек зады ана емес, аса жауапты шаруа ретінде зін атап отыр. Бизнесмендер з ксіптеріні рейтингтері бойынша спортшылар мен эстрада артистерін едуір арта тастап, нерлым рметті жне танымал адамдара айналуда. Бизнесті банктер, аржы компаниялары, жарнама агенттіктері жне т.б. сияты трлері кркейіп келеді.
Соы жылдары елімізде р трлі сарапшыларды пікірі бойынша жалпы халыты 3%-дан 10%-а дейін райтын меншік иелеріні жоары тобы (леуметтік пирамиданы шы) алыптасты. оамны леуметтік тбі де (пирамиданы табаны) пайда болды, оларды тіршілік дегейі кедейліктен де тмен. Eнді ана орнап келе жатан нарыты экономика шін алыпты жадай болатын мліктік тесіздіктерді тередеуі, бааларды босатылуы оамны едуір блігіні кедейленуіне келді, экономистерді есептеулері бойынша халыты 70%-дан 85%-а дейінгі блігін кедейлік дегейіне немесе ол дегейден тмен оюа болады.
Бізді ойымызша ылыми жне техникалы интеллигенция кілдеріні райсысы, нерксіп пен ауыл шаруашылыыны кйзелуіне байланысты жмысшылар мен колхозшылар кедейлік жадайды бастан кешуде.
азіргі азастан оамыны леуметтік пирамидасыны ортасы лі аз. Осы орынды иеленуі тиіс орта тапты жасатау енді ана басталып келеді.
азастанды орта тап негізінен жеке адамды жолмен емес, топты тік мобильділік жолымен жасаталатын болады жне леуметтік пирамиданы орта блігі біртіндеп оамны бизнеске, ксіптік ебекке жне мансапа бет бран леуметтік топ кілдерімен толыады.
Бл ретте орта тапты жасатау бгінгі оамны мынадай абаттарыны: ксіпкерлерді, менеджерлерді, жоары білікті жмысшыларды, ндірістік шаруаларды, фермерлерді есебінен жретін болады.
Егер де даму процесі батысты оамдар сияты рине, з ерекшеліктерімен жретін болса, онда экономикалы рылымдаы згерістерді салдарынан орта тап ескі леуметтік топтар мен таптарды жта бастайды да шешуші оамды кшке, азаматты оам дамуыны зіндік кепіліне айналады.
Леуметтік топтар
леуметтік топтар мен леуметтік ауымдастытар оамны леуметтік рылымыны маызды элементтері болып табылады.
леуметтік ауымдасты - салыстырмалы ттастыымен ерекшеленетін жне леуметтік іс-рекетті дербес субъектісі болып табылатын мірде бар, эмпирикалы белгіленетін жеке адамдарды жиынтыы. леуметтік ауымдастытарды зерделегенде біратар сттерді ескерген жн:
Біріншіден, леуметтік ауымдастытар алымдар жіктеп блетін ойша рылан абстракциялар емес. Оларды мір сруін эмпирикалы тіркеуге жне тексеруге болады.
Екіншіден, леуметтік ауымдастытар - жеке адамдарды, леуметтік топтарды немесе зге де леуметтік ралымдарды жиыны емес, ттас жйелік сипаттамалары бар ттасты.
шіншіден, леуметтік ауымдастытар леуметтік арым-атынастар объектілері болып табылады. Бл оларды з дамуыны жне зін-зі сынуыны кзі болып табылатынын білдіреді. леуметтік ауымдастыты алыптасуы жне ызмет атаруы леуметтік байланыстар, леуметтік іс-рекеттер мен атынастар негізінде жреді.
Белгілеріні крделі жиынтыы барлы ауымдастытарды нерлым ке ауымды екі ішкі тапа, баралы жне топты ауымдастытара блуге ммкіндік береді.
Баралы ауымдастытар мынадай белгілерімен сипатталады:
белгіленбеген сапалы жне санды рамы бар нерлым кеейтілген шекаралы рлымды-блшектелмеген аморфты ралым болып табылады;
олара жадайа арай мір сру тн, яни олар андай да бір ызметті негізінде жне шекарасында рылып, ызмет атарады, олардан тыс болуы ммкін емес, сондытан да трасыз, бір жадайдан екінші жадайа дейін згеріп отыратын ралым болып шыады;
олара рамыны ртектілігі, топаралы табиат тн, яни бл ауымдастытар тапты, топты, этникалы жне зге де шекараларды бзады;
зіні аморфты ралуы салдарынан олар нерлым алы ауымдастытар рамында болуа, оларды рылымды бірлігі болуа абілетсіз. Баралы ауымдастытарды типтік лгісі алы саяси немесе экологиялы озалыса атысушылар, эстрада жлдыздарына бас июшілер, спорт командаларыны жанкйерлері жне т.с.с.
леуметтік ауымдастытарды баса бір маызды трі леуметтік топтар болып табылады. леуметтік топ ымыны социологияда бірнеше мні бар. Барынша ке маынасында ол ттас оамды, тіпті барлы адамзатты амтиды. Нерлым тар маынасында бл ым оамны ішінде белгілі бір жеке басты, жымды жне оамды мдделер мен масаттарды жзеге асыру шін бірлесіп ызмет атаратын адамдарды азды-кпті жиынтыы болып табылатын ішкі жйені блу ажет болан кезде пайдаланылады. Бл орайда “леуметтік топ” ымына адамдарды аса кп санды бірлестігі ретіндегі леуметтік ауымдасты жне адамдарды сан жаынан салыстыранда шаын жиынтыы ретіндегі леуметтік топты зі де кіреді (ал леуметтік топтарды здері де лкен жне кіші болуы ммкін). Бдан леуметтік топты шінші, бдан да тар маынасында тсіну ажеттілігі келіп шыады, ол кбінесе солай болады да.
Бл ретте ойда болар маызды нрсе, социологтарды бір блігі “леуметтік топ” пен “леуметтік ауымдасты” ымдарыны араатынасын анытаан кезде біріншісін негізге алып, леуметтік ауымдастыты лкен, баралы леуметтік топ ретінде арастырады; ал басалары - екіншісін негізге алып, леуметтік топты шаын леуметтік ауымдасты деп есептейді. Сондытан аталмыш ымдарды блу нерлым шартты трде алынады, йткені бл орайда тапты да, лтты да, отбасын да леуметтік ауымдасты ретінде де, леуметтік топ ретінде де арастыруа болады.
леуметтік топтар баралы леуметтік ауымдастытардан згеше: 1) оларды кеістікте жне уаытта мір сруіні беріктігі мен тратылыына жадай туызатын орныты зара іс-рекетімен; 2) салыстырмалы трде аланда жоары топтасу дрежесімен; 3) рамыны айын крініп тран біртектілігімен, яни топа кіретін барлы жеке адамдара тн белгілерді болуымен; 4) рылымды ралым ретінде нерлым алы ауымдастытара кіруімен сипатталады.
Бдан шыатын орытынды - адамдарды топа бірігуіні кез келгені леуметтік топты рай бермейді. Кнделікті мірде біз адамдарды субъектілер арасындаы зара байланыстар мен зара іс-рекеттерді трасыздыы, ыса мерзімділігі, тарлыы тн (тобыр, тыдармандар аудиториясы, леуметтік топтар жне т.б.) бірлестіктерімен жиі шырасамыз. Олар шынтуайтына келгенде леуметтік топтар болып санала алмайды, сондытан да кбіне квазитоптар деп аталады.
Социологтар “леуметтік топ”ымын р алай анытайды.
Р.Мертон леуметтік топты белгілі бір жолмен бір-бірімен арым-атынаста болатын, зіні сол топа жататынын ынатын жне баса адамдарды кзарасы бойынша оны мшесі болып саналатын адамдарды жиынтыы ретінде анытай отырып, оны ш айырмашылы белгісін бліп крсетеді - зара іс-рекет, мшелік жне сйкестілік. сас анытама бере отырып, Н.Смелзер адамны мінезін кбіне оны андай да бір топты адамы екендігімен тсіндіретінімізді айтады. Фролов С.С. леуметтік топты оны рбір мшесіні басалара атысты белгілі бір жолмен арым-атынаста болатын жеке адамдарды жиынтыы деп тсінеді. Бл анытамада жиынтыты топ деп санау шін ажетті екі маызды шартты круге болады: 1) оны мшелері арасындаы зара іс-рекетті болуы; 2) топты рбір мшесіні баса мшелерге атысты рекетеріні болуы.
леуметтік топтар зіні шамасы, саны бойынша шаын (екіден он бес адама дейін) жне лкен болып блінеді. Шаын леуметтік топты ажырату белгілері: 1) рам саныны аздыы; 2) мшелеріні кеістіктегі жаындыы; 3) мір сру затыы; 4) топты ндылытарды, нормаларды жне мінез-лы лгілеріні ортатыы; 5) топа кіруді еріктілігі; 6) адамны мінез-лын баылауды бейресмилігі болып табылады.
Шаын топтарды андай трлерге жне типтерге блуге болады? Зерттеу масаттарына арай бір емес, бірнеше типология болуы ммкін. Егер де бізді топ мшелеріні тлааралы арым-атынастарыны тередік дрежесі ызытыратын болса, онда топтарды ресми жне бейресми топтара блеміз. Оларды алашысы - мынадай негізгі ерекшеліктері болатын ресми йымдарды трлері:
- ол отайлы, яни оны негізінде орынды, белгілі масата арай саналы трде озалу принциптері жатыр;
- ол принципті трде тласыз, яни жасалан бадарлама бойынша араларында жетілген арым-атынастар орнайтын абстрактілі жеке адамдара арналып есептелген. Мндай топты, детте, нерлым жоары дегейдегі леуметтік жйе райды, оны функцияларын да, рылымдарын да береді. Мндай топтаы кшбасшыны беделі, мртебесі тек ана оны жеке басыны асиеттерімен емес, “жоарыдан”, сырттан алатын лауазымымен де аныталады.
Бейресми топа келер болса, оны мшелеріні бір-біріне тлалы, эмоциональды алдын ала дрыс кру атынасыны нтижесі ретінде рылады; спонтанды (зінше еркін), оны райтын жеке адамдарды бастамасы бойынша жасаталады. Шаын топтарды ызметінде йымдарды барлы белгілері айын крініс табатын боландытан, бейресми топтар да ресмиден тыс (ресми топтарды шеберінде алыптасатын) жне леуметтік-психологиялы (кез келген жерде пайда болатын) болып блінуі ммкін.
Типологияны маызды трі шаын топтарды бастауыш жне екінші деп блу болып табылады. Мндай блуді салыстырмалы екендігін уел бастан ескерте кеткен жн. Бастауыш топ -мшелеріні зара байланысуларыны жоары (кейде нерлым жоары) жиілігімен жне тыыздыымен ерекшеленетін шаын топ. Бастауыш топ кбінесе баса шаын топты рамдас блігі болып табылады, бл жадайда ол алашы топа атысты аланда екінші топ болады. Егер де біз мысал ретінде студенттік (академиялы) топты арастырар болса, онда ол бірнеше топтарды біріктіретін курса (лекке) атысты аланда бастауыш топ болады.
Г.С. Антипинаны крсеткеніндей бастауыш шаын топты зіне тн белгілері мынадай: рам саныны аздыы, кеістіктегі жаынды, мір сру затыы, масат бірлігі, топа кіруге еріктілік жне мшелеріні мінез-лына бейресми баылау. Ч.Кули ылыми айналыма бастауыш топ ымын енгізе отырып, оны интимдік, жзбе-жз (face-to-face) байланысумен жне ынтыматастыпен сипатталатынын атап ткен.
Кейбір екінші топтарды, мысалы, ксіподатарды ассоциациялар ретінде сипаттауа болады, оларды е кем дегенде кейбір мшелері зара ркеттеседі, бірттас, барлы мшелері блісетін нормативтік жйесі жне андай да бір орта, барлы мшелері блісетін корпоративтік мір сру маынасы болады.
оамда шаын топтар атаратын леуметтік функциялар орасан, оларды басаша баалау ммкін емес. Конт бір кезде оамны ясы деп атаан отбасын еске алса та жеткілікті - бл ыли да шаын топ жне де зі рамына енетін кптеген баса топтар мен йымдара атысты бастауыш топ болады. Тменде атап тілетініндей, сол отбасы адам тласыны алыптасуында маызды рл атаратын бастауыш леуметтендіруді басты агенті болып табылады. Дегенмен, отбасы ана емес, зіміз рамына кіретін баса кптеген бастауыш жне екінші топтар да бізді мірбаянымызда маызды леуметтендіруші рл атарады: рбы-рдастар топтары, дос-жарандар, уесойлар йірмелері, спорт командалары - біз дл осылар арылы замандастарымыз бен отандастарымызды ке ауымдастыында алыптасан дстрлерді, нормаларды жне ндылытарды барлыын игереміз. Кптеген зерттеушілерді бастауыш тріндегі байланыстарды жетіспеушілігін адамны тлалы асиеттеріні нашарлауына жне тіпті девиантты мінез-лытарда белгілі бір сапасыздыа апарып соуы ммкін деп йаруы кездейсо емес.
Жеке адам шін зі жататын бастауыш топ те маызды референттік топтарды бірі болып табылады. Бл терминмен ндылытар мен нормалар жйесі жеке адам шін зіндік эталон болатын (шынайы немесе иялдаы) топты белгілейді. Адам рашан - ерікті немесе еріксіз трде - зіні ой-ниеттері мен іс-рекеттерін зі пікірлерін адір ттатын адамыны алай баалайтынымен салыстырады. Жеке адам осы стте жататын тап та, брын мшесі болан топ та жне мшесі болысы келетін топ та референттік бола алады. Референттік топты райтын адамдарды дербестелген бейнелері “ішкі аудиторияны” райды, адам зіні ойа аландары мен іс-рекеттерінде соны баыта алады.
Шаын топтар теориясыны айтарлытай маызды блімі ондаы динамикалы процестерді зерделеу болып табылады. Бл зерттеулер микросоциология мен психологияда шаын топтарды мір сру жне даму задарын сипаттауды негізге алатын зара рекеттес жне бірін-бірі толытыратын тжырымдамалардан тратын ерекше баыт болып блінген. “Топты динамика” терминіні зін ылыми айналыма 1930 жылдары Курт Левин енгізген. Негізгі теориялы аидаларды бірі топты ызметті жйелілік сипатын атап туден трады: ттас алынан топ оан кіретін жеке адамдарды жай осындысы емес, одан арты. Сонымен атар, шаын топтарда жретін былыстар мен процестерді сипаттайтын задар одан да ірі леуметтік бірліктерді динамикасын сипаттауа олданылуы ммкін.
Топты динамика теориясыны дамуына американды (тегі - румын) леуметтік психолог Джейкоб Морено маызды лес осан. Ол шаын топты зерттеудегі екі маызды баытты: социодраманы (немесе психодраманы) жне социометрияны негізін алаушы ретінде танымал. Социометрия - эмоционалды жне тлааралы зара рекеттестіктерді бірттас “топты рісін” райтын топ мшелеріні арасындаы байланыстарды айындау жне санды лшеу дістеріні жйесі.
Кез келген шаын топта оны туаннан лгеніне дейін жретін динамикалы процестерді ысаша тізбектеп шыуа тырысар болса, онда мынадай негізгі былыстарды тйіндеуге болады:
топты интеграция - топ мшелеріні бір-біріне лайытанып, бейімделуі негізінде топтарды бірттас нрсеге айналуы;
рылымдалу - кшбасшылар мен баса да мртебелік позицияларды бліп жне тиісінше сол мртебелерге сйкес рлдер суретін жасай отырып ішкі рылымны жасаталуы.
Берілген топа тн нормалар мен ндылытар жйесі атар дамиды; кей кезде бл бірлескен іс-рекеттерде, уаытты бірге ткізетін кезде атар болатын ерекше ритуалдарды жасаумен атар жреді. Бл нормалар мен ндылытарды сатау шін топ мшелеріне топты ысым жасалады. Ол о жне теріс р трлі топты санкцияларды кмегімен жзеге асырылады.
леуметтік топтарды жіктеу топтарды шаын жне лкен, бастауыш жне екінші деп блуді ана крсетпейді. оамды топтарды леуметтік жадайлары бойынша згешелігі бейнеленетін оамны леуметтік рылымыны сипаттамасы трысынан леуметтік-тапты ауымдастытар (таптар, абаттар); леуметтік-демографиялы ауымдастытар (еркектер, йелдер, балалар, ата-аналар жне т.б.); этникалы леуметтік ауымдастытар (лттар, лыстар, тайпалар, лтты жне этнографиялы топтар); леуметтік-ауматы топтар (ала, ауыл, айма); леуметтік-ксіптік ауымдастытар жне т.б. сияты леуметтік топтарды бліп арау ерекше маызды.
Таырып 5
Леуметтік институттар
1.Институттану процесі жне институттарды дамуы
2.леуметтік институттарды функциясы жне ерекшеліктері.
Негізгі ымдар: леуметтік институттар, институционалдану, дифференция, институция, нормалар, леуметтендіру.
леуметтік институттар алашы ауымды оамнан азіргі замана дейінгі кез келген оамда болан. Оларсыз оам зін райтын адамдара атысты зіні негізгі функцияларын - біріктіру, орау, амтамасыз ету, тланы леуметтендіру, рухани жне мдени даму, т.б. орындай алмас еді.
Адамдарды леуметтік зара байланыстары мен арым-атынастары мінез-лыты жалпы ережелері мен оамды мддеге жне жеке адамдарды мддесіне ол жеткізуді алыптасан, рсат етілген тсілдеріні негізінде рылады. Е алашы институттарды бірі жынысты атынастарды, андас туыстар мен тайпаластар арасындаы олдау крсету мен зара кмектесуді реттеген, мдени сабатастыты, леуметтік тжірибені рпатан рпаа беру нормаларын баянды еткен отбасы жне неке институты болып табылады.
Социологтар “институт” ымын ытанушылардан бай леуметтік мазмнмен толытырып алан. Ол базалы социологиялы категорияларды бірі болып табылады, теориялы тжырымдамаларды ру мен шынайы оамдаы леуметтік атынастарды талдауда оны айналып ту ммкін емес.
Аылшын социологі Г.Спенсер “леуметтік институт” терминін алаш сынан адам. Кез келген мекеме (леуметтік институт) леуметтік рекеттерді орныты рылымы ретінде алыптасады. Ол институттар оам мірін реттеу мен жайластыру жне адамдарды мінез-лына ыпал ету ісінде маызды рл атаратынын атап ткен. Ол леуметтік институттарды алты трін сипаттап, талдаан: нерксіптік, ксіподаты, саяси, дет-рыпты, шіркеулік, й.
Латын тілінен іnstіtutum - орнату, жайластыру деп тржімаланады. “Институция” термині орнату, оамда алыптасан дет-рып, тртіп дегенді білдіреді. “Институт” ымы дет-рыптар мен тртіптерді за немесе мекеме трінде бекітілуін білдіреді. леуметтік институт леуметтік жйені тратылыын амтамасыз ететін оамды байланыстар мен атынастарды кез келген тртіптелуі, ресмиленуі дегенді білдіреді.