Леуметтік мртебелер жне рлдер

Адам леуметтік тіршілік иесі боландытан трлі леуметтік топтармен арым-атынас жасайды. Ол белгілі бір топты ана мшесі болатын жадай іс жзінде кездеспейтіндіктен индивидті р трлі топтара атысты жадайын, сондай-а оны рбір топа атысты функционалды ммкіндіктерін талдау шін социологияда леуметтік мртебе мен леуметтік рл ымдары пайдаланылады.

леуметтік мртебе деп адамны топтаы немесе оамдаы позициясын, жадайын айтады. леуметтік мртебе индивидті жан-жаты жне сонымен бірге жалпылама сипаттамасын: ксібін, біліктілігін, атаратын жмысыны сипатын, лауазымын, материалды жадайын, саяси ыпалын, іскерлік байланыстарын, лтын, дінін, жасын, отбасылы жадайын, туысты байланыстарын жне т.б. амтиды.

Барлы леуметтік мртебелерді негізгі екі трге блуге болады: белгіленген жне ол жететін мртебелер.

Тланы кш-жігері мен сіірген ебегінен тыс оам тарапынан белгіленген мртебе этникалы шыу тегі, туан жері, отбасы, жынысы мен жасы т.б. факторлармен байланысты. ол жеткен мртебе адамны зіні кш жмсауымен аныталады (мысалы, жазушы, генерал, студент, директор жне т.с.с.).

Адамны андай да бір мртебеге ие боланы (кей кезде тіпті оны тласыны осы мртебемен теестірілуі) сйкестендіру деп аталады. Жне де сйкестендіруге туаннан ие боланына немесе кш-жігер жмсауыны нтижесінде ол жеткізгеніне арамастан, алай болан кнде де оны жеке адам зіні айналасындаы баса адамдармен арым-атынас жасау процесі арылы мегереді.

Мселен, бір адам кптеген мртебеге ие болады, осылайша кптеген топтар мен йымдара атысады. Ол - еркек, ке, л, бауыр, оытушы, профессор, партия мшесі жне т.с.с. Бір адам иеленген барлы мртебелер жиынтыы мртебелік жиым деп аталады. детте, адамды баса адамдармен сйкестендіретін немесе оны зін-зі сйкестендіретін мртебелеріні бірі басты мртебе, сол адамны зіне тн болады. Басты мртебе салыстырмалы трде алынады - ол адамны жынысына, нсіліне немесе ксібіне байланысты емес. мірді сні мен салтын, адамны мінез-лы лгісін анытайтын мртебесі рашан басты мртебе болып табылады. Мндай мртебе кбінесе негізгі жмыс орнындаы лауазымына байланысты болады.

Бір адамда леуметтік мртебе жне жеке басыны мртебесі болатынын ажырата білген жн. Жеке басыны мртебесі - адамны з айналасында ие болан позициясы, оан туысандарыны, ріптестеріні, достарыны берген баасы. Бірдей мртебеге ие болан адамдар р трлі леуметтік мртебелерге де ие болуы ммкін жне керісінше. Мынадай айырмашылыын крсетуге болар еді: жеке басыны мртебесі -адамны шаын (детте бастауыш) топтардаы жадайы, ал леуметтік мртебесі - лкен леуметтік ауымдастытаы позициясы. леуметтік мртебені сипатты белгісі оны жеке адама атысты болмайтындыы, ал жеке басыны мртебесі адамны жеке асиетін білдіреді.

леуметтік мртебені жне жеке басыны мртебесіні айырмашылыы адамны зі атысатын ресми немесе бейресми йымны рылымында ие болатын беделі мен ыпалынан айын крінеді. Жеке басыны мртебесіне ол жеткізу леуметтік мртебеге араанда лдеайда жеіл.

оамды пікірде басалара араанда кбірек бааланатын мртебелер мен леуметтік топтарды иерархиясы жасалып, олдау табады, біра ешбір жатта белгіленбейді. Мндай иерархиядаы орын “дреже” деп аталады . Индивид бір топта жоары, ал екіншісінде тмен дрежені иеленетін болса, не болмаса бір мртебені ытары мен міндеттері баса мртебені ытары мен міндеттерін орындауа айшы келетін немесе кедергі жасайтын болса, онда топтар арасында немесе топтар ішінде арама-айшылытар туындауы ммкін.

оамны адама оятын талаптарыны жиынтыы наты леуметтік мртебемен байланысты. леуметтік жйеде берілген мртебені иеленетін адамны орындайтын іс-рекеттеріні жиынтыы леуметтік рлді мазмнын білдіреді. рбір мртебе детте біратар рлдерді амтиды. Осы мртебеден шыатын рлдерді жиынтыы рлдік жиым деп аталады.

леуметтік рлдер теориясында екі негізгі кзарас кеінен крсетілген. Рл ымыны зін е алаш жйелі трде 1930 жылдарды бас кезінде символикалы интеракционизм теориясыны негізін салушы Дж.Г. Мид пайдаланан. Ол рлдерді адамдар арасындаы эксперименттік жне сонымен атар жасампазды сипаты бар зара арым-атынас німі деп сипаттаан. Мидті леуметтік философиясы уел бастан балаларды оама алай бейімделетініне жне рлдерді абылдау жолымен, яни з иялындаы басаларды - келеріні, аналарыны, малімдеріні, дрігерлерді рлдерін салыстыра отырып, зіні леуметтік мнін алай дамытатынына ызыушылы танытан. Ересектер де з мінез-лытарында здеріні рлдерін жасау шін баса адамдарды рлдерін з бойына “лшеп круді” пайдаланады. Символикалы интеракционизм теориясына сйкес рбір рл зіне баса рлдермен арым-атынасты амтиды; мысалы, “малім” рлін “оушы” рлінсіз тсіну ммкін емес жне ол оушыны зіне тн мінез-лы мен араатынасы трбиешіні зіне тн мінез-лы ретінде аныталуы ммкін. зара арым-атынас процесі адамдарды з рлдерін атара отырып, басаларды рлдеріне атысты алыптасан азды-кпті ттас ымды жне басалар рлінде іс-рекет жасайтын адамдарды шынайы жауап рекеттерін рашан тексеретінін, ондай тжырымдамаларды ныайтып немесе кмн туызатынын білдіреді. Бл з кезегінде адамдарды здеріні рлдік мінез-лытарын сатауына немесе згертуіне жетелейді.

Екінші кзарас Р.Линтоннан бастау алады (1936). Кейіннен бл кзарас функционализмні рамдас блігіне - азіргі заманы социологияны нерлым ыпалды мектептеріні біріне айналды. Функционализм рлдерді маызды белгіленген жне статикалы (яни згермейтін) нрселер ретінде арайды. Бл ымдар оам мірінде тамыр жаяды жне мінез-лыты рлдер арнасына енгізетін леуметтік нормалардан крініс табады. Жаа кзарас рлдер баса рлдермен жиі байланыста аныталуы ммкін екендігін мойындайды, алайда зара арым-атынас процесіні зі жаа рлдер туызуы немесе барларын жаыртуы ммкін деп есептемейді. рине, жеке адамдар баса рлдерді атарушы адамдармен арым-атынас барысында з рлдеріні мазмны туралы жне оларды атарылуы аншалыты стті екендігі туралы апарат ала алады.

леуметтік рлді екі ырынан арастыран жн: рлдік кту жне рлдік атару. Осы екеуіні арасында толы длме-дл келу ешашан болмайды. Біра оларды райсысыны адамны мінез-лында лкен маызы бар. Бізді рлдеріміз е алдымен бізден басаларды не ктетіндігімен аныталады. Бл ктулер сол тла ие болатын мртебемен шендеседі. Егер кімде-кім бізді кткенімізге сай келетіндей рл атармаса, онда оаммен белгілі бір атыыса шырайды.

Рлдік талаптар (ктулер) леуметтік мртебе тірегінде топтасан наты леуметтік нормалара айналады.

Рлді нормативтік рылымында 4 элемент бліп аралады:

берілген рлге сйкес келетін мінез-лыты трін сипаттау;

берілген мінез-лыпен байланысты алдын ала белгілеулер (талаптар);

белгіленіп ойылан рлді орындалу баасы;

санкция - леуметтік жйе талаптары шеберіндегі андай да бір рекетті леуметтік салдарлары.

Айта кететін бір жайт, кез келген рл мінез-лыты таза моделі болып табылмайды. Жеке адамны мінезі рлдік ктулер мен рлдік мінез-лытар арасындаы басты байланыстырушы буын ызметін атарады. Бл наты адамны мінез-лы таза схемаа сыймайды деген сз. Ол бірегей, зіне ана тн рлдерді зінше тсіну жне тсіндіру дістеріні німі болып табылады.

леуметтік орта адамдарды з рлдерін дрыс орындауа алайша мжбр етеді? Бан санкциялар механизмі ызмет етеді. Белгілі бір мртебеге ие болан адам зін біз кткеннен блек стайтын болса, рине, біз андай да бір жолмен зімізді анааттанбайтынымызды, ашу-ызамызды білдіреміз; ал егер де керісінше адамдар з рлдерін з дегейінде атарса, онда біз олара зімізді птайтынымызды, ынталандыратыны­мызды білдіреміз. Сол арылы социум адамдарды жалпы оам шін е болмаанда леуметтік жаынан жаын ортаа олайлы арнаа баыттайды.

леуметтік рлдерді оамдаы сан алуан тріне арай андай да бір тиімді зерделеу оларды кем дегенде жалпы жіктелуін талап етеді. Мндай рекетті Т.Парсонс жасап крген. Ол негізгі бес лшемді бліп крсеткен, оларды кмегімен кез келген рлді сипаттауа болады.

1. Эмоциональдік дегейі. Барынша діл мінез-лы ктілетін рлдер болады, Мысалы ы орау органдары ызметкерлеріні рлдері. Сонымен атар, егер де йелі зін-зі эмоциональді сабырлы стаса, онда кйеуі оан онша дрыс арай оймауы ммкін.

2. Алу тсілі. Рл дегеніміз белгілі бір мртебе иесінен ктілетін мінез-лы екенін ескере отырып, біз мртебе сипатыны рлді сипатына да ыпалын тигізетіндігін ктуге ылымыз. Іс жзінде кейбір рлдерді бейнелері оларды мртебелеріне осып жазылан сипатымен негізделеді; баса рлдер ие болатын мртебесімен оса алынады (рине, андай да бір рлдерді дрыс атару шін оларды иеленушілерді “оып-жаттыуына” тура келеді).

3. Клем. Рлдерді кейбіреулері зара арым-атынасты белгілі бір ырларымен едуір ата шектелген. Мысалы, егер де жоары оу орыныны оытушысы емтиханда студент біліміні дегейін баалауда студентті ткен материалды алай мегергеніне ызыушылы танытып ана оймай, оны діндарлы дрежесін немесе саяси сенімін назара алатын болса, онда бл оны рл шеберінен шыандыын, демек оны дрыс орындамайтындыын білдіреді. Сонымен атар, мысалы, ке рлі мен бала рлі арасындаы араатынас шебері нерлым ке, йткені кесін бала міріні р алуан жатары аладатуа тиіс.

4. Ресмилендіру дегейі. Кптеген рлдерді атарылуы ресмиленген, яни оны зіндік сипаты бар. Іс жзінде формальді йымдарды кпшілігінде - сіресе бюрократиялы, скери жне жартылай скери йымдарда рлдерді барлыы осындай. Бл жерде мінез-лы ережелері наты шектелген, ал импровизация диапозоны онша лкен емес (йымдар теориясы крсеткеніндей толы алынып тасталмаан). Баса бір шеті - кені немесе досты рлі сияты лсіз шектелген рлдер, мнда жеке баса тн сттерді енгізетін диапазон ауымы нерлым ке.

5. Уждеу. Трлі рлдерді атару р трлі уждермен негізделген. Біз бизнесменнен зіні ашасын, уаыты мен ажыр-айратын з ауымдастыыны глденуі немесе зі жалдаан ызметкерлеріні баюы шін жмсауын кте оймасымыз аны; оны негізгі масаты - барынша кп пайда табу (алдымен - одан да кп пайда табу шін аражатын іске жмсау жне т.с.с.). Саясаткер жеке билігіні ауымын лайтуды басшылыа алады. леуметтік амсыздандыру ызметкерлері болса клиенттеріні л-ауатын жасартуды масат етеді. Бл уждерді барлыы, рине, кей жерде з баыттылыы бойынша ішінара йлесім тауып жатса, кей жерде бір-біріне айшы келіп, крделі леуметтік арым-атынастармен астарласып жатады. Рлдерді жіктеуді барлы белгілеріні ішінде уждеу белгісі тікелей есепке алу мен талдауа оай кне оймайды.

рбір адам кптеген р трлі жадайларда бірнеше рлдер атаратын боландытан рлдер арасында атыыс пайда болуы ммкін.

Жалпы аланда рлдік атыыстарды екі трін бліп арауа болады: рлдер арасындаы жне бір рлді шегіндегі. атыыстар екі жне одан да кп рлдер кбіне тланы бір-біріне сйкес келмейтін, атыысатын міндеттерін амтиды. Мысалы, жмыс істейтін йел зіні негізгі жмысыны талаптарын оны й шаруасындаы міндеттерін орындаумен атыыса келеді деп есептейді. Мндай атыыс рлдер арасындаы атыыса жатады.

Ішкі шиеленістер мен атыыстардан, мдделер атыысы дейтіннен таза болатын рлдер кп емес, Мысалы индивид жадайды серімен оны мддесіне не болмаса оны ішкі станымдарына жауап бермейтін рлді атаран кезді алайы. Егер де атыыс насыра шапса, онда ол рлдік міндеттерді орындаудан бас тартуа, сол рлден шыуа, ішкі жан кйзелісіне кеп соуы ммкін.

Рлдік шиеленісті тмендеуіне кмектесетін рекеттерді бірнеше трін бліп арауа болады. Рлдерді отайландыру - тланы андай да бір жадайды иын абылдауына арсы оан леуметтік жаынан жне жеке басына дрыс болатын ымны кмегімен оранатын тсілдерді бірі. Отайландыру рлдік атыыс шындыын кіл алаанымен ол жетпейтін рлді жаымсыз жатарын санадан тыс іздеу арылы жасырады.

Рлдерді блу рлдік шиеленісті рлдерді бірін мірден уаытша алып тастау жне оны жеке адамны санасынан ажырату, біра сол рлге тн рлдік талаптар жйесіне жауап ретінде рекет етуін сатап алу жолымен тмендетеді.

Рлдерді реттеу - формальді рсім, оны кмегімен индивид андай да бір рлді орындау салдары шін жеке жауапкершіліктен босатылады. Бл йым мен оамды ассоциацияларды теріс абылданатын немесе леуметтік жаынан малданбайтын рлдер шін жауапкершілікті басым блігін з мойындарына алатынын білдіреді. Тжірибеде бл индивидті белгілі бір жолмен рекет етуіне йымны ыпалы боланына сілтеме жасааны сияты крінеді .

Адам зіні мртебесіне жне тиісті рлдеріне зін р трлі дегейде теестіреді. Рлімен е кп йлесуін рлдік сйкестендіру, ал орташа немесе е аз йлесуін - рлден алшатау деп атайды. оам андай да бір мртебені аншалыты жоары бааласа, сйкестену дрежесі де соншалыты кшті болады.

 

Таырып 7