Этникалы леуметтану
1. Нарыты экономика жадайындаы лтаралы атынастар.
2. Жалпы лтты сана жне оны алыптасуы
Негізгі ымдар: этнос, субэтнос, этногенез, метаэтнос, ру, тайпа, халы, лт, этника, этносоциология жне т.б.
Этникалылы терминіні алыптасуыны зіндік тарихы бар, ол этникалылыты р трлі леуметтік ылымдар мен жекелеген алымдарды есімдері арнасында арастыран теориялар мен кзарастарды дамуымен байланысты .
Этникалылы тсінудегі мазмнды аспектісіні рліне атысты пікірталастар ткен асырды 70-ші жылдарында басталды. Бгінгі кнні зінде аныталмаан, келісілмеген сттер кп кездеседі. Кейбір ымдар тсініксіз немесе азіргі жадайды шынайы крсете алмайды. Пікірталастарды пайда болуы этникалы проблеманы бірінші жоспара шыаран лемдегі этносаяси процестермен байланыстырылады. Этносоциологияны категорияларын (этнос, лт жне этникалылы) тыылыты теориялы талдаудан ткізу ажеттілігі туындады. Ке клемде олданылуына арамастан “этникалылы аса жаа тсінік болып крінеді”, - дейді Н.Глейзер мен Д.П. Мойнихан. Олар мынадай фактіге назар аударады: бл терминні алашы тсіндірмесі аылшын тіліні Оксфорд сздігінде тек 1972 жылы ана пайда болды. Бл терминді ылыми айналыма енгізу Л.Уорнер мен П.Лунтуа тиесілі, олар бл ымды “азіргі кездегі ауымдарды мртебелік жйесі” атты жмыста олданды.
Этникалылы - бл ылымда кеінен олданылатын, оамда мдени айырмашылыы бар (этникалы) топтар мен бірдейліктер бар екенін білдіретін категория. Отанды оамтануда кез келген жадайларда, р трлі тарихи-эволюциялы типтегі (ру, жрт, лт) этникалы ауымдастытар (халытар) жайлы сз болан кездерде “этнос” термині кеінен олданылады. Этнос тсінігі гомогендік, функциялы жне статикалы сипаттамаларды бар екенін білдіреді, олар топты, сол сияты сипаттамалар жиынтыына ие баса топтардан айырылмайды. алымдар арасында да этникалылы феноменін анытауа келгенде бірлік жо, біра оларды этникалы немесе этникалылыты бар екені жайында айтуа ммкіндік беретін ауымдасты шін тн біратар сипаттамалар орта. Мндай сипаттамалара: топ мшелері мойындайтын орта аума пен тарихи шыу тегі, орта тіл, материалды жне рухани мдениетті орта белгілері жайында тсінікті болуы; отан жне ерекше институттар жнінде саяси бекітілген тсініктер, мысалы халы деген тсінікті бір блігін райды деп есептелінетін мемлекеттілік сияты; ерекшелік сезімі, яни топ мшелеріні соан жатызылуы жне осыан негізделген ынтыматастыпен бірігіп рекет жасауды формалары жатады.
Этникалы ауымдастыа М.Вебер берген анытама лі кнге з маынасын сатауда. Оан сйкес, этникалы ауымдасты - оны мшелері орта шыу тегінде сас физикалы бет-пішінге жне дет-рыпа немесе екеуіне де немесе отарлануы мен кшіп-онуы жніндегі орта жадына байланысты субъективті сенімге ие топ.
Этникалылыты тсінуде леуметтік жне мдени ауматарда андай да бір топ бар деген тсінік маызды рл атарады (Ф.Барт). Этникалы ауымдастытар е алдымен, мшелеріні здері шін маызы бар деп санаан (немесе бл маыздылы сырттан таылан) жне ол зіндік сана-сезімні негізінде жататын сипаттамасымен аныталады. Сонымен, этникалылы - мдени айырмашылытарды йымдастыру формасы. “Халы” ымы этникалы ауымдасты мшелері бір немесе бірнеше орта атауа жне мдениетті орта элементтері мен шыу тегі жайлы орта мифке ие жне тиісінше орта тарихи жады бар, здерін айрыша географиялы аумамен байланыстыра алатын жне топты ынтыматасты сезімін крсете алатын адамдар тобы деп тсіндіріледі.
ылымда жне саясатта ке таралан ым “лт” болып табылады. Оан р трлі тарихи рі азіргі заманы маыналы мазмн жатызылады. Е ке тараланы осы терминні кмегімен бір мемлекет азаматтарыны жиынтыын саяси бірлестік ретінде белгілеу болып табылады. Кейде саясатта лттар деп кдімгідей мемлекеттерді атайды (Біріккен лттар йымы ымы). лттарды басым кпшілігі р трлі тілде сйлейтін жне р трлі дінді станатын бірнеше, кейде ондаан жне жздеген этникалы ауымдастытарды амтиды (американды, нді, канадалы, ытайлы, швейцариялы, т.б.). детте мемлекетте е кп этникалы ауымдастыты мдениеті стемдікке (ресми) мртебеге ие болады, ал аз ауымдастытарды мдениеті ассимиляция мен кемсітушілікке тап болады. Сонымен атар, лттар, этникалы ауымдастытар немесе этникалы лттар деген тсінік (этнос трі ретінде) айтарлытай дрежеде таралан, тарихи пайда болан жне адамдарды орта мдениеті мен зіндік сана-сезімі бар траты этнолеуметтік ауымдастыы ретінде тсіндіріледі. КСРО-да этникалы лт жне лтты-мемлекеттік рылыс деген тсінік басшылыа алынан болатын. Этникалы ауымдастытар (халытар) лттар деп аталды, ал іс жзінде мір срген азаматты лт кеес халы деп аталды.
лт ымыны ылыми мазмны, оны талылауа кптеген ірі алымдар мен публицистерді атысуына арамастан за жне тиімділігі тмен пікірталастарды таырыбы болып табылады. (И.Гердер, О.Бауэр, К.Каутский, М.Вебер, К.Маркс, В.И. Ленин, П.Сорокин, Н.А. Бердяев, азіргі заманы оамтануда Д.Амстронг, Б.Андерсен, Э.А. Баграмов, Ю.В. Бромлей, А.Г. Здравомыслев, Э.Геллнер, Л.Н. Гумилев, У.Коннер, Э.Смит, Э.Хобебаум, М.Хрох, П.Чатарджи). лемдік ылымда жалпылама олданылатын “лт” тсіндірмесі, сіресе егер сз оны шекаралары, мшелері мен статистикалы категориялары турасында боланда жо. Сонда да соы уаыттара дейін оамтануда лтты натылы ттасты, ауымдасты деп тсіну стем болып келді жне лі кнге дейін з позициясын сатауда. Бл жадайда лт базалы ажеттіліктері, зіндік сана-сезімі, орта еркі бар бірыай жне масатты баытталан жымды индивид ретінде арастырылады. лтты азіргі заманы эмоционалды жне саяси задылыа ие болан, біра ылыми анытамасы болмаан жне бола алмайтын семантикалы-метафориялы категория ретінде арастыруа болады. з кезегінде лт жымды трде уаттауа болатын бейне ретінде, лтшылды саяси аума ретінде (доктрина жне тжірибе) натылы мір сретін ттасты ретінде мойындаусыз-а мір сре алады.
Саяси лексикада, кбіне ылыми дебиетте этнос жне лт тсінігі синоним ретінде олданылады, йткені “этнос” “этникалылы” ымдары этникалы жіктелім шін базалы болып табылады, ал “лт” ымы кбіне адамдарды этникалы ттастыыны мемлекеттік формасы ретінде аныталады. Сонымен бірге, В.М. Межуев былай дейді: “лт этноса араанда мені туылу фактісімен берілген нрсе емес, зімні кш-жігерімні арасында жне жеке тадауым бойынша берілген нрсе. Этносты мен тадамаймын, ал лтты тадаймын, тадай аламын. лт адамны антропологиялы жне этникалы анытауы емес, ол индивидті мемлекеттік, леуметтік, мдени тиістілігі”. Оны стіне жаарту мен жаандану жадайында этникалы бірдейлік лтты сатумен ауыстырылады деген біршама уаыт брын таралан сенім іс жзінде расталмай отыр.
“лт” жнінде айта отырып, таы бір маызы бар “лтшылды” тсінігін озай кеткен жн. оамды ылым дстрінде кеестік уаыттан бері “лтты” пен “лтшылдыты” анытауда айтарлытай ата айырмашылы алыптасты. Біріншісін алатын болса ол жерде з этникалы лтына табии сйіспеншілік сезімі жне жаындыы, игілігі жайында аморы, ана тілін, мдениетін жне дстрін сатау жне оларды еркін трде дамуы тсіндіріледі. “лтшылды” “лта” керісінше, атап айтанда з этносын басалара арсы ою, баса лттарды мдделері мен сезімдерін рметтемеу, менсінбеу, т.б. Соы уаытта ресейлік дебиеттерде (В.А.Тишков), лемдік ылыма сілтеме жасай отырып “лт” пен “лтшылдыты” бір ым ретінде тсіну сынылуда, атап айтанда “лтшылды” оны негізгі крінісі ретінде - этникалы лтты айрыша леуметтік бірыайлы жне ол жерде жеке мемлекеттілікті ру ыын мойындалуы сынылып отыр. Посткеестік лтшылды (дрысы этнолтшылды), лтты тере тарихи жне баса да объективті сипаттамаларды негізінде мшелікке ие этникалы ауымдастыты формасы ретінде негізделген доктрина жне саяси тжірибе деп аныталады.
“лт”, “лтты”, “лтшылды” тсініктері біртексіз тсіндірілуіне ие жне екі аспектіде пайдаланылады - этникалы (этномдениеттік) жне мемлекеттік (саяси). Этникалы жне мемлекеттік ауымдастытарды объективті айырмашылыы осыдан. Оларды бір-біріне арсы ою рекеттері мен біреуін дрыс деп мойындау, сіресе кплтты мдени, тарихи ортада ажет емес этнолтты бедерсіздікке міндетті трде алып келеді.
Ю.В. Арутюнян, Л.М. Дробижевалар тарапынан этносоциологияны ылым ретінде алыптасуына талдау жасалынды. Пікірталастарды арасында этносоциологияны негізгі категорияларыны табиатын ралай тсінуші, зерттеуді екі негізгі баыты алыптасты: примордиализм жне конструктивизм. Алайда бл екі баыттан баса біратар авторлар (Ю.В. Арутюнян, Л.М. Дробижева) шінші баыт - инструментализмді крсетеді.
Этникалылы феномені этнос жне лт категорияларыны мазмнын анытайды. Примордиалистер этносты, адамдарды з халына деген санасыз, аффективті трде байланып алуы бар, тек тарихи-биологиялы феномен деп анытайды. лт болса “дамыан тапты оам шін тн этносты трі” деп аныталады. Кбіне ылыми дстрде “этнос” жне “лт” категорияларыны айырмашылыы тек лингвистикалы сипатта ана болады.
Сонымен, примордиализм этникалылыты андай да бір объективті шынды ретінде жне не тарихи дамумен, не биологиялы эволюциямен байланыстырылан индивидті субъективтіктен жоары тратын сипаттамасы ретінде арастырылады.
Примордиализмні мдени нсасы е алдымен этникалылыты топ мшелеріні тиістілігіні объективті сипаттамалары бар ортаты ретінде арастырады: аума, тіл, экономика, нсілдік тип, дін, дниетаным жне тіпті психикалы рылысы. Біратар алымдар этникалы ортаты леуметтік архетип ретінде алашы мнге ие жне оны социологияда, саясатта елемеу адасанды болып табылады дейді (Н.Глейзер, Д.Мойнихан, Ресейлік авторларды кпшілігі). Этникалылы - ол адамны сабатас тиістілігіне ие болу ажеттілігіне негізделетін топты бейілділікті леуметтік формасы мен экзистенционалды маынасы (Ж.Де Вос, Л.Романуччи-Рос). “Этникалы тамырлар” негізінде азіргі заманы лттарды ттас шежіресі жасалады (Э.Смит). Топты этникалы категорияа блу шін тарихи-лингвистикалы жіктелімдер (Э.Сепир, Дж.Гринберг), тарихи-археологиялы жне физикалы-антропологиялы айта алпына келтірулер кеінен олданылады. Олар этникалы топтарды азіргі заманы номенклатурасы мен тарихи-кеістіктік картографиялауа сйенеді (С.А.Артюнов, В.П.Алексеев).
Бл дстр шеберіндегі соы трылар, кез келген топты леуметтік сатуды формалары сияты этникалылыты субъективті формаларын мойындайды, біра ол тек ткен кезеге баытталан жне мдени-тілдік сипаттамалары арылы азіргі кездегі кйінде бекітілген. Примордиализм шеберінде этникалылыты мдени-тілдік немесе психо-мдени трінде талдануы да этникалы сатуды “Мен”-ні ажырамас психологиялы блігі деп арастырады, ал оны згеруі табии емес жне адама зорлап берілген сияты арастырылады. Этникалылыа мндай кзарастар этномдени айырмашылытара ерекше мн берілетін мемлекет оны ресми тіркейтін жне этникалы негізде мемлекететтілік руа дейін баратын оамдарда кеінен таралан. Бл тры шеберінде сонымен атар социологиялы талдау дісі негізінде ресей этнографиясында негізгі ебектер жазылды (Ю.В.Артунян, М.Н.Глубогло, Л.МДробижева). Оларды шетелдік ылымда да беделді жатастары бар (У.Коннер, Д.Миллер, Р.Ставенхаген).
Этносоциологияда примордиалистік баыт Эрнест Геллнерді “лттар жне лтшылды” деген кітабы жарыа шыана дейін стем болды. Конструктивизмні ке таралуы Геллнерді атымен байланыстырылуда. Э.Геллнерлт пен лтшылдыты бірегей тжырымдамасын жасадым деп млімдеп, этникалылыа з кзарастарын лтшылды саясатын тсіндірумен байланыстырады. лттар идеясын Геллнер зі сынан екі ережесінде іске асырады. Олара сйкес екі адамны бір лта жатуы, идеялар, шартты белгілер, байланыстар, жріс-трыс пен тілдесу амалыны жйесі ретінде тсінілетін бір мдениет біріктіретін болса, сонымен атар олар бірін-бірі сол лта жатуын мойындаан жадайда ана іске асады. Э.Геллнерден баса батысты дстрде конструктивизм баытында ебек етушілер ретінде Б.Андерсен, Э.Хосбаум, саналады, ресейлік алымдар ішінен В.А.Тишковты айтуа болады.
Конструктивистер лттар мен мемелекет арасындаы тыыз байланысты арастырды. лт - индивидтерді бірлестігі, оларды жоарыда аталан орта мдениет пен зара олдаумен атар, орта азаматты та біріктіреді. Азаматты тсіндіру лтты этникалы тсіндірмесі оны этнотілдік жне этномдени категория ретінде тсіндіретін примордиалистерге араанда лтты саяси-ыты категория ретінде тсініктемелейді. Сонымен лт конструктивизм тарапынан кбінесе саяси категория ретінде арастырылады. Б.Андерсонны анытамасына сйкес лт - бл елестетілетін саяси, сонымен бірге ажетті шектелген жне туелсіз ретіндегі елестетілетін ауымдасты. Оны баса ауымдастытардан ерекшелігі осында. лт шектелінген сияты елестетіледі, йткені адамзат тарапынан зіне те келетін елестеуші лт жо. лт туелсіз ретінде елестетіледі, йткені лттар еркіндік жайында армандайды. Бл еркіндікті клемі мен символы - туелсіз мемлекет. лт ортаты ретінде елестейді, йткені “лт” тсінігіні зі тере “клдене ауымдасты” жніндегі ойды амтиды.
Жалпы айтанда, конструктивизмні мні, оны жатастырыны кзарастырына сйкес, этнос зге нрсе емес, элитаны интеллектуалды конструкт дегенге саяды (суретшілер, жазушылар, алымдар мен саясаткерлер). Бл конструкт этнос кілдеріне, оам мшелеріні санасына, былайша айтанда “этникалы ксіпкерлер” тарапынан сер ету ралдарыны кмегімен таратушы, жеткізуші этникалылыты на зі. з масаттарына жету шін этникалылыты пайдаланатын адамдарды осылайша атайды.
Инструменталистік тсіндірмелерде этникалылы дегенде е алдымен, билік шін кресте элита тарапынан бараны алдап-арбау жне мдделеріне ол жеткізу шін шыарылан идеология тсіндіріледі. Мндай трыдан арау этносаралы атынастарды саясаттану трысынан зерттеуге, яни билік социологиясы мен саяси антропологияа тн. Этникалы ауымны мір сруі социологиялы функционализм трысынан тсіндіріледі. Этникалы топтар мір сргендіктен олар белгілі бір масаттара ызмет еткенді жне натылы мдделерге сйкес келеді.
Инструменталистік теориялар арасынан ассимиляциялы тжырымдамаларды бір тобын атап крсетуге болады. Е кп тарааны “балыту азаны” теориясы болып табылады. Ол теорияа сйкес АШ-ты барлы этникалы аз топтары бірыай халыа балытылуы ажет. Ал этникалы “тартылыс” пен мдени жаындыты арасында пайда болатын белгілі бір мдделер шін саяси крестегі топаралы бірлестіктер болса, олар жаартылан лтты мемлекет жолындаы уаытша кедергілер ана. Алайда, 1970-ші жылдарды ортасында-а “балыту азаныны” идеологтары АШ ішіндегі лтты озалыс феноменімен кезікеннен кейін “жаа этникалылыты” тсіндіру шін ассимиляция теориясыны жарамсыз екендігін мойындауа мжбр болды. Осыдан кейін ассимиляционизмні теоретиктері этникалы топты мдделермен бірігетін топ ретінде, ал этникалылыты топты мдделерге ол жеткізу ралы жне топты саяси кресте белгілі ресурсы ретінде анытай бастады.
Жалпы, А.А.Знаменский американды алымдарды зерттеулерімен танысу оамтанушылара олда бар тжырымдамаларды з зерттеулерімен толытырып, тексеру шін назарды шоырландыруа жасы ммкіндік береді деп санайды.
Біратар жылдар клемінде “этникалылы” социология мен антропологияны маызды тсінігі болып келді, біра сонда да ол баса тсініктермен атар оны мні, оданылуы мен араатынасы зірге тсініксіз болып крінеді деген этникалылы феноменіне атысты айтылан пікір антрополог М.Бэнкске тиесілі. Бл проблеманы озаан кез келген зерттеуші этникалылыа з тсіндірмесін беруге тырысады.
Этникалылыты тсінудегі барлы трылар міндетті трде зара бірін-бірі жоа шыарушы болып табылмайды. Этникалылыты е маызды аспектілерін контекстіге сезімталдыы бар конструктивистік негізде біріктіруді келешегі орасан зор. Этникалылыты трлі дегейлердегі леуметтік диспозиция мен жадайа туелділік жйесінде жне контекстілік ккжиегінде арастыруа болады. Олар: лемдік жйелерді транслтты дегейінде (У.Ханнерц, И.Валлерштайн), “ішкі отарлаушылы” мемлекет-лттары шеберінде (М.Хеттер) немесе “рылымды зорлау” (И.Голтунг), мдени шекаралар теориясы контексінде, топаралы дегейде (Ф.Барт) жне психологиялы теория шеберіндегі топішілік дегейде крінеді.
Этникалылыа трыны “дстрлі мдени типтерден” тыс жасау німді болып табылады. Бл тры адамды этникалылыта емес (этнофора), этникалылытаы адам деп арастыруа ммкіндік береді, ол “шынайылыты” кбірек сезімталдыпен жне бара-бар абылдауа жне этникалылыа оамды басару маынасында кбірек конструктивті ыпал етуге тбегейлі жаындата тседі.
З.В. Синкевич этникалылы феноменіне атысты олда бар трылара талдау жасап, этникалылыа мынадай анытама береді: “этникалылыты біз арындылыы жаынан р трлі болса да ерекше траты шаманы, уел бастан биоегенетикалы жне биолеуметтік бірыайлы негізінде алыптасушы жне этнолеуметтік кеістікте топ аралы рекеттесу барысында “бізді” “бізде емес” деген салыстырма трінде крінуші топты састы пен ынтыматасты жайында айыру деп тсінеміз”.
Бл авторды ойынша этникалылы бес маызды ызмет атарады, оны шеуі зіні мазмны бойынша шектелінген, алан екеуі траты емес жне жадайа байланысты сипаты бар. З.В. Синкевич этникалылыты органикалы ызметтеріне мыналарды жатызады: реттеуші (этникалы тлааралы жне топты атынастарды дстрлер, дет-рыптар, ндылытар негізінде реттейді); апаратты (этникалы апаратты мдени ндылытар мен идеялар трысынан ретке келтіреді, жйелейді, “тазартылады”); психологиялы немесе орау (этникалылыты кертартпалыы адамны тратылыа жне айындылыа деген ажеттілігін анааттандыруа жол ашады. Этникалылыты жадайлы ызметтері - жмылдырушылы жне длдемелік. Біріншісіні арасында этникалы белгілі бір жадайларда саяси, экономикалы жне зге де масаттара ол жеткізу шін тиімді рал болады. Длелдемелік ызмет жмылдыру сатысында топты жне жеке даралы-тлалы дегейде жріс-трыс пен сана-сезімні андай да бір баытын длелдеп отыруа ммкіндік береді.
Мндай “этникалылы” сияты крделі феноменді анытау мен ылыми тсіндіруді жо дегенде ш негізгі аспектісін бліп арастыруа болады: интеракциялы, онда этникалылы топаралы рекеттесу трі ретінде талданады; атрибутты, онда этникалылы е алдымен этникалы бірдейлік ретінде арастырылады .
азіргі ылымда этникалы сатушылы синонимдері ретінде этникалы зіндік сана-сезім, лтты сана-сезім, лтты сйкестендіру, т.б. категориялар олданылуда. Кеестік ылымда “зіндік сана-сезім” тсінігін олдану абылданан еді, ал батысты жне американды дстрлерде бл былыс кбінесе “этникалы бірдейлік” деп аталып келді.
С.Хантингтон атап крсеткендей, азіргі кезде лемде мдени бірдейліктер (этникалы, лтты, діни, ркениеттік) лкен маыза ие. Сонымен атар этникалы бірдейліктер кптеген адамдар шін, сіресе оамды дадарыс кезінде е траты жне маызды болып табылады. Жеке адам шін зіні тобы зінен арты жне лкен болып крінеді. з этносын осылайша табии трде абылдауы адамны оан тадамайтынымен байланысты. Этникалы бірдейлік миллиондаан адамдар шін ешандай кмнсіз табии шынды сияты, бл арылы олар здерін жете тсінеді жне соны арасында зіне-зі “Мен кіммін жне мен кіммен біргемін?” деген сраа жауап алады. Этникалы бірдейлік тланы леуметтендіруі барысында здігінен алыптасады жне сонымен атарласа белгілі бір этникалы ауымдастыа жатызылуын жете тсіну адамны леуметтік табиатыны крінуіні біріне айналады.
Біратар авторлар тарапынан этникалы бірдейлік кп дегейлі рылым ретінде арастырылады. Бірінші дегейді В.А.Ачкасов, былай дейді - бл “біз-олар” деген оппозиция шін негіз болатын жіктелім жне бірдейлік. Екінші дегейді “бейнелерді алыптастыру” райды, яни этникалы ауымдара белгілі бір мдени, мртебелік жне сол трізді сипаттамаларды жатызу. шінші дегей этникалы идеология, бл жерде “з тобыны баса этникалы топтара атысты ткеніне, азіргі кезіне жне келешегіне байланысты “азды-кпті болса да” исынды кзарас керек.
В.Ю. Хотинец этникалы зін-зі сйкестендіру жне этникалы зіндік сана-сезім бір тртіптегі, біра сас емес тсініктер дейді. Этникалы зін-зі сйкестендіру ауымдастыты тарихи-мдени даму барысында рылатын этногенезді белгілі бір лшемдері: нсілдік-биологиялы (шыу тегі), климатты-географиялы (з халыны тарихы, мдениетті жне дінні т.б. этникалы символдары) бойынша айсы бір этникалы ауыма жатызылу сезімі болып табылады.
Этникалы сана-сезім зекті сатуды этникалы жне баса формаларын амтитын ке клемді идентификацияны нтижесі болып табылады (ауматы, мдени, тілдік, діни, дет-рыпты, нсілдік, антропологиялы, психологиялы, т.б.). Бл жерде адам з ауымына атыстылыын ана сезіп оймай, сонымен оса эникалы натылыты объективті мір сру рамдас бліктеріне субъективті леуметтік психологиялы байлаанын ынады, этникалы лемде з орнын анытайды. Этникалы зін-зі сату жайлы этникалы субъект, этникалы сананы пайда болуыны бір дегейі ретіндегі ойды алыптасуыны факторы болып табылады.
Этникалылыты р трлі дістемелік баыт-бадарларды социологиялы тжырымдамаларында тсініктемелеу алуан трлі жне кп жадайда леуметтік шындыты зіне байланысты болады.
Этникалылыты тсініктемелеуші социологиялы тжырымдамалар арасынан “объективті социологияа” (неомарксизм, ресурсты бселестік теориялары), сондай-а “субъективті социологияа” (символикалы интеракционизм, рационалды тадау теориялары) тоталан жн.
Неомарксизмні негізгі методологиялы ерекшелігі мынада, оны тжырымдамалары нсілдік жне этникалы атынастар экономикалы факторлармен оса аланда, сипаты мен динамикасы алдын ала аныталан дейді. Сонымен оса, этникалы жне нсілдік жанжалды тере, тапты жанжалды кріну формалары деп санайды. Аталан баыттаы е маызды зерттеулер О.Коксті, М.Райхты, Р.Майлсты, Дж Соломасты есімдерімен байланысты.
Классикалы жне азіргі кездегі леуметтік теорияларда негізгі орындарды бірі тлааралы жне топаралы атынастар бселестіктер тсінігіне тиесілі. азіргі кезде табии, экономикалы, леуметтік, саяси ресурстар шін бсекелестік кресте е кшті фактор этникалылы болып отыр. Этникалылы феноменіне атысты ресурсты бсекелестік теориясыны трт негізгі жадайы блініп арастырылуда: этникалы жмылдыру урбанизациямен кшейе тсуде; оны арындылыы экономика баыттарыны кееюі есебінен жоарылауда, бл жмыс орындары шін бсекелестікті кшейту еді; этникалы жмылдыруды жоарылауына шеткі, алыс аудандарды дамуы мен этникалы топтарды орын тепкен жерінде табии ресурстарды ашылуы сер етеді жне соысы этникалы жмылдыру мемлекеттік рылым процестерімен оса жреді. Этникалылыты бсекелесті е басты себептеріні бірі - миграциялы жылжулар. Этникалы атынастара ресурсты бсекелес жайындаы ойларды олдану “мангестерлік мектепті” антропологтары Ф.Маерді, А.Коэнні, К.Митгелді жмыстарында крініс береді.
Символикалы интеракционизмні теориялы трысы ткен асырды 20 - 30-жылдары Чикаго мектебіні кілдері тарапынан этнонсілдік проблемаларды зерттеу шін олданылды (Р.Парк, Л.Вирт жне басалар). Этникалылыты осы парадигма шеберіндегі азіргі заманы зерттеулерге, этникалы атынастарды индивидтерді зара “жымды анытау” процесіндегі леуметтік байланыс ретінде тсіну тн. Символикалы интеракционизм этникалы топтарды атынастарына тн жасырын дуализмді крсетеді: ол ішкі ынтыматасуды кшейте отырып, баынышты топтар кп дегейде зіні “айталанбастыын” длелдеуге тырысатын жадайларын аны трде исына келтіріп бере алмады немесе орта мртебемен ыпалды арттыру масатында баса да ауымдастытармен зара састыа жетуі ммкін. Этносаралы атынастардаы жымды анытау мен дуализм проблемасын талылау, символикалы интеракционизм жатаушыларын “этникалы парадокс” деген атау алан былысты арастыруа алып келеді (Б.Лал), оны мні этникалы институттар топты сатуларды айындаумен атар этнотоптар шін бірінші кезекте стем этникалы ауымдастыа тиесілі экономикалы, саяси, леуметтік мірге жне ресурстарды бліп беруге айтарлытай толы кйде атысуды амтамасыз ететін стратегиялы механизмдер ызметін атаруында.
Кріп отыранымыздай, этникалылы бір-бірінен андай да бір мдени сипаттамаларымен ерекшеленетін топтар немесе ауымдастытарды институттанан атынастарын білдіреді. Алайда е бастысы ол мдени ерекшеліктерді топтастыру формасы бола тра, е алдымен зіне объективті жне субъективтіні бірлігін амтитын, кбінесе натылы топты масаттара ол жеткізу ралы ретінде крінетін леуметтік феномен болып табылады. Міне, осы маынада этникалылы социология шін лкен ызыушылы тудырады. Сондытан этникалылы факторыны азіргі оам міріндегі орнын, рлі мен маынасын зерттеу мір тжірибесі крсетіп отырандай, теориялы ана емес, тжірибелік трыдан да маызды болып отыр.
азіргі кездегі леуметтік ылымдарда этностар динамикалы жйелер, процестер ретінде арастырылады. Алашы кезде этникалы процестерге адамдарды этникалы тиістілігіні ауысуына алып келетін этностарды згерісі жатызылды. Біра 60-шы жылдарды соында-а бл тсінік бойынша “этникалы процестер” ымыны аясы тарылып барады делінген еді (Л.В. Хомиг). Тиісінше бл процестерді адамдарды этникалы тиістілігіні згеруін білдіретін этнотрансформациялы жне адамдарды этникалы тиістілігі сол кйінде алатын этностарды згеруін білдіретін этноэволюциялы деп блу жнінде пікір айтылан еді (Ю.В. Бромлей).
Сонымен атар, этникалы процестер мен этнолеуметтік ауымдастытарды згеруін айырып крсету сынылды (Ю.В. Бромлей). Ал, этникалы процестер з кезегінде біріктіруші жне ажыратушы болып блінеді.
Этнобіріктіруші процестерге консолидация (В.К.Гардаков, Е.О.Долгих, Т.А.Жданко), ассимиляция (В.И.Козлов, И.С.Гурвич), этносаралы миксация жатады. Консалидацияны зін ішкі этникалы жне этносаралы деп блу сынылды (Ю.В.Бромлей). Этносаралы консалидация деп тілі мен мдениеті бойынша брын дербес, біра туыстас болан бірнеше халытарды орта жаа ірі этноса бірігу тсіндіріледі. Ішкі этникалы консалидация - бл этносты барлы айырамашылытарды жмсарту арылы жмылдырылуы. Ассимиляция деп дербес мір сретін этносты немесе оны андай да бір блігіні баса біреуге, детте ірі халыты ортасында сііп кетуі тсіндіріледі. Этносаралы интеграция - бір-бірінен тілі жне мдениеті бойынша айтарлытай ерекшеленетін этностарды зара рекеттесуі (детте мемлекет ішінде), бл нрсе оларда біратар орта белгілерді жне орта сана-сезім элементтеріні, басаша айтанда метаэтникалы ауымдастыты пайда болуына алып келеді. Этносаралы миксация - туысты бойынша байланыспаан халытарды зара рекетке тсуі, оны барысында жаа этнос пайда болады.
Этноажыратушы процестерде парциация, сепарация (П.И. Пучков) жне дисперсизация (Ю.В. Бромлей) блініп шыады. Этникалы парциация кезінде брын бірттас болан этнос бірнеше азды-кпті бліктерге блініп кетеді жне ол бліктерді ешайсысы зін толыымен ескі этноспен теестірмейді. Этникалы сепарацияа андай да бір лкен емес халытан уаыт те дербес этноса айналатын бір блігіні бліну (детте салыстырмалы трде кішкентай блігі) жадайы ынылады. Егер этникалы парциацияда бастапы этнос шындыына келгенде мір сруін тотатса, этникалы сепарацияда ол саталады. Парциация сепарацияа араанда этникалы дисперсизацияда брыны этностан жаа этноса айналатын бліктері емес, тек этникалы топтар ратын блігі блініп шыады.
азіргі уаытта этнос жне этникалы процестер теорияларыны жасалынуы рі арай жаласуда.
Этносоциология леуметтік жне этникалы процестерді зерттеп, оларды зара байланысын аша отырып, аса лкен проблемаларды амтиды.
Этносоциологияны алыптасуыны бірінші кезеі - “лттарды дамуы мен жаындасуы” процестерін зерттеу. Бл кезеде азіргі лттарды жаарту процестерін ой елегінен ткізу аса маызды. Оны мні этножіктелуші белгілерді мдениет, трмыс жне трмыс алпынан кбінесе лтты сана-сезім саласына ауысудан трады. Адамдар сас мір сре бастайды, біра лтаралы (интернационалды) мдделер бірлігін сезбейді. Бл былысты Ю.В.Бромлей этникалы парадокс деп атаан.
Ю.В. Артюнян, Л.М. Дробижева этносоциологияны алыптасуын талдауды орытындылай отырып, жаын болашатаы ылымны даму жолдарын немесе “жаа ккжиектерін” анытады. Соы он жыл клемінде этносаралы атынастара атысты кптеген зерттеулер тікізілді. Ондаы жаадан осылан объект - зерттеушілер дстрлі орыс этносы мен басым лттара зерттеулішер диаспораларда болып жатан процестерді зерттеуді осты. Мазмнды трыдан аланда топаралы атынастарды саяси факторларына кіл блу жоарылады. Зерттеуді теориялы дегейіне шыуды жаа жолына лтшылды, лтшылды пен демократияны араатынасы, кп рамды оамдардаы этнолтты проблемаларды шешуді тиімділігі, адам ыы мен халы ыыны басымдыы, ескі жне жаа орыныштар жне басаларды себебін іздеу сияты проблемалар ие болды. Бл проблемаларды шешу арнайы зерттеулерді талап етеді, йткені олар социологияны, этнологияны, саясаттануны, психологияны пндік салаларыны иылысында пайда болады. Бл пндер этносаралы рекеттесу саласында мдделерді жаындасуын крсетуде.
азастанда лттар мен оларды зара атынастарыны даму проблемаларын зерттеу зіні алыптасан ылыми дстріне ие екенін айта кеткен жн. Оны негізі Н.Д. Жанділдин, М.С. Жнісов, О.Исмалов, Т.Срсенбаев, М.М. Сужиков, Г.Е. Сапаралиев жне т.б. тарапынан аланан. Оларды ебектерінде лтаралы атынас проблемалары озалды, оларды даму тенденциялары байалды. Натылы социологиялы зерттеу материалдарында лтаралы атынас мдениетіні алыптасуындаы трлі факторларды зара рекеттесуі талданып, лтаралы атынастарды реттеуде мемлекетті рлі арастырылды.
азастанды алымдарды соы жылдардаы ебектері (Р.Б. бсаттаров, Л.А. Байдильдинов, Н.Ж. Байтенова, С.К. Калмыков, .алмырзаев, А.П. Коновалов, В.Д. Курганская, К.Е. Кшербаев, Г.В. Малинин, К.М. Марданов, .Н. Нысанбаев, Н.В. Романова, С.Т. Сейдуманов, К.Л. Сыроежкин, М.Б. Татимов, С.К. Утешов, З.К. Шаукенова жне басалар) лтты саясатты, лтты атынастарды ылыми басаруды мнін ашады, этносаясата теориялы негіздеме жасайды, этносаралы интеграцияны за мерзімді жне арама-айшы процесс ретінде арастырады, тілді пікірталас проблемаларын, жанжалдарды потенциалды ммкіндіктерін, азіргі азастанды оамдаы лтаралы атынастар мен лтаралы арым-атынастарды згеру ерекшелігін талылайды.