Этносаралы атынастар

Этносаралы атынастар проблемасы - шет елдік жне отанды социологияны ойлары бір жерден шыатын білім саласы.

Ресейлік алымдар Ю.А. Арутюнян, Л.М. Дробижева жне Л.П. Сусколов лтаралы атынастар ымын олданып, оны лтаралы атынастарды зерттеу этносоциологияны дамуыны уел басынан е негізгі салаларыны бірі болды жне ол кезде зерттеу ауымы орыстар мен республикадаы басым лттар арасындаы зара рекеттесуіне шоырланан деп тсіндірілді. Кеес Одаында бл таырып бойынша жасалан алашы жмыстар дл осылай аталан еді. азіргі кнде де кптеген зерттеушілер дстрлі трде сол кезені терминологиясыны олдануын жаластыруда.

Шет елдік социологияда кбінесе “нсілдік атынастар” жне “этникалы атынастар” деген тсініктер олданылады.

Ю.В. Арутюнян, Л.М. Дробижева, А.А. Сусколов этносаралы атынастар саласында этносоциологтарды мдделілік саласын анытай отырып, трыны зіне тн ерекшелігіне немесе зерттеу ауымына назар аударады, йткені этносаралы атынастар пнаралы зерттеу саласын райды.

Этносаралы атынастар ке маынада халытарды р трлі салаларда - саясатта, мдениетте, т.б. зара рекеттесуі ретінде тсіндіріледі, тар маынада трлі лт кілдері арасындаы байланыса тсуді трлі салаларында - ебек, отбасылы-трмысты, кршілік, досты жне зге бейресми араласуындаы тлааралы атынастар ретінде тсіндіріледі.

Этносаралы зара атынастарды зерттеу кезінде этносоциологтар мен этнопсихологтарды зерттеу пні е алдымен з тобы мен баса топ жніндегі ойлары мен абылдауы, онымен байланыса тсуге дайындыы, психикалы жай-кйі мен процестер болып табылады. Олардан блек этносоциологтар зерттеу пндері атарына жріс-трысты натылы фактілерін осады (мысалы, партиялара, озалыстара, оамды шерулерге атысу).

Этносоциологтар этносаралы атынастарды зерттеу барысында лтаралы рекеттесу саласындаы р трлі лт адамдарыны жріс-трысын басты назарда стайды.

лтаралы атынастар - азастанды оамтанушылар шін зерттеуде ерекше кіл блетін мселе. лтты феноменні крінуіндегі, лтты мір аымыны сипатындаы туелділіктерді зерттеу пні азастанды алым А.П. Коноваловты пікірінше - леуметтік материяны ажырамас блігі атынас, оам іс-рекетіні баытын, оны натылы рамдас бліктерін анытаушы фактор болып табылады.

атынастар - бл зара байланыстар мен зара сер ету жйесі, ммкіндіктер мен жадайлар жйесі, іс-имылды орта мдделерді іске асыруа баыттауа ммкіндік беретін андай да бір психологиялы аура: оамны, оны жымдарыны, натылы кілдеріні мдделері. атынастар - бл социум міріні формасы, оны біріктіруші кш.

Автор лтаралы атынастарда бір-бірімен ажырамас боланмен, р трлі “жмыс істейтін” мдделерді траты екі тобыны мір сретіні жайында айтады. Мдделерді бірінші тобы шартты трде “жалпы леуметтік” деп аталан. азастанда мір сретін лтты топтар шін блар кбінесе тмендегілер болуы ммкін: ауматы-мемлекеттік (ауматы- ыты атынастарды бірыай жйесі бар орта мемлекет), леуметтік-экономикалы (бірыай экономикалы кеістік, материалды игіліктерді ндіруде, бліп беруде атысуды бріне орта механизм), кімшілік-ыты (бріне орта задара баыну), білім алу, ылыми, мдени салаларды, т.б. ортатыы. Мдделерді екінші тобы - “этникалы зіндік ерекшелігі бар” мдделер, автор оан рбір лтты топты сипаттайтын жне е алдымен тілді, мдениетті, дстрді, шаруашылы тртіпті, сана мен зіндік сана-сезімні, т.б. ерекшеліктерінде крінетін ажеттіліктер тобын жатызады.

рбір адам бір уаытта жалпы леуметтік жне этникалы зіндік ерекшелігі бар мдделер мен ажеттіліктерді иеленушісі болып табылатындытан лтаралы рекеттесу процесінде бл жадай бірыай жне ерекше арасындаы арама-айшылы шін тиісті жадай туызады, ол з кезегінде бгде этникалы субъектілермен байланыс орнатуа жол ашады.

Этникалылы, З.В. Синкевичті діл атап ткеніндей салыстыру мен коммуникациядан тыс мір срмейді, ол табии нрсе, себебі бл оны болмысыны тсілі.

Жекелеген этникалы топтар арасындаы атынастар барлы уаытта екі полюс арасындаы шартты шамада орналасады: бір жаынан тілектестік зара рекеттесу (бейнелі трде айтанда натушылы), екінші жаынан жек кріп шеттелу немесе натпаушылы. Бл жадайда шаманы ортасын этникалы шыдамдылы (толерантты) алады.

Этносаралы атынастар - азіргі полиэтникалы оамды анытайтын рамдас бліктеріні бірі.

Бл атынастарды динамикасы мен тепе-тедігі байланыса тсетін халытар мен этникалы топтарды леуметтік-экономикалы даму дегейіне байланысты. Олара зара туелді факторларды жиынтыы сер етеді. Атап айтанда: халытарды леуметтік-экономикалы атынастарыны дегейі, оларды саяси, мдени жне демографиялы дамуыны тарихи алыптасан ерекшеліктері. Бл оларды зара рекеттесуіні сипаты мен динамикасын ана емес сонымен атар райсысыны орны мен рлін де анытай алуы ммкін.

Этносаралы атынас - бл объективті мір сретін шынды, этнолеуметтік ауымдастытара тн этникалы белгілер мен асиеттерді кріну ауымы: масаттарды, ділді (менталитетті), жріс-трыс ережелеріні, т.б. жиынтыы. Бл атынастар барлы уаытта крделі болып келеді.

Этносаралы атынастар - полиэтникалы оам міріндегі процестерді дамуыны ктпегендікті, ойда болмаанды пен біркелкі еместік дегейі бар аса озалмалы рі жылдам згеретін саласы.

лтаралы байланыстар - бл барлы халытар шін пайдалы, сондытан з еркі бойынша іске асырылатын табии, объективті, диалектикалы процесс. Ол адамдар мдениетіні дамуыны нтижесі, мір сруді басты шарты, тсілі жне рбір адамды жетілдіруді жолы болып табылады.

лтаралы атынастар мдениеті бірінші кезекте р трлі лт кілдеріні тлааралы атынастарыны білгілі бір сапалы дегейі болып табылады. Ал тлааралы лтты атынастар з крінісін адамдарды ылытары мен дниетанымынан, негелі бастамаларынан, жріс-трыс алыптарынан, баса лттара кзарасынан, атап айтанда ебек етуден, трмыстан, демалыстан, лты баса адамдармен байланыс жасауды масаттардан, лтты мдделер мен лтты зіндік ерекшелік крініс беретін оамды мірді андай да бір саласына баытталан масаттар жйесін білдіретін лтты станымдардан табады.

лтаралы атынастар мдениеті - бл р трлі лт кілдері арасында силастыты, олдаушылыты, жымшылыты, ізгілікті, лтты зімшілдікке, шовинистік меменсуге жол бермеушілікті, з мдениетін игеруге жне баса лтттарды, халытарды, лтты топтарды рухани ндылытарын игеруге мтылуды орнатылуы.

лтаралы атынастарды шанайы тжірибесінде йлесімділік - сирек кездесетін былыс. Оан оса, оан арай отырып, этносаралы байланыстар механизмдерін алыптастыруа болатын андай да бір мрат ретінде тсіндіріледі. Осыан сас лтаралы йлесімділікті ылыми дебиетте “интеракционализм”, ал йлесу процесіні зін “интернационализация” деген атпен кездестіруге болады.

Брын КСРО-да интернационализмге аса маызды мн берілгені млім. Алайда КСРО-ны ыдырауымен бл былыса назар айтарлытай тмендеді, йткені бл ымдар кбінесе мазмнды трыдан грі, гіт-насихат трінде арастырылды. Сонда да, интеракционализм мніні беделін тсіру лтаралы атынастарында бл феноменнен, интернационализмге сас принципке негізделген дістемеден бас тартуды білдірмейді, біз оны ажет етсек те, етпесек те ол объективті шынайылыпен айындалан жне барлы уаытта мір сре береді.

Этносаралы атынастарды сипаттайтын азіргі кездегі ымдарды бірі “лтаралы келісім” болып табылады. азастандаы лтаралы келісімді зерттеуге алым Г.В.Малининні ебектері арналан .

Автор лтаралы келісімді этностарды леуметтік-этникалы жріс-трысымен байланыс жасау трі ретінде оны негізгі лшемдерін бліп арастырып, ашы рылымды кйінде круге болады деп есептейді.

Біріншіден, жалпы дниетанымды негіздемелерді, тарихи тадырларды, рухани жаындыты болуы.

Екіншіден, баса этникалы субъектіні тсінуден ана емес, сондай-а, оны зіне арым-атынас бойынша те серіктес ретіндегі кзарасынан тратын толы шынайы зара тсіністікке ол жеткізу. зара тсіністік барлы уаытта айтымды, зара екі жаты келісімді сипатта болады.

шіншіден, мірді барлы салаларында немі жне здіксіз зара айырбас шін жадайлар мен ммкіндіктер жасау. Келісім - ол жйелі бейнедегі зара рекет пен айырбастан тратын, негізінде субъектілерді зіндік ерекшелігі мен бір-біріне жаындыын тере мегеру болып жататын процесс.

Тртіншіден, зара арым-атынас жасайтын этникалы субъектілер мдделеріні сйкес келуі шін ммкіндіктер іздеу.

Бесіншіден, зара арым-атынас жасайтын этникалы субъектілерді зара баалау дегейіні тепе-тедігіне ол жеткізу. Бл фактор те маызды болып табылады, себебі байланыса тсуші субъекттерді мінезінде леуметтік-мдени жне баса мндеріні сйкес келген кнні зінде егер зара баалау болмаса, онда зара тсіністік мыым болмайды. Келісімні е жоары дегейі тек леуметтік, саяси, идеологиялы, рухани-мдени жне сол сияты мндер жйесіні сйкес келуін ана емес, сонымен атар зара нату жне дстрлерді, дет-рыптарды, ндылытарды стану, бір-біріні жріс-трыс таптаурындарын рметтеу атынастарымен байланысты зара балау дегейін білдіреді.

Алтыншыдан, этносаралы толеранттылыты - шыдамдылыты алыптасуы. Толеранттылы - мжбрлі емес коммуникацияны ндылыы, рухани арым-атынасты, айырымдылы пен келісім аясын кеейтуге мтылыс.

Аталмыш белгілер - бл лтты келісімді лшеуді зінше бір лшемдері, яни зара тсіністік пен этникалы субъектілерді байланыса тсуге мтылысы леуметтік-этникалы жріс-трысты алыптасуы шін траты мнге ие шамалар болып табылады.

Кріп отыранымыздай, зерттеушілер тарапынан лтаралы атынас тсінігімен атар лтаралы, кбінесе этносаралы жне этникалы зара рекеттесу тсініктері олданылуда.

 

Таырып 14