Tkmil Rqabt Bazarnda Qiymtin ml Glmsi

VIII DRS

TKML RQABT BAZARI V FRMA TARAZLII

Bazar Anlay

Bazar, mt v xidmtlr olan tlbl onlarn tklifinin qarlad yerdir. Baqa cür ifad etsk bazar; istehlakçlarla istehsalçlarn bir yer gldiklri yerdir, mkandr.

Bzn bazarn meydana glmsi üçün bir yer (mkana) ehtiyac yoxdur. Msln, buda stehsal edib onu tklif edn bir fermerl, bu budan tlb edn bir tacir telefon vasitsi il qiymtd razlamas nticsind sat hyata keçirilrs, bel olan halda da bazarn ml gldiyini qeyd emtk olar. Digr trfdn, müasir dövrd internet vasitsil hyata keçiriln ticari mliyyatlar üçün d fiziki bir mkana ehtiyac duyulmur. Bellikl, bazarn meydana glmsi üçün çox vaxt bir mkana ehtiyac duyularkn, bzi hallarda is buna ehtiyac duyulmaz.

qtisadçlar bazar v onun növlri haqqnda tdqiqat apararakn mkan anlaynda frqli olaraq müxtlif amillr üstünlük verirlr. qtisadçlar üçün bazar ill laqli n mühüm amil tlb v tklif ednlrin xüsusiyytlri v bazardak rqabtdir raiti v sviyysidir.

Bu baxmdan, iqtisad elmind bazarlarn iki sas qrupda tsnifat aparlr:

· Tkmil Rqabt Bazar,

· Qeyri Tkmil Rqabt Bazarlar.

Tkmil rqabt bazar müxtlif özünmxsus xüsusiyytlr malik olan v real hyatda demk olar ki, rast glinmyn v hr ölknin iqtisadiyyatnda realladrlmas istnn bazar növüdür. Tkmil rqabt bazarn xüsusiyytlrindn hr hans biri reallamad zaman, qarmza qeyri tkmil rqabt bazarlar çxar. Bu baxmdan, reallamayan xüsusiyyt bal olaraq, çox sayda qeyri tkmil rqabt bazarlar mövcud olmasna baxmayaraq, sadc tk tkmil rqabt bazar vardr. Mhz buna gör, Tkmil Rqabt Bazar ifadsi sözün tk halnda, Qeyri Tkmil Rqabt Bazarlar is cm halnda ildiln bir ifaddir.

Tkmil Rqabt Bazarnn Xüsusiyytlri

Hr hans bir bazarn tkmil rqabt bazar olmasndan bhs ed bilmyimiz üçün o bazarn dörd sas xüsusiyyt malik olmas lazmdr (tkmil rqabt bazar haqqnda irli sürüln frziyylr):

· Bazarda eyni mhsulu istehsal edn v satn almaq istyn çox miqdarda (qeyri mhdud miqdarda) istehsalç v istehlakç mövcuddur,

· Tkmil rqabt bazarnda tklif olunan v ya satlan mhsullar bircinslidir (Homogenlik v ya eynilik xüsusiyyti),

· stehlakçlar v istehsalçlar bazar haqqnda trafl (bütün) informasiyaya malikdirlr (ffaflq prinsipi),

· Tkmil rqabt bazarnda istehlakçlarn v istehsalçlarn bazara girilri v çxlar il laqli heç bir mhdudiyyt v ngl mövcud deyil; bu bard istehlakç v istehsalç tamamil srbstdir.

Bazarda eyni mhsulu istehsal edn v satn almaq istyn çox miqdarda (qeyri mhdud miqdarda) istehsalç v istehlakç mövcuddur.

Tkmil rqabt bazarnda çox miqdarda alc v satc mövcuddur. Buna gör d sadc bir istehsalçnn istehsal v ya sat miqdar, o mhsulun bazardak mcmu sat miqdarnn trkibind hmiyytsiz drcd az bir paya malikdir. Bellikl, bir firma sat miqdarn artrarsa v ya azaldarsa, htta sfra qdr d azaldarsa, mhsulun qiymtind hanssa bir dyim meydana glmz. Yni hr bir firma bazarda formalaan qiymti qbul etmk mcburiyytinddir. Eyni hal alclara da amil olunur. Tkmil rqabt bazarnda alclar da çox miqdarda olduuna üçün istehlakçlarda hr hans birinin o mhsuldan daha çox v ya daha az satn alma qrar mhsulun qiymtin tsir etmz. Bunlarn (istehlakç v istehsalç) heç biri frdi qaydada bir msulun bazarda müyyn olunmu qiymtin tsir ed bilmz. Mhsulun bazar v mübadil miqdarlar ancaq v ancaq frdlrin hamsnn ümumi davranna bal olaraq reallar.

Tkmil rqabt bazarnda istehsal olunan v ya satlan mhsullar bircinslidir (Homogenlik v ya eynilik xüsusiyyti),

Homogenlik xüsusiyytli bazarda, müyyn bir mt v ya xidmti istehsal edn çox miqdardda firma olsa da, istehsal olunan hr mhsul arasnda obyektiv vya sübjektif bir frqin olmamas lazmdr.

stehlakçlar mhsullar eyni olduu üçün mhsul qruplar qarsnda qeydsizdirlr; baqa bir ifadyl istehsalçlarn hams eyni keyfiyytd v mnd mt istehsal edirlr. Buna gör d, tkmil rqabt bazarnda n ticari marka v ünvan, n reklam n d bir birin yaxn drcd vzlm mtlri mövcuddur.

stehlakçlar v istehsalçlar bazar haqqnda trafl (bütün) informasiyaya malikdirlr (ffaflq prinsipi),

Bu prinsip gör alc v satclar bazarda ba vern bütün hadislr haqqnda kifayt qdr informasiyaya malikdirlr. Bu xüsusiyyt gör alc v satclar mt v xidmtlrin qiymtlri, istehsal miqdarlar v keyfiyytlri haqqnda dolun mlumatlara malik olub, bunlardan hr hans birindki dyiikliklrdn annda xbrdar olurlar. Mhz buna gör d, istehsalç v istehlakçlar bazarda thlüksizlik raitind faliyyt göstrirlr.

Tkmil rqabt bazarnda istehlakçlarn v istehsalçlarn bazara girilri v çxlar il laqli heç bir mhdudiyyt v ngl mövcud deyil; bu bard istehlakç v istehsalç tamamil srbstdir.

Bu xüxusiyyt gör bütün istehsal amillrinin, alc v satclarn, mt vya xidmtlrin bütövlükd bazarda müxtlif mqsdlrl itirak edn bütün amillrin bazara girilri v çxlar tmamil srbstdir.

qtisadiyyatn bir seqmentindn baqa bir seqment keçid heç bir lav xrc tlb etmz. Bir seqmentd faliyytd göstrn bir firma, heç bir probleml üzlmdn baqa seqment keç bilr.

Bütün bu xüsusiyytlri nzr alaraq, tkmil rqabt bazar haqqnda aadaki kimi yekun bir fikir irli sürmk mümkündür:

- tkmil rqabt bazarnda alc v satclar bazar qiymtin tsir ed bilmyck qdr çox miqdadadr, satlan mhsullar bircinslidir, bazara girilr v bazardan çxlar srbstdir v bazarda itirak edn bütün alc v satclar bazarda ba vern bütün hadislrdn xbrdardr. Bel olan hada, tkmil rqabt bazarnda müyyn bir mhsulun sadc bir qiymti var v alclar bu qiymtdn mtlri satn almaa, satclar is satmaa razdrlar.

Bu izahatlara istinadn tkmil rqabt bazarnn sadc nzri chtdn mövcud ola bilcyini qeyd etmk lazmdr. Çünkü, real hyatda bu dörd xüsusiyytin asanlqla eyni vaxtda (brbr) reallamas qeyri mümkündür.

Tkmil Rqabt Bazarnda Qiymtin ml Glmsi

Tkmil rqabt bazarnnn xüsusiyytlrin gör müyyn bir mt vya xidmtin tklifi v onlara olan tlb heç bir mhdudiyyt olmadan qar-qarya gl bilr. Bel olan halda, bazarda bir mtnin qiymti, o mtni satmaq istynlrl almaq istynlrin razlamas nticsind ml glckdir.

Tlb v tklif bazarda qar-qarya gldiyi zaman, tkilf ediln miqdarlarla tlb ediln miqdarlar bir-birin tarazladran qiymt, tkmil rqabt bazar qiymti (tarazlq qiymti) olacaq. mt tklifi qiymt dyiikliklriyl eyni istiqamtd, tlb ediln mt is ks istiqamtd hrkt etdiklri üçün ikisi d müyyn bir qiymt sviyysind mütlq bir-birin brabr olacaqdr.

Tkmil rqabt bazarnda tarazlq qiymti eyni zamanda bazar üçün maksimum ticart hcmini tmin edir. Tkmil rqabt bazarnda formalaan bu qiymtdn mtlri istehlak etmk istynlr olduuna üçün istehsal ediln bütün mhsullar satlar. Yni bu vziyytd, istehsalçlarn istehsal edrkn ld etmk istdiklri mnftin, istehlakçlarn is istehlak edrkn ld etmk istdiklri faydann maksimum sviyyd reallamas mümkün olur.

stehlakç Artql (Rentas)

stehlakç Artql: tarazlq qiymtindn artq qiymtlrdn bir mtni satn almaa raz olan alclarn bu mtni tarazlq qiymtindn aldqlar zaman ld etdiklri mnftdir.

stehsalç Artql (Rentas)

stehsalç artql: istehsalçnn bir mtni tarazlq qiymtindn aa bir qiymtdn satmaa raz olduu halda, onu tarazlq qiymtindn satmas vziyytind ld etdiyi mnftdir.

Tkmil Rqabt Bazar Modelind Firmann mtsin Olan Tlb, Tlb yrisi v Firmann Glirlri

Tkmil rqabt bazarnda firmann istehsal etdiyi mty olan tlb miqdarn tkmil rqabt v inhisar bazarlarndak bzi xüsusiyytlri müqayis edrk müyynldirmk mövzunu daha aydn baa dümk üçün fikrimizc n yax metoddur. Bel ki, tkmil rqabt bazarnda itirak edn hr satc firmann mtsinin bazar qiymtini sabit qiymt olaraq qbul etmk mcburiyytind olduu üçün firmann istehsal etdiyi mtnin qiymti; mty tlb olsun vya olmasn, dyimz. Yni firmann istehsal etdiyi mty olan tlb n qdr artarsa artsn qiymt dyimz. Bu vziyyti aada soldak kil göstrir. kl gör tkmil rqabt bazarnda tlb yrisi mt miqdarn göstrn koordinat xttin paralel olaraq çkilir v tk qiymt vziyytini ifad edir.

nhisar bazarda is müyyn bir mtni istehsal edn v tklif edn tkc bir firma olduu üçün mtnin bazar tlbi bu firma trfindn müyynldirilir v qiymt artmlar qarsnda firmann istehsal etdiyi mty olan tlbin, bazar tlbi kimi azalan bir funksiya olduunu söylmk mümkündür. Sadak kil is inhisar bazarnda tlb yrisini göstrir. Burada is müxtlif qiymtlr qarsnda müxtlif tlb miqdarlar mövcuddur.

killrd gördüldüyü kimi firmann tlb yrisi tkmil rqabt v inhisar bazarlarnda frqlidir. Tkmil rqabt bazarnda firma satlan hr mt vahidn eyni miqdarlarda glir ld etdiyi halda, inhisar bazarnda firma satlan hr bir mt vahidi üzr frqli glirlr ld edir. Bu sbbdn, hr iki bazarda ld ediln firma glirini bazarlar bir-birindn ayraraq aradrmamz lazmdr. Bu bölmd yalnz tkmil rqabt bazarnda faliyyt göstrn bir firmann ld edcyi glir aradrlacaq.

Ümumi Glir (TR)

Bazarn növü nzr alnmadan hr hans bir bazar üçün firmann ümumi gliri istehsal etdiyi mtnin sat qiymti il sat miqdarnn hasilin brabrdir. Tkmil rqabt bazarnda qiymt sabit olduu üçün ümumi glirin artmas üçün satn mütlq artmas lazmdr.

Orta Glir (AR)

stehsalçnn tlb olunan mhsullarn bir ddi üzrin dün gliri ifade edn orta glir (AR), tkmil rqabt bazarnda sat qiymtin brabrdir.

 

Tkmil rqabt bazarnda firma mhsulunu hmi eyni qiymtdn satd üçün orta glir hmi sabit qalr.

Son Hdd Gliri (Marjinal Glir - MR)

stehsalçnn satt son mt vahidindn ld etdii glir, son hdd gliri deyilir. Tkmil rqabt bazarndak firma qiymti hmi sabit dd kimi qbul etdiyi üçün satd lav mhsuldan yen, o mhsulun qiymti qdr glir ld edckdir. Yni son hdd gliri d orta glir kimi mhsulun qiymtin brabr olacaqdr.

 

olaraq qbul etsk, onda,

 

 

olar.

 

Tkmil Rqabt Bazar Modelind Firma Tarazl

vvlki bölmd istehsalçnn mt v xidmtlri istehsal etmk v onun satn tkil etmk üçün lazm olan xrclri nzrdn keçirdik. Sonra is firmann istehsal etdiyi bu mhsullarn satndan ld etdiyi glirlri v onlarla aid müxtlif anlaylar aradrdq.

Bu bölmd is firmann istehsal xrclri il bu istehsal olunan mhsullarn satndan ld etdiyi glirlri müqayis edib, firma üçün mnft maksimumunu, yni "firma tarazlnda istehsal sviyysi" vziyytini aradrlacaq.

Bunun üçün firma üçün "baaba" v "mnft" nöqtlrini bilmmiz lazmdr. Baaba nöqtsi (normal mnft) firmann istehsal xrclri il ld etdiyi glirin brabr olduu;

v

yni glirin xrclrdn artq olduu mnft halndan söz edilir. Hr iki hal üçün; normal mnftin ld edildii baa ba nöqtsi v glirlrin xrclrdn artq olduu mnft nöqtlrind, söhbt iqtisadi mnftdn gedir. Baa ba nöqtsind istehsalç mnft etmir kimi görüns d normal mnft ad altnda örtülü xrclr qdr glir ld edir.

Tkmil Rqabt Bazar Modelind Firma Tarazl (Firmann Mnftini Maksimumladrd stehsal Sviyysi)

Firmann mnftini maksimumladrma prinsipi: bazar növü hans bazar olarsa olsun firma mnftini maksimumladrmaq üçün son hdd glirlri yrisi il son hdd xrclri yrisinin ksidiyi nöqtdki (MR=MC) miqdarda mhsul istehsal etmlidir.

 

Yuxardak klin aa hisssndki kildki parametrlri nzr alb firmann tkmil rqabt bazarnda qsamüddtli dövrd mnft baxmndan qarlaa bilcyi vziyytlri aadak killrl göstrmk olar:

Tkmil Rqabt Modelind Firmann Qsamüddtli Dövr Tklif yrisi (Firmann Mhsuluna Olan Tlb yrisi)

 

P > AC is firma normal mntdn artq mnft (mnftin maksimumladrmas), P < AC ise firma zrr, P = AC ise firma sadc normal mnft ld edir.

Firmann qapanma nöqtsi: mtnin qiymtinin orta dyin xrclr brabr olduu istehsal sviyysidir.

Firmann Qsamüddtli Dövr Tklif yrisi: son hdd xrclri (MC) yrisinin orta dyin xrclr (AVC) yrisinin yuxarsnda qalan qismidir.

Firmann qsamüddtli dövr tklif yrisi müxtlif qiymt sviyylrind firmann istehsal etmk v satmaq istdiyi mt miqdarlarn göstrir. Qsamüddtli dövr tklif yrisinin orta dyin xrc yrisinin minimum nöqtsindn balamasnn sbbi bu qiymtdn aa bir qiymtdn firmann bazara mt satmayacadr. Çünkü firma qapanma nöqtsindki qiymtdn aa qiymt sviyysind daimi v dyin xrclri qarlaya bilmir.

Uzunmüddtli Dövrd Tkmil Rqabt Bazarnda Firma Tarazl (Mnftin Maksimumladrlmas)

Firmann qsamüddtli dövrd ld etdiyi normal mnftdn artq mnft (maksimum mnft), uzun dövrd bazara giri çx srbstliyi prinsipin gör yeni firmalarn da bazara girmsi sbbiyl tklifd artm olacaq v qiymt d azalacaqr. Bellikl firma yenidn normal mnft ld edckdir. Buradan çxarlan nticy gör normal mnftdn artq mnft sadc qsamüddtli dövr üçün mövcud olan bir haldr.

Tkmil rqabt bazarnda firma tarazln izah edrkn çkdiln yrid d göründüyü kimi uzunmüddtli dövrd qiymtlr azalaca üçün TR yrisi d azalmaa balayacaq v TC yrisin toxunan olana qdr davam edckdir. Bu nöqt, tkrar biz baaba nöqtsini, yni firma üçün normal mnft vziyytini verck. Bu nöqt eyni zamanda qiymtin n az orta xrc brabr olduu nöqtdir:

Qiymt=Orta Xrclr=Son Hdd Xrclri=Son Hdd Gliri

 

Uzunmüddtli Dövrd Firmann Tklif yrisi (Firmann Mhsuluna Olan Tlb)