Молекулалы-кинетикалы теорияны негiзгi ымдары
Дене рылымыны молекулалы кинетикалы теориясы деп барлы денелер жеке бейберекет озалыстаы блшектерден трады деген кзарас негiзiнде макроскопты денелердi асиеттерi мен жылу процестерiне тсiнiк беретiн iлiмдi айтады.
Молекулалы-кинетикалы теория (МКТ) негiзi мынадай ш асиеттен трады:
1. барлы денелер блшектерден – атомдардан, молекулалардан, о жне терiс зарядталан иондардан – трады;
2. бл блшектер барлы уаытта здiксiз жне бейберекет озалыста болады;
3. блшектер арасында зара серлесу кштерi – тартылу жне тебiлу кштерi бар. Ол кштер электрлiк сипата ие. Блшектердi зара гравитациялы серлесуi те аз.
Бл тжырымдарды аиаттылыы кптеген физикалы баылаулар мен тжiрибелер жргiзу арылы длелденген. МКТ-ны негiзгi кзарастарына е наты длел бола алатын мысалдар:
· броунды озалыс былысы (Броун);
· молекулалы диффузия былысы;
· азiргi заманы приборлар кмегiмен алынан жеке атомдар мен молекулалар кескiнi. 1-шi суретте вольфрам инесiнi шында атомдарды орналасуы (а датар), ал 2-шi суретте кремний пластинасы бетiнi микрофотографиясы келтiрiлген, мндаы ддер – кремнийдi жеке атомдары.
· Параметрлерiнi бiрiнi шамасы згерiссiз тетiн процестердi изопроцестер деп атайды. Газды шiншi параметрi траты болан кездегi екi параметрi арасындаы млшерлiк байланысты (туелдiлiктi) газ задары деп атайды.
· Идеал газ кйiнi тедеуiне сйенiп изопроцестердi негiзгi трлерiнi физикалы былыстарын арастырайы.
· Температура траты болан кезде термодинамикалы жйе кйiнi згеру процесiн изотермиялы процесс деп атайды. Бл процесс Бойль – Мариотт замен жазылады:
· PV = const
· Газ температурасын траты стау шiн, оны температурасын згертпейтiндей етiп жылуалмасып тратын жйе – термостат ажет. йтпесе, газ сыыланда немесе созыланда оны температурасыны згерiсi елеулi.Изотермиялы процестi (P,V) жазытыындаы графигi, мзотерма деп аталатын, гиперболаны бередi
| ысым траты болан кезде термодинамикалы жйе кйiнi згеру процесiн изобаралы процесс деп атайды. Егер ыдыста газ ысымы траты болуы шiн, оны абыралары жылжымалы (озалмалы) болуы керек. Изобаралы процестi (V,Т) жазытыындаы графигi, мзобара деп аталатын, тзу сызыты бередi |
· Клем траты болан кезде термодинамикалы жйе кйiнi згеру процесiн изохоралы процесс деп атайды. Егер газ герметикалы ыдыста болса, онда газ клемi траты болады. Изохоралы процестi (P,T) жазытыындаы графигi, мзохора деп аталатын, тзу сызыты бередi (1.12 – сурет).
49)Жарыты копускулалы-толынды дуализмі: Жарыты толынды – корпускулалы дуализмі .
Жеткілікті жоары температураа дейін ыздырылан денелер жары шыару абілетіне ие болады. Мыс, атты ыздырылан атты дене ттас спектр беретін а жары шыарады. Дене температурасы тмендегенде оны шыаратын сулесіні интенсивтігі тмендеумен атар, спектрлік рамы да згереді. Сонда баран сайын зын толындарды басымдылыы кшейе тседі. Дене бдан рі суыанда оны крінетін жарыты шыаруы млдем тотайды- дене тек крінбейтін инфраызыл сулелерді шыарады. Суле шыаратын денені ішкі энергиясы есебінен пайда болатын ж-е осы денені температурасы мен оптикалы асиеттеріне туелді электромагниттік суле жылулы суле д.а.
Планкты йаруынша, жарыты квантты асиеттері тек шыару актілерінде, яни жарыты затпен серлесуі кезінде ана байалады. Ал жарыты кеістікте таралуы здіксіз теді ж-е Максвеллді классикалы тедеулерімен бейнеленеді. А. Эйнштейн теориялы пайымдаулар мен эксперимент деректеріне сйеніп мынадай болжам сынды: жары кеістікте андай да бір блшектерді жиынтыы сияты таралады ж-е рбір блшекті энергиясы 0= Планк формуласымен аныталады. Кейіннен осындай блшектер жары кванттары не фотондар д.а. Бл рине жарыты Ньютон сынан жары теориясын абылдау емес. Фотондарды классикалы механикадаы материялы нктелер сияты белгілі бір траекториялар бойынша озалатын жары блшектері деп арстыруа болмайды. йткені фотондара интерференция ж-е дифракция былыстары тн. Фотондар корпускулалы асиеттермен атар толынды асиеттерге де ие. Фотондарды осы ерекшелігі корпускулалы- толынды дуализм д.а.
Квантты энергия млшері оны негізгі сипаттамасы болып табылады. Квант энергиясыны шамасы жарыты асиетін анытайды. Монохромат жары аыны энергиялары бірдей квантардан трады. Квантты тсініктерге сйкес р трлі суле трлеріні бір-бірінен айырмашылыы кванттарыны энергиясына байланысты. Электромагниттік толынды теория трысынан р трлі суле трлері бірінен бірі электромагниттік тербеліс жиілігі бой-ша ажыратылады. Міне, осы тербеліс жиілігі толынды крініс бой-ша суле асиеттерін анытайтын негізгі параметр бол.таб.
р трлі осы , параметрлер бір сулені асиеттерін сипаттайды.осы екі шама- квант энергиясы ж-е тербеліс жиілігі арасындаы байланыс dR()=r()d рнегімен аныталады.
Сонымен, жиілігі монохроматты толын ретінде сипатталатын жары аыны квантты крініс бой-ша энергиясы = фотондар аыны бол таб. Жары аыны І интенсивтігі секундына 1м² бет арылы тетін фотон санымен аныталады: І=N, мнда N арылы бір секунд ішінде 1м² ауданнан тетін фотон саны белгіленген.
Жары дисперсиясы - ортадаы жарыты таралу жылдамдыы толын зындыына туелді (сыну крсеткіші).
Вакуумде дисперсия байалмайды.
Жарыты интерференциясы - кеістікті ртрлі нктесінде когерентті екі немесе бірнеше толындарды абаттасуыны нтижесінде орныан жары толындарыны кшеюі мен лсіреуіні суреттемесіні пайда болуы.
Когерентті толындар - бірдей жиілікті, фаза айырымы траты толындар (табиатта когерентті толындар кздері жо). Жары шоын екіге болу арылы немесе лазерді кмегімен когерентті жары кздерін алуа болады.
n=0, 1, 2... n=0, 1, 2...
r – толындарды кездескенше жрген жол айырымы
абаттасан екі толынны фаза айырымы 
немесе 
Табии жары поляризацияланбаан жары. Толынны таралу баытына перпендикуляр барлы баытта электр рісі кернеулігіні жне магнит индукциясыны тербелісі болады. Жары клдене толын.
Поляризаторлар (турмалин, герапатит, поляроидтар) жне векторлары тербелістерінен тратын жары толындарын бір жазытыта ткізу асиеті бар.
Дифракция - лшемі толын зындыымен шамалас бгетті жарыты ораытып туі.
Байалу шарттары
- бгетті лшемі толын зындыымен шамалас болу керек ;
- бгет пен баылау аралыы бгет лшемінен лдеайда лкен болу керек.
Дифракция нтижесінде р нктеден шыан когерентті толындарды абаттасуынан интерференциябайалады
Дифракциялы тор - млдір емес аралытармен блінген тар саылауларды жиыны
50)Ядролы физиканы рлі: Ядролы физика – азіргі физиканы атом ядросы мен элементар блшектерді зерттейтін саласы. Ядролы физика – атом нерксібіні ылыми негізі. Ол шартты трде тмендегідей салалардан трады.
Атом ядросыны жалпы асиеттері мен рылымы. Ядроны маызды асиеттеріне масса, электр заряды, массалы сан, байланыс энергиясы, магниттік жне электрлік момент, ядроны эффективтік млшері, ядроны энергия дегейлеріні жйесі жатады. Ядролы кштерді задылыы белгісіз боландытан, ядрода тетін процестерді зерттеу шін р трлі ядролы модельдер пайдаланылады.
Ядролы кштер. Ядролы кштерді асиеттері жнінде баалы деректер энергиясы р трлі протондар, нейтрондар мен протондарды шашырауын, сондай-а дейтрон мен крделі ядроларды асиеттерін зерттеу кезінде алынан.
Ядроларды здігінен трленуі – , -блшектері мен -сулесін шыаратын табии жне жасанды радиоактивтілік, сондай-а ауыр ядроларды здігінен бліну. Ядролы физиканы бл саласыны маызды блігі ядролардан шыатын р трлі сулелерді зерттеу болып есептеледі. Ядролы реакциялар – ядроларды бір-бірімен жне элементар блшектермен серлесуі нтижесінде трленуі. Ядролы трленулерді ішінде энергетикалы масат шін баяу жне шапша нейтрондар арылы жретін реакцияларды (мысалы, ауыр ядроларды блінуі), сондай-а теориялы жне практикалы масат шін жеіл ядроларды арасындаы реакцияларды зерттеуді зор маызы бар. Реакцияларды соы трі термоядролы реакцияларды жасанды жолмен жзеге асыруа ммкіндік береді. Атомды нмірі (Z) 92-ден арты (Z > 92) болатын табиатта кездеспейтін элементтерді синтездеу шін кп зарядты иондарды (мысалы, азот жне алюминий иондары, т.б.) зерттеуді ерекше маызы бар. Элементар блшектер. Ядролы физиканы бл саласында нейтрино, антинейтрино, электрон, позитрон, р трлі мезондар, нуклондар, антинуклондар, гиперондар мен антигиперондар трізді элементар блшектерді асиеттері, оларды пайда болуы мен бір-біріне трлену процестері зерттеледі. Сондай-а бл салада жоары энергия физикасыны мселелерін зерттеуді де маызы ерекше кшті болады.
Нейтронды физика – нейтрондарды асиеттерін, ядроларды нейтрондарды армауын жне шашыратуын, нейтрондарды р трлі зат ішінде тежелеу мен диффузиясын, т.б. зерттеуге арналан ядролы физиканы ірі саласыны бірі. Ол – ядролы энергетика мен арышты ракета техникасыны ылыми негізі. Сондытан нейтронды физикада теориялы, сондай-а практикалы маызы бар мселелер зерттеледі. Нейтронды физика атты дене физикасымен, металлургиямен, т.б. физика салаларымен тыыз байланысты. Ядролы физиканы эксперименттік тсілінде зарядты блшек деткіштері, сондай-а уатты нейтрондар шоын алуа ммкіндік беретін зерттеу реакторлары маызды орын алады. азіргі кезде элементар блшектерді баылау жне тіркеу шін те нзік тсілдер мен приборлар олданылады (. Иондалу камерасы, Зарядты блшек санауыштары, Вильсон камерасы). Атом ядросыны энергия дегейлерін жне одан шыатын сулелерді зерттейтін ядролы физиканы саласы ядролы спектроскопия деп аталады. Бл дісті кмегімен алынан деректер ядроны рылысы жніндегі осы кездегі ымдарды негізін райды.
Ядролы физиканы жетістігі алашы кезде соыс масаты шін олданыланымен (1945), кейін ол бейбіт масат шін де пайдаланыла бастады.
Ядролы физиканы жетістігі нтижесінде халы шаруашылыыны бейбіт салалары – ядролы энергетика жне ядролы техника пайда болды. Радиоактивтік изотоптар физикада, химияда, металлургияда, биологияда, т.б. ылым мен техника салаларында тиімді пайдаланып келеді. Ядролы физиканы дамуы нтижесінде табиатта кездеспейтін элементтерді (мысалы, нептуний, плутоний, америций, кюрий, берклий, калифорний, эйнштейний, фермий, менделевий, нобелий, лоуренсий, курчатовий, нильсборий, т.б.) алуа ммкіндік жасалды. Ядролы физиканы негізінде химияны радиациялы химия жне радиохимия деп аталатын жаа салалары пайда болды. Ядролы физиканы жетістіктері астрофизикада, геологияда, геофизикада, арышты ракета ылымында жне археологияда кеінен пайдалануда. Ядролы физиканы дамуы бізді табиат жніндегі кзарасымызды жан-жаты кееюіне маызды ыпал етті
лсіз зара рекеттесу
Толы мааласы: лсіз зара серлесу
Бл тек микролемде байалатын рекеттесу. Олбір фермион блшектерді екінші трге айналуына атысты, бул жадайда зара рекеттесуші лептондар мен кварктер тсі згермейді. лсіз рекеттесуді арапайым мысалы: бета - ыдырау процесі барысында бос нейтрон 15 минут ішінде протона, электрона жне электронды антинейтроноа ыдырайды. лсіз заряд ш айырбас бозон блшектері бар ш ріс трін крайды. лсіз зара рекеттесу векторлы бозондар арылы беріледі жне рекеттесу радиусы те ыса - 1015 см.
лсіз зара рекеттесу туралы е алаш жасалан теория аяталмаан болып шыты.
Кнні зі лсіз рекеттесу нтижесінде жары шашады (протон нейтрона, позитрона жне нейтриноа айналады). Белініп шыатын нейтронны аса жоары ту абілеті бар, ол миллиард километр алыдытаы темір плита арылы тіп кетеді. лсіз зара рекеттесу жадайында блшектер зарядтары згереді.
лсіз рекеттесу тйісу арылы жзеге аспайды, керісінше аралы ауыр блшектерді - бозондарды алмасуы арылы жреді.
60-шы жылдарда С.Вайнберг пен А.Салам бірттас электро лсіз зара рекеттесу теориясын сынды.
Бл теория бірттас іргелі зарядтарды мір сруі арылы жасалан.
Кшті зара рекеттесу
Толы мааласы: Кшті зара серлесу
Кшті зара рекеттесу адрондар (грекше «адрос» - кшті) жне нуклондар (протондар мен нейтрондар) жне лизондар арасында орын алады. Кшті рекеттесу лкен араашыты жадайында ммкін (радиусы млшермен 1013 см шамасында).
Кшті зара рекеттесуді бір крінісі - ядролы кштер. Кшті рекеттесуді е алаш рет ашан Э.Резерфорд (1911 жылы), сол уаытта атом ядросы ашылды (бл кштер арылы блшектерді ыдырауы тсіндіріледі). Юкаваны гипотезасы бойынша (1935 ж.) кшті зара рекеттесулер аралы блшектерді - ядролы кштерді тасымалдаушыларды шыарылуына байланысты. Бл 1947 жылы табылан пи-мезон, оны массасы нуклонны массасынан 6 есе кіші, сонымен бірге кейінірек табылан мезондар. Нуклондар мезондар « блтымен» оршалан.
Нуклондар озу жадайында боланда барионды резонанс туады, яни, баса блшектермен алмасады. Бариондар сотыысан кезде оларды блттары бірін-бірі жауып алады да жан-жаа таралан блттарды баытымен блшектер шыарылады. Орталы бліктерінен р трлі баыта арай аырындап алды блшектер шыа бастайды. Ядролы кш блшектер зарядына тауелді емес кшті з ара рекеттесу кезінде заряд бірлігі саталады.
51)Радиоактивтілікті ашылуы: Атом ядросы жне элементар блшектер деген сз физика курсында лденеше рет айталанады. Атом ядросыны зi элементар блшектерден трады.
Физиканы атом ядроларыны крылысы мен турленуi зерттелетiн блiмi ядролы физика деп аталады.
Атомдарды траты еместiгi ХIХ асырды аырында ашыланды. 46 жыл ткен со ядролык реактор жасалды. Бiз атом ядросы физикасыны тарихи ретпен жедел дамып келе жатанын крiп отырамыз.
Р а д и о а к т и в т i к т i — атом ядросыны крделi рлысын длелдейтiн былысты ашылуы сттi кездейсотыты жемiсi болды. здері бiлетiндей, рентген сулелерi алаш рет шапша электрондар разрядты ттiктi шыны ыдысыны кабыраларыны сотыысуынан алынан-ды. Олармен бiр мезгiлде ттiк абыраларыны жары шыаруы байкалан. Б е к к е р е л ь за уаыт осы тектес былысты — алдын ала кн жарыына сулелендiрiлген заттарды соынан суле шыаруын зерттеумен шылданан.
Оны ойында мынадай сра пайда болады: уран тздарын сулелендiргеннен кейiн крiнетiн жарыпен атар рентген сулесi де пайда болмай ма екен? Беккерель фотопластинаны тыыз ара ааза орап, стiне уран тзыны иыршытарын сеуiп, ашы кн сулесiне койды. Айындааннан кейiн пластинаны тз жатан блiктерi арайанын крген. Ендеше, уран, рентген сулесi сияты, млдiр емес денелерден тiп, фотопластинаа сер ететiн белгiсiз суле шыарады екен. Беккерелъ бл суле шыару кн сулелерiнi серінен пайда болады деп ойлады. Бiра 1896 жылы апанны бiр кнiнде ауа райы блтты боландытан, кезектi тжiрибенi ткiзу стi тспедi де, Беккерель стiне уранны тзы себiлген мыс крест жатан пластинаны стелдi суырмасына алып койан. Екi кн ткен со пластинаны алып айындаан кезде, онда крестi айын колекесi трiнде да пайда боланын байаан. Бл — уран тздарыны сырты факторларды серiнсiз-а, здiгiнен белгiсiз суле шыаратынын крсетедi. ауырт зерттеулер басталды. Рас, осы сттi кездейсоты, болмаан кнде де, ерте ме, кеш пе радиоактивтi былыс ашылан болар едi.
Кешiкпей Беккерель, уран тздарыны шыаран сулесi, рентген сулелерi сияты, ауаны иондайтынын, соны салдарынан электроскоп разрядталатынын байаан. Уранны трлiше химиялы осылыстарын тексерiп кріп, ол мынадай маызды фактiнi анытады: суле шыаруды интенсивтiгi тек препараттаы уранны млшерiмен аныталады, оны андай осылыстара кiретiндiгiне млдем туелсiз болады. Ендеше, бл асиет осылыстара тн емес, химиялы элемент урана, оны атомдарына те.
Ураннан баса химиялы элементтерді здiгiнен суле шыаруа абiлетiн байауа талпынып кру сзсiз едi. 1898 жылы Францияда Мария С к л о д о в с к а я – К ю р и жне баса да алымдар торийдi суле шыаратынын байаан. Бдан рi жаа элементтерi iздеуде негiзгi кш салан Мария Склодовская-Кюри мен оны ерi Пьер К ю р и болды. Уран мен торийi бар рудаларды жуйелi трде зерттеу, оларды iшiнен брын белгiсiз, Мария Склодовская-Кюриді отаны — Польшаны рметiне полоний деп аталан, жаа элементтi блiп алуа ммкiндiк бердi.
Аырында те уатты суле шыаратын таы бiр элемент ашылды. Ол радий (яни сулелi) деп аталды, здiгiнен суле шыару былысыны зiн ерлi-зайыпты Кюрилер радиоактiвтік деп атады.
Радийдi салыстырмалы атомны массасы 226-а те жне Д.И. Менделеев кестесiндегi 88-нмiрлi торкзге орналасан. Кюри ашана дейiн бл торкз бос болан. зiнiц химиялы асиеттерi бойынша радий сілтiлiк жер элементтерiне жатады.
Соынан реттiк нмiрi 83-тен жоары химиялы элементтердi брi де радиоактивтi болатындыы аныталды
52)Термодинамика задары: Термодинамика – энергияны трленуiне атысты жалпы задара негiзделген жылулы процесстер туралы ылым. Бл задар молекулалы рылымдарына байланыссыз барлы денелер шiн орындалады.
Термодинамикалы жйе – кеістікте белгілі бір клемге ие макроскопиялы денені айтады. Термодинамикалы жйе ымыны астарында біршама шектеулі кеістікте амтылан макроскопиялы дене бар. Бл кеістікті шекарасы ретінде жйені оршаан лемнен немесе оршаан ортадан бліп тратын математикалы жазыты алынады.кеістіктегі шектеулілік жйе денесімен толтырылан біршама клемні бар екендігін білдіреді. Ал макроскопиялы дене деп кптеген блшектерден ( молекулалар мен атомдардан ) тратын денені айтады. Термодинамикалы жйелер оршаан ортамен алмасу сипаты бойынша ошауланан тйы жне ашы трлерге жіктеледі. Егер жйе зін оршаан ортаа энергия бермесе жне алмаса, онымен зат алмаспаса, онда оны ошауланан жйе деп атайды. Блектендірілген жйелер деп сырты ортамен салмаымен де, уатымен де алмаспайтын жйелерді атайды. Бндай жйе табиатта кездеспейді, ал егер де кездесетін болса, онда тек макет трінде ана болады. Тйы жйелер деп сырты ортамен затпен емес, уатпен алмасатын жйелерді атайды. Тйы жйе мгілік емес. Мысалы, биожйеге жмыртаны жатызуа болады,яни оан температура сер еткенде ол бізге затын яни балапан береді. Бл жйе мгілік емес кп уаыт 1000000 жыл мір сруі ммкін. Биоинформацияны сатауда маызы те зор. Таы да мысал келтіретін болса, тас жне де бидай тымы т.б. Ал ашы жйелер сырты ортамен затпен де , уатпенен де алмасады. Мысалы, ашы жйеге барлы тірі организмдер жатады. Ашы жйелер теориясы 20асырды 30- жылдарында пайда болан болатын. Ашы жйе мгілік емес, те за уаыт тра алмайды, седі леді, зіне сас жйені туызады, эволюция процесіне тседі, модифицерленеді. уатын да затын да береді де алады да. Біз ашы жйе принципін стануымыз керек.
Жйе дегеніміз –бір микроматериалдарды блшектерді жинаы.Сол жина оршаан ортадан бір нарселер арылы шектелелген.Ашы термодинамикалы жйе –затын береді, алады, уатын береді, алады. Е биік дегейде тран ашы жйе. Онтогенезде шекті, филогенезде шексіз. Ашы термодинамикалы жйелерге барлы тірі организмдер жатады.аншама сан алуан трлі болса да барлы биологиялы жйелерді барлыы ашы термодинамикалы жйе боланнан кейін барлыына тн орта белгілері мен асиеттері бар.. Ашы жйе мгілік емес, те за уаыт тра алмайды, седі, леді, зіне сас жйені туызады, эволюция процесіне тседі, модифицерленеді.Ашы жйе мгілік емес, те за уаыт тра алмайды, седі леді, зіне сас жйені туызады, эволюция процесіне тседі, модифицерленеді. Тек ана ашы болып, алмасып жатып, осы асиеттерді орындалады. Біз ашы жйе принципін стануымыз керек. . Ашы жйелер теориясы 20асырды 30- жылдарында пайда болдыБіз ашы жйе принципін стануымыз керек. Алан затты шыарып отыру принципі орындалу керек. Ашы жйе: 1) Жйені жмыс абылеттілігі з мтажына жмсалуы ажет; 2) Жйені жмысы тепе — тедікке арсы баытталан, йткені ол сырты орта згерістеріні нтижесінде туындап отырады. 3) Сырты трткілер сер еткенде жйе оларды кшін згертуге баытталан жмыс ндіреді. Ашы жйелер теориясы 20асырды 30- жылдарында пайда болды
Термодинамикалы функцияларды сипаттап берііз жне мысалдар келтірііз.Жйені кйіне баа беру шін жйедегі физикалы, химиялы асиетіне сйенеді. Жйеге термодинамикалы сипаттама беру шін жйені лшемдері олданылады. лшемдер екі трге блінеді. Олар: экстенсивті, интенсивті. 1) егер ол функциялар жйедегі салмаымен, микроблшектер санымен байланысты болса, ол экстенсивті термодинамикалы функция. Экстенсивті лшемдер жйені ттастыын сипаттайды. Экстенсивті лшемдерді негізгі асиеті – оларды аддитивтілігі немесе бірнеше жйелерді лшемі. Мысалы, жйе салмаы оны жекелеген блшектеріні жиынтыына те. Мыс: Клем, уат жатады. 2) термодинамикалы функция салмаымен, микроблшек санымен байланысты емес, интенсивті термодинамикалы функция. Интенсивті лшемдер кштілік сипата ие жне жйені трлі нктелерінде трлі мнге ие болуы ммкін. Жмысты атаруа жмсалан энергияны кез келген трі интенсивті лшемні туындауына экстенсивті лшемге туі аныталады. Жмысты біркелкі кееюі – бл ысымны клемні згерісіне туі, жерден ктерілген денені леуетті уаты – денені жерден ктерілу биіктігіне кбейтілген салмаы т.с.с Оан температура, ысым, энтропияны згеруі жатады.
Термодинамикадаы жмыс. Термодинамикада озалыстаы ортаны аз блшектерiнi бiр-бiрiне атысты орын ауыстыруы ана арастырылады. Нтижесiнде дене клемi, оны iшкi энергиясы згередi. Дене жылдамдыы ттасымен аланда нлге те болып алады. Жмыс классикалы механикадаы сияты аныталады, бiра ол дененi кинетикалы энергисыны згеруiне емес, оны iшкi энергиясыны згеруiне те болады. Мысалы, газдарды сыылуы кезiнде поршень зiнi механикалы энергиясыны бiр блiгiн газдара бергендiктен, молекулаларды кинетикалы энергиясы лаяды, газ ызады. Керiсiнше, егер газ лайса, онда алыстаан поршенмен сотыысаннан кейiн молекулаларды жылдамдыы азайып, газ суиды.
Термодинамиканы бiрiншi заы. Кптеген деректердi жинатауды негiзiнде энергияны саталуыны жалпылама заы тжырымдалды: табиатта энергия U жотан пайда болмайды жне жоалмайды, ол тек бiр трден екiншi трге ауысады. Жылу былыстарында таралан энергияны саталу жне айналу заы термодинамиканы бiрiншi заы деп аталады. Жалпы жадайда, жйенi бiрiншi U1 кйден екiншi U2 кйге ауысуы кезiнде, iшкi энергия атарылан жмысты есебiнен алай згерсе, жйеге сырттан берiлген жылуды серiнен де солай згере алады. Термодинамиканы бiрiншi заы на осылай тжырымдалады: iшкi энергияны згерiсi жйеге берiлген жылу млшерi мен сырты кштердi жмысыны осындысына те: U = A + Q. (3.7) Егер жйе жылу ткiзбейтiн болса (Q = 0) жне ол механикалы жмыс атармаса (А=0), онда U = 0, немесе U1=U2: тйы жйенi iшкi энергиясы згермейдi (саталады). Бл дерек жылулы баланс тедеуiн орытанда олданылан болатын. Термодинамиканы бiрiншi заынан, ешандай энергетикалы шыынсыз шексiз млшерде жмыс жасай алатын ондырыны – мгiлiк двигательдi жасап шыару ммкiндiгiнi терiстiгi шыады. Шын мнiнде, егер жйеге жылу берiлмесе (Q = 0 ), онда жмыс A iшкi энергияны азаюы есебiнен ана жзеге асар едi: A = U. Двигатель, энергия оры таусыланнан кейiн, жмысын тотатады.
Термодинамиканы бiрiншi заын изопроцестерге олдану. Изохоралы процесс. Бл процесте газ клемi згермейдi: V = const. Газды iшкi энергиясыны згерiсi оан берiлген жылу млшерiне те: U = Q. Егер газ ыздырылса , онда Q > 0 жне U > 0 – iшкi энергия лаяды. Газды суытан кезде: Q < 0 жне U < 0, оны iшкi энергиясы азаяды. Изотермалы процесс. Изотермалы процесс кезiнде газды температурасы траты болады (Т = const) жне оны iшкi энергиясы згермейдi. Газа берiлген барлы жылу млшерi пайдалы жмыс атаруа жмсалады: Q = А. Газ белгiлi жылу млшерiн (Q > 0) алан кезде, ол о жмыс атарады (А > 0). Керiсiнше, егер газ оршаан ортаа жылу берсе, онда оны атаран жмысы терiс болып саналады. Изобаралы процесс. Изобаралы процесс кезiндегi газа берiлген жылу млшерi оны iшкi энергиясыны бiрге згеруiне жне ысым траты болан кездей P = const жмысты атаруа шыындалады. Адиабаталы процесс. оршаан ортамен жылу алмасуы болмайтын жадайда тетiн жйедегi изопроцесс адиабаталы процесс деп аталады. Адиабаталы процесс кезiнде Q = 0 жне жйенi iшкi энергиясыны згеруi жмыс атару арылы ана жредi: U= А. U= А тедiгi белгiлi орытынды жасауа ммкiндiк бередi. Егер жйеде о жмыс жасалса, мысалы газ сыылатын болса, онда оны iшкi энергиясы лаяды жне температурасы седi. Керiсiнше , газ лайан кезде, ол зi о жмыс атарады (А > 0). Оны iшкi энергиясы азаяды да, газ суиды. Егер цилиндр тбiне эфирге батырылан матаны салып, дереу поршендi озалтса, онда матадаы эфир буы жалындайды. Бл эффект Дизель двигателiнi жмыс iстеу принципiнi негiзiне алынан. Бл жерде цилиндрге жанармай оспасы емес, кдiмгi атмосфералы ауа сорылады. Сыылу тактыны соында арнайы форсунка арылы сйы отын - солярка шашыратылады. Осы стте сыылан ауа температурасыны жоарлааны сондай, тiптен жанармай ттанады. Кн кзiнi серiнен жылыан ауа, жоары ктерiледi де, биiктiкке ктерiлген сайын ысымны азаюына байланысты тез арада лайып-таралады. Бл ауаны лайып-таралуы оны салындауына келiп соады. Осыны нтижесiнде су булары конденсацияланады да, блттар пайда болады.
Термодинамиканы екiншi заы. Термодинамиканы екiншi заы энергетикалы трленулердi бар болу ммкiндiгiнi баытын крсетедi. Салыныра денеден ыстыыра денеге жылуды тасымалдау, екi жйеде де немесе оршаан ортада бiр мезгiлде баса згерiстер жасамайынша, ммкiн емес. Жылу двигателi. Iс-рекетi жмыс атарушы дененi механикалы энергиясын iшкi энергияа трлендiруге негiзделген двигательдер жылу двигателдерi деп аталады (3.6, 3.7, 3.8 - суреттер). Кез-келген дененi (ыздырышты) iшкi энергиясын, ыздырышты жылуын баса температурасы тменiрек денеге(тоазтыша) бергенде ана, яни тек жылу алмасу процесi кезiнде ана, iшiнара механикалы энергияа айналдыруа болады. Е алаш рет бл мселенi, идеалды жылу машинасын ойлап тапан француз алымы С.Карно зерттедi. Ондай машинаны растыру шiн жоары температурадаы ыздырыш, мейлiнше тмен температурадаы тоазтыш жне жмыс атарушы дене болуы керек (3.9 - сурет). Барлы жылу машиналарындаы жмыс атаратын дене, зi лайан кезде жмыс жасайтын, газ болып табылады. Тоазтыш ретiнде атмосфера, не болмаса конденсатор деп аталатын салындатуа арналан арнайы ондырылар алынады. Карно циклi. Жмыс атарушы дене ыздырыштан Q жылу млшерiн алады да, тоазытыша QT жылу млшерiн бередi, ал (Q - QT) айырымын A жмыса айналдырады. Жмыс атарушы дене лайан кезде зiнi барлы iшкi энергиясын жмыс жасауа берiп жiбере алмайды. Жылуды едуiр блiгi мiндеттi трде жмысын атаран газбен бiрге тоазытыша берiледi. Iшкi энергияны бл блiгi айтарылмай, бiржола жоалады. Карно машинасындаы жмыс атарушы дене, з кйiнi згеру циклiн периодты трде айталап тратын, идеалды газ болып табылады. Бл цикл Карно циклi деген ата алды, осыан сас процесстер айналмалы немесе циклды процесстер деп аталады. Карно машинасында йкелiске жне оршаан ортамен жылу алмасуа кеткен энергияларды шыындары ескерiлмейдi, сондытан бл машинаны Карноны идеалды жылу машинасы деп атайды. Айналмалы процесс немесе цикл деп бiрнеше кйлер катарынан тiп зiнi бастапы кйiне айтып келетiн жйе процесiн айтады. Егер айналмалы процесс саат тiлi бойынша жретiн болса, онда жмыс о болады жне цикл- тура цикл деп аталады. Егер айналмалы процесс саат тiлiне арсы жретiн болса, онда жмыс терiс болады , ал цикл- керi цикл деп аталады. Жылу двигателiнi пайдалы сер коэффициентi (ПК)- деп тура циклды процесс кезiндегi жмыс атарушы дененi жасаан жмысы A-ты ыздырыштан алынан жылу млшерiне атынасын айтады: Барлы двигательдердегi жылуды кейбiр млшерi тоазтыша берiлетiн боландытан, n<1 Жылу двигателiнi ПК-i ыздырышты Т1 жне тоазтышты Т2 температураларыны айырымына тура пропорционал. Карноны идеалды жылу машинасыны ПК –i мынадай мнге ие. Карно длелдеп бергенiндей, осы формуланы мнi мынада: кез келген наты жылу машинасыны ПК-i, идеалды жылу машинасыны ПК – iнен арты болмайды.
Энтропия (грек. еntropіa – брылыс, айналу) – тйы термодинамикалы жйедегі здігінен жретін процесті ту баытын сипаттайтын кй функциясы. Энтропияны кй функциясы екендігі термодинамиканы екінші бастамасында тжырымдалады. Энтропия ымын термодинамикаа 1865 ж. Р.Клаузиус енгізген. Кез келген А жне В кйлеріндегі жйе Энтропиясы мндеріні айырымы мына формула арылы аныталады: , мндаы dQ – жйеге кйі шексіз аз квазистатик. болып згергенде берілетін жылу млшері, Т – жйені абс. темп-расы; интрегал екі кйді зара жаластыратын кез келген айтымды жолмен алынады. Изотерм. процесс жадайында: DS=Q/Т. Ал кез келген айтымды жолмен алынатын тйы процесс шін: . Соы тедік Энтропияны dS=dQ/Т тріндегі толы дифференциал болатындыыны ажетті жне жеткілікті шарты, ал Энтропия – кй функциясы. Энтропияны абс. мні термодинамиканы шінші бастамасы бойынша аныталады жне ол бойынша абс. нл темп-рада кез келген жйені Энтропиясы нлге айналады. Адиабаталы оашаланан жйелеріндегі айтымды процестер кезінде Энтропияны мні траты болып алады да, айтымсыз процестер кезінде Энтропияны мні артады; барлы реал процестерінде Энтропияны мні артады (Энтропияны арту заы). Статист. физикада Энтропия статист. салма (DW) деп аталатын шамамен байланыстырады. Больцман принципіне сйкес: S=kІnDW, мндаы k – Больцман тратысы. Сонымен Энтропия – термодинам. тепе-тендік кйдегі макроскоп. денелерге тн асиет. Ол бірліктерді халыаралы жйесінде (СИ) Дж/К арылы рнектеледі. Энтропия ымы ылымны кптеген салаларында (физика, химия, т.б.) маызды рл атарады.
ФЛУКТУАЦИЯ (латынша fіuctuatіo — здіксіз озалыс, тербеліс) —физикалы шамаларды (баыланатын мндері) здеріні орташа мндерінен кездейсо ауытуы. Бл былысты зерттеуді принциптік маызы бар. йткені ол термодинамалы ымдар мен задылытарды олдану шегін анытауа ммкіндік береді. Сонымен бірге Флуктуация— кптеген физикалы процестерге тн былыс. Флуктацияны пайда болуыны негізгі екі себебі бар: 1) классика физизикалы шамаларды Флуктациясы жйедегі блшектер саныны шекті болуына байланысты; 2) квантты шамаларды Флуктациясы аныталмау атысына байланысты. Ал электрлік Флуктация — затты электрленуіні дискретті рылымына жне электр зарядын тасушыларды жылулы озалысына байланысты ткізгіштегі электр потенциалыны, ток кшіні жне зарядтарды ретсіз (хаосты) згеруі. Флуктаяны соы трі электротехника мен радиотехникада лкен рл атарады.
Биохимиялы синтез жріп жататын клетка блігіндегі энтропияны кемуі организмні баса бліктеріндегі немесе сырты ортадаы энтропияны арасында жретін тірі жйелерде оректік заттар мен кн энергиясын пайдалану нтижесіндегі энтропияны кемуі оларда бос энергияны суіне алып келеді. Сырты ортадан келетін теріс энтропияны аыны тірі жйелерді йымдасуын ктеріп оректік заттарды йымдасуын тмендетіп ана оймайды. Сонымен бірге осы заттарды деградациялануы ыдырауы организмге ажетті бос энергияны тзілуін амтамасыз етеді. Заттарды химиялы рамы згеріп тратын процес тер тетін ашы жйелерде d i S мнін есептеп шыару басты проблема болын табылады. Егерде ашы жйеде температураны таралуы трысында тепе – тедік орнаса (біра реагентті химиялы рамы трысынан тепе – тесіздік болса) онда мндай жйе біршама тепе – тесіздік кйде болады. Энтропияны жалпы суі бл жадайда
d s = de S + d i S (13)
Мндаы de S= d Q /T
ашы жйені оршаан ортамен тепе — те жылу алмасу нтижесінде згеретін энтропия d i S химиялы реакциялар нтижесінде болатын энтропиянны здігінен суі заттар алашы тепе – тесіздік кйде болып, нтижесінде пайдалы жмыс атарылады.
53)Максвеллді электромагниттік теориясы: Электромагнетизм саласында Фарадей ашан жаалытарды крнекті аылшын физигі жне математигі Максвелл (1831-1879) дамытып жетілдірді. Оны электромагнетизм теориясында электр мен магнетизмні органикалы байланысы аныталды. Ертеректе Фарадей айтан идеяларды негізге ала отырып, Максвелл электромагниттік ріс ымын енгізді.
зіне дейінгі экспериментальды жолмен (Кулонны, Амперді, Био Савараны) ашылан электромагниттік былыс задары мен Фарадейді ашан электромагнетизм индукциясы былысын біріктіріп тжырымдап, Максвелл таза математикалы діспен электромагниттік рісті рнектейтін дифференциальды тедеулер жйесін тапты. Бл тендеулер жйесі электромагниттік былысты з шамасында барынша толы рнектейді жне ньютонды механика жйесі сияты толы та жетілген жаа теорияны сипаттайды. Осы тендеулерден электрлік зарядтара "байланбаан" рісті жеке мір сру негізгі тсінігі - температура мен энтропия енгізілді. Энтропия - энергияны айтымсыз трде таралуыны лшемі. Статикалы физикада энтропия - андай да бір макроскопиялы жадайды болу ммкіншілігіні лшемі.
Классикалы электродинамикада негізгі ымды электромагнитті толын мен оны жасайтын оны екі рамдасы — бір бірімен ауысып отыратын электрлік жне магниттік рістер райды. Осы рістерді негізгі крсеткіштері бір мезгілде енгізіледі.
Соныменен, жоарыда айтыландай, физикадаы принциптер мен концепцияларды уаыт эволюциясы бойынша арастыруа тырысайы.
3.2. Ломоносовты мбебап саталу заы
Адамзат тарихы кптеген жан-жаты, дарынды адамдарды біледі. Соларды арасында алашы орындарды бірін лы орыс алымы, физик, астроном, химик, математик Михаил Васильевич Ломоносовка (1711-1765) беруге болады. Оптика жне жылу, электр жне тартылыс, дебиет пен тарих, метереология мен нер, геология жне астрономия - блар Ломоносовты шпейтін ізін алдыран салалар.
Бл данышпанны физика мен химия саласындаы ебектеріне бізді кезімізде жргізілген тере зерттеулер лемдік ылымдаы Ломоносов роліні ерешелігін тіпті жааша ынуды ашты. Ломоносовты ылымдаы барлы бастамалары жаашылдыа келді.
М. В. Ломоносов москвалы славян-грек-латын академиясында, Петербургтік ылым академиясында оып, Маргбург (Германия) университетінде металлург, кен ісі мен химия мамандыы бойынша білім алады. 1755 ж. ол Москва университетіні ашылуында неізгі йымдастырушы болды.
Профессор атаын алысымен Ломоносов алашы химиялы зертхананы рып, "Эксперименттік Вольфиан физикасын" з аудармасында бастырып шыарды. Осы аударманы жары круімен орыс физикасы орыс тіліндегі бірінші оулыты алып ана ойан жо, сонымен атар ылыми орыс тіліні негіздері салынды. 1752-1754 жылдары ол физикалы химияны тіпті ерекше жаа жне згеше курсын дайындап, дрістер оыды, шындыында, ол мнымен жаа ылымны негізін алады.
Оны жаратылыстануды дамуына осан лесіне баа жетпейді. Ломоносов жылу мен газдарды кинетикалык теориясыны негізін алаушыларды бірі, материя мен озалысты саталу заыны авторы, алаш рет температураны абсолюттік нліні барлыын алдын ала болжады. Ломоносов алаш рет электр мен жары былыстарыны байланысы туралы, солтстік шыласыны электрлік табиаты туралы ойды айтты, жарыты толынды теориясын орады.
алым з артына те мол идеялар алдырды, блар ол мірден ткен со да 100-150 жылдар бойы ылым тарапынан жзеге асырылды. Наты мысалдар келтірейік. "Таразыны электрлендірілген тостааныны темір плитаа тартылатындыын" баылап жазып, Ломоносов "таразымен электр кшін лшеуге болады" деген орытынды жасайды. Шындыында, бл идеяны лорд Кельвин мен У. Томсонны тарапынан абсолюттік электрометр арылы жзеге асырыланын біз тарихтан білеміз. Электрмен шылдана отырып, Ломоносов былай деп белгілейді: "Жары сулесі электрленген шыны мен суда басаша сына ма? -осыан тжірибе жасау керек". Мндай тжірибені кейінірек 1875 жылы Керр жасап, электр рісінде сулені екі трлі сынатынын ашты.
Ломоносов органикалы жне органикалы емес табиатты барлы былыстарын бірыай кзарастан тсіндіретін табиатты орасан крделі философиясын жазуды армандаан жан-жаты жне тере ойлы философ болды. з зерттеулерінде ол мына негізгі идеяны атал басшылыа алды: "Табиат з задарын берік сатайды жне ол барлы жерде бірдей" уаыт, сулелену мен зат туралы тсініктерімізді тбірінен згертті.
Эйнштейнні гравитациялы ріс теориясы. Салыстырмалыты жалпы теориясы
1916 жылы Эйнштейн зіні салыстырмалыты жалпы теориясын жасап шыарып, физикалы ымдарда — бл жолы гравитациялы зара сер туралы — таы бір ткеріс жасады. Бл теорияны "фундаменті" 1907 жылы Эйнштейн эквиваленттілік принципін тжырымдаан кезде "салынан" еді. Осы принципті мнін анытайы.
Ньютонны екінші заына атысты "масса" термині инерттік масса маынасында денені озалыс алпыны кез келген згеруіне оны (денені) кедергісіні млшерін білдіреді. Біра ньютонды бкіллемдік тартылыс заындаы "масса" ымыны маынасы баса - бл тартылушы масса немесе гравитациялы масса. уелде Галилей де гравитациялы рістегі барлы денелер оларды салмаына арамастан бірдей деуге ие болатынын айтан. Бдан инерттік жне гравитациялы массаларды тендігі шыады. Оларды тендік фактісіні зін жне гравитациялы рісте барлы денелерді бірдей деумен лайтындыын кейде эквиваленттілікті лсіз принципі деп те атайды.
Гравитациялы рістерді крсетілген асиеті гравитациялы рістегі денелер озалысы мен айсыбір сырты рісте орналаспаан, біра есептеуді инерциялы емес жйесі кзарасынан арастырылатын де-нелер озалысыны арасындаы маызды састыты анытауа ммкіндік береді. Есептеуді инерциялы емес жйесіндегі озалысты асиеттері гравитациялы ріс бар боландаы инерциялы жйедегі трізді. Есептеуді инерциялы жйесіндегі озалыс кейбір гравитациялы ріске эквивалентті. Бл жадайды эквиваленттік принципі деп атайды. Егер сіз лифтіні жабы кабинасында трсаыз (Эйнштейнні келтірген мысалы), онда сізді демелі озалысты серінен тартылысты ыпалын сезбейсіз. Мндай жабы кабинада тартылыса атысты былыстарды демелі озалыса тн былыстардан айыруа сізге ммкіндік беретін ешандай тжірибелерді жа-сау ммкін емес. Кішкене жабы кабинаны ішінде гравитация мен шапша озалыс сері байалмайды.
Эквиваленттік принципі салдарыны бірі - тартылушы массаны маында жары сулелеріні (фотондарды) ауытуы, ал тартылушы масса шыаратын жары ызыл тске ыысуы керек. Бл тжірибемен длелденген.
Салыстырмалыты жалпы теориясындаы баса бір шешуші жадай кеістік-уаытты исытыы ымы болды. Эйнштейн лкен салматы денелерді асында барлы кеістік-уаыт исаюы керек деп болжады (тек кеістік ана емес) жне жары сулелері мен блшектер уаыт кеістігінде е ыса жолмен - геодезиялы сызытармен (сферадаы геодезиялы сызы - бл доа) жылжитын болады. Баса сзбен айтса, тартылу дегеніміз салматы лкен денелерді маындаы кеістік-уаытты геометриялы асиеттеріні салдары. Дене нерлым салматы жне оны тыыздыы жоарыра болса, ол зін оршаан кеістік-уаытты соншалы кебірек абыстырады, ал бдан крші денеге соншалыты кбірек тартылыс кші сер етеді.
А. Уилер, американды физик-теоретик, салыстырмалыты жалпы теориясыны дл сипаттамасын берді: "Зат кеістікке оны алай абысу керектігін айтады, ал кеістік зата оны алай жылжу керектігін айтады".
Салыстырмалыты жалпы теориясы кеістік, уаыт, лем туралы бізді тсініктерімізді тбірінен згертті. Ол андай да болмасын центризмнен бас тартуа келді. Метагалактика - немесе біз баылай алатын барлы астрономиялы бірттас бтін леміміз біртекті жне изотропты даму барысындаы шексіз космологиялы модель трінде бейнелене бастады.
1926 ж. австрия физигі Э. Шредингер материя толынын сипаттайтын математикалы тедеуді (Шредингер тедеуі) тапты. Луи де Бройльді блшектер мен толындарды "дуализмі" туралы батыл ойы материя мен жарыты асиеттерін бірттасты жадайда арастыратын теорияны жасауа ммкіндік жасады. Осы жадайда жары кванты микролем ры-лымыны айрыша бір кйі ретінде тсінілді. Алашы уаытта Луи де Бройльді гипотезасы тжірибе жзінде длелдеуді ажет етті. Материяны толынды асиетіні бар екенін длелдеуде 1927 ж. американды физиктер К. Дэвидсон мен Л. Джермерді электрондарды дифракциясын анытауыны лкен маызы болды. Кейінірек нейтрондарды, атомдарды жоне молекуларды да диф-ракциясын анытауа арналан тжірибелік жмыстар жргізілді. Тжірибелік барлы нтижелер Луи де Бройльді гипотезасын растады.
Сонымен, жары блшек ретінде де, толын ретінде де рекет ете алады, басаша айтанда, жары дуализм абілетіне ие. Жарыты бл асиетіні длелдеріні бірі интерференция болып табылады. Жарыты интерференциясы - бл жарыты екі сулесі біріні стіне бірі салынатын физикалы былыс. Бл жадайда экранда кезектесіп орналасан ара жне ашы жолатарды суреті пайда болады. Интерференциялы суретті жарыты толынды асиеттері негізінде де, не жарыты фотондар - блшектер ретінде де арастырып есептеуге болады. Квантты бейнелеуден шыатыны - экранны бір бліктерінде (ашы жолатара сйкес келетін) фотондарды табу ытималдыы кбірек, ал баса бліктерінде (ара жолатар) - азыра.
Квантты механиканы негізгі идеясы микролемде оиаларды ытималдыы туралы ымны анытауышы болатындыында. Микроскопты дегейде (сз фотондар немесе заттарды арапайым блшектері туралы болса) біз наты экспериментті нтижесін дл болжап айта алмаймыз (мысалы, экранда фотон тсуге тиісті нктені крсету). Бізді бар істей алатынымыз - бл тек тжірибені р трлі орытындыларыны ытималдыын есептеп шыару. Блшектерді саны те кп боланда ана бізді эксперимент барысы туралы болжамдарымыз ажетті длдікке ие болады. Бл тере тжырым бізді оиаларды дамуын болжау ммкіндіктерімізді шектеулі екендігін білдіреді.
Квантты теорияны бл зіндік ерекшелігіне 1927 жылы айынды енгізген неміс физигі, йгілі белгісіздік принципіні авторы Гейзенберг (1901-1976) болды. Бл принцп бойынша блшектерді бірін-бірі толытырып тран екі сипаттамасын, мысалы, оны жылдамдыы мен координаталарын бір мезгілде дл лшеу ммкін емес. Гейзенберг принципі негізді жне те маызды.
Гейзенберг з принципін гипотетикалы микроскоп лгісінде крнекі трде тсіндірді ("Атом ядросыны физикасы"). Егер біз импульсіні дл мні белгілі болан электронны координатасын анытаымыз келсе, онда электронды кріп, оны орнын анытау шін біз оан жары тсіруіміз керек, басаша айтса, оан фотондар шоырын баыттауымыз ажет болар еді. Біра фотондар электрондармен атыысып, оан з энергиясыны бір блігін береді де, мнымен оны импульсін белгісіз клемге згертіп жібереді. Осылайша біз блшекті наты координатасын лшейміз, біра оны импульсі белгісіз болып шыады.
55)Табиаттаы элементар блшектер: Физиканы даму барысында элементар блшектер ымы бiраз згерiске шырады. Алашы кезде элементар деп iшкi рылымы жо, баса рамдас б ?>