Гендік модифицирленген азытар шикізаты мен азы-тліктер айналымын реттеудегі отанды, халыаралы тжірибелер

ГМО-нен алынан компоненттер жне німдер ндіру мен айналым барысында ата баылауды ажет етеді. Бл мселені шешуде барлы лем бойынша лтты задылытара негізделіп, мемлекеттермен келісе отырып, халыаралы міндеттемелерді орындайды.

Канадада федералды дегейде биотехнология саласы бойынша биотехнологиялы компаниялар мен ылыми-зерттеу институттарыны мддесін лтты ассоциация BIOTECCanada адаалайды. Онда инновациялы жне биотехнологиялы азытар дайындайтын жне ндіретіндер ндірушілерді 85%-ы кіреді. Осы ел бойынша ол жеткізген жетістіктер задылы актілер жйесіне негізделіп, мемлекеттік ата реттелуге сйеніп жзеге асырылылады. Жаа биотехнологиялы німдерді растырып, таратуды реттеу мен баылауды 3 басты мемлекеттік йымдар: Канадалы азы-тлік инспекциясы, Денсаулы сатау министрлігі, оршаан ортаны орау министрлігі атарады. Канадалы тіркеу жйесі азы-тлік нарыына тек таамды жне экономикалы ндылыы кепілденген, адамдар, жануарлар, оршаан ортаа ауіпсіз, тексерілген азы-тліктер жіберуге есептелген.

Еуроодата ГМО-нен алынан азытар мен ГМО туралы ыты актілерді келісілген жйесі жмыс істейді. ГМО туралы Еуроодаты занамалары 1990 жылы 90/220/ЕЭС «оршаан ортаа гендік модифицирленген организмдерді тсуіндегі саты туралы» Директивасын абылдаумен пайда болды. Осы жат 2002 жыла дейін Еуроода бойынша басты регламент болып саналды. 2002 жылды 17 азанында ГМО айналымы бойынша оамдастыты негізгі актісі 2011/18/ЕС болды. Бл Директиваны басты аидасы- нарыа шыу немесе оршаан ортаа тсіру шін міндетті трде рсат ету-ескерту прцедураларынан ту болып табылады. 2004 жылдан ЕО-та ГМ азы-тліктерге арнайы №1829/2003 жне №1830/2003 Регламенттері кшіне енді. Осы жылы ГМА бойынша ш жаа Регламент кшіне еніп, ГМО атысты жаа еуропалы саясатты бастамасы сияты бааланды.

2003 жылы Регламенттер ГМ азытарды мемлекеттік реестрге енуіне, 10 жыла берілетін рсат ету процедураларын анытайды. Брыны задылытара сйеніп, рсат етілген німдер айналымда жарамды болып ала береді. 2003 жылы ЕО азіргі заманы Еуропа жадайындаы Картахен хаттамасыны аидаларын іске асыру тртібін бекітетін жатты абылдады. Бл ГМО шекаралас аумата ауыспалыы жніндегі 15 шілде 2003 жылы №1946 ЕО Регламенті.

Ресей баса Еуропа елдеріне араанда гендік модифицирленген даылдар сіруге тыйым салан ел болып отыранымен, ГМ мен ауыл-шаруашылы даылдарын елге енгізу мен ттынуа рсат берілген. Ресейде Батыс елдерімен салыстыранда ГМО-ді мемлекеттік тіркеу ережелері те ата тртіппен жргізіледі. Ресейде 2004 жылды 1 маусымынан ГМО-нен алынан німдерді табалауды еуропалы стандарттары енгізілген. азіргі уаытта ЕО-ы сияты рамында 0,9 % млшерде ГМО болса, затбелгіге крсетуді ажеттілігі жо. ГМО туралы Еуропалы задылытары Ресей мемлекетіндегі ГМ келешегіне серін тигізуі ммкін. йткені, 2004 жылды 1 мамырында таы да 10 жаа ел ЕО-а мшелікке кірді. Оны ішінде Латвия, Литва, Эстония т.б. Мемлекеттік адаалау орталыыны мамандары РФ субьектілерінде ГМО-рамдас азы-тліктер ндіру, айналымына жолдама жаттарын, азы сынама лгілерін сараптап, баылау кезіндегі шаралар бойынша мониторинг жргізуде. Осындай жмыстар негізінде делген, олданылып жатан Ресейдегі задылы, нормативтік жне дістемелік база Еуроода пен Халыаралы йымдарды талаптарымен едуір йлестіріліп растырылан.

Гендік модификацияа (ГМО-а) байланысты аза Таамтану академиясыны азіргі тадаы міндеттері мен болашатаы жоспары:

1) халыаралы тжірибе негізінде азастанда азы-тліктерді айналымын мемлекеттік реттеу концепциясын растыру;

2) гендік модификацияланан азы-тліктерді тіркеу тртібі туралы нормативті жаттарды растыру, гендік модификацияланан азы-тліктерді жне німдерді апаратты базасына талдау жргізу;

3) азы тліктерде ГМО млшерін анытау мониторингті зерттеулер жргізу;

4) ГМО табалануын баылау;

5) Казастанны таам нарыына бірінші рет келген гендік модификацияланан азы-тліктерді тіркеу жргізу;

6) гендік модификацияланан азы-тліктерді ауіпсіздігін зерттеу;

7) гендік модификацияланан азы-тліктерді адам жне жануар организміне серін зерттеу;

8) азастан Республикасындаы задылы жне дістемелік базаны Еуропа елдеріндегі занамалы жаттар базасымен йлестіру;

9) ГМО айналымын реттейтін проблемалар – ол халыаралы масштабтаы проблемалар, сондытан олар шешімді ажет етеді.

ЕО-ы гендік трлендірілген оргаизмдерді реттеу бойынша деректерді зерттеп, талдау жргізгенде егіп-сіру, импорттау, таам немес азы-тлікті ингредиенттері ретінде олданылуы адааланып, реттелуін крсетті. ЕО-ты ыты ралы ретінде Директивалар, регламенттер, келісімсздер, ЕО (27 ел) аулылары, Еурокомиссиясыны шешімдері олданылады.

Оларды негізгілері: 1. 90/219/ЕО ГТО шектеп олдану жніндегі директивасы;

2. 2001/18/ЕО оршаан ортаа ГТО асаана шыару директивасы;

3. 1829/2003 ГТ азы-тлік пен жемдер жніндегі ЕО аулысы;

4. №1946/2003 гендік згертілген организмдер мен баса німдерді

ауысуы туралы ЕО аулысы;

рбір ел ГТО жасау, олдану немесе олардан алынан німді тарату жадайларын, ызыушылы танытандармен серіктестік ру туралы осы жаттар негізінде анытайды. ЕО-ы ГТО-ді реттеуде негізінен «саты стындары» жне табалау мен мониторингілеу аидаларын ата адаалау амтылан. Еуроодаа кіретін барлы елдер осы жаттарды негізге алып, здеріні лтты занамаларын дейді.

АШ задылытары:

Гендік трлендірілген азы-тліктерді АШ-та реттеу шін, «Биотехнологияны реттеуді келісілген жйесі» бар.

-FDA (Азы-тліктер мен дрі-дрмектерді баылау бойынша басармасы)- нарытаы гендік трлендірілген азы-тліктер мен жемдерді реттелуіне жауапты;

-APHIS (сімдіктер мен жануарлар денсаулыы инспекциясыны ызметі) оршаан ортаа трансгенді сімдіктерді шыару мен штаттар арасындаы озалысын, импортты реттейді;

-EPA (оршаан ортаны орау агенттігі) трансгенді сімдіктерді тіркеп, пестицидтерді рсат етілген алды дегейін бекітеді;

-FFDCA (Азы-тліктер, дрі-дрмектер мен косметикалы заттар туралы федералды акт) азы-тліктерді реттеу жнінде FDA зыреттілігі ке;

-USDA ( АШ-ы жер деу министрлігіндегі ауыл шаруашылы зерттеулері мен ауыл-шаруашылы Департаменті) ауыл-шаруашылы даылдарын сіруге рсат береді.

Канада задылытары:

Канадада биотехнология саласындаы ЗИ мен биотехнологиялы компанияларды мддесін федералды дегейде «BIOTECCanada» лтты ассоциациясы орайды. ГТО-і баылау мен реттеуді негізгі ш мемлекеттік мекеме жзеге асырады:

-Канадалы азы-тлік инспекциясы;

-Денсаулы сатау министрлігі;

-оршаан орта министрлігі.

Канада, АШ, Австарлия, Жаа Зеландия елдерінде ГТ німдерді реттеуде дстрлі жаа ГТ-ге ойылатын талаптарды негізге ала отырып, сол стандарттарды олданады.

Ресей Федерациясында гендік трлендірумен шылдану, тарату, олдану ызметіне ата баылау жйесі бекітілген. азіргі уаытта 150-ге жуы кіметтік занамалар мен биотехнология саласындаы кез-келген ызметті адаалайтын, регламенттейтін нормативтік-ыты баса да актілер абылданан. ГТ-ді ндіру, импорттау, тарату саласында «Гендік-инженерлік ызмет саласындаы мемлекеттік реттеу туралы» 05.07.1996ж. РФ Заы басты нормативтік жат болып табылады. ГМО-нен алынан азы-тліктерді саталуы, таратылуын РА зертханалары мен ылыми мекемелер, Ауыл-шаруашылы министрлігі мен РФ Денсаулы сатау министрлігі, салалы академиялар мемлекеттік баылау жргізеді.

Халыаралы келісімдер

ГТО-мен байланысты туындайтын трлі мселелерді шешуде халыаралы ауымдастыа мше елдерге регламенттейтін талаптар мен ережелер, халыаралы келісімдер абылданан:

-Биоауіпсіздікке байланысты Картахен хаттамасы (2003) –ГМО ауіпсіздігін реттейтін негізгі халыаралы жат.

-CBD (Convention jn Biological Divercity) –сыртыэкономикалы арым-атынас жасауда, импорттау-экспорттауда мемлекеттерге шектеу оятын келісім, биортрлілік бойынша конвенциясы.

-Орхусс конвенциясы рбір адамны азіргі жне келешек рпаты оршаан ортада денсаулыы мен мір сруіне олайлы болуындаы ыын орайды.

- «Табиатты бкіллемдік хартиясы» Б 1982 ж. Бас Ассамблеясыны резолюциясы.

-Алиментариус Кодексіні Халыаралы стандарттар жйесі.

-Бкіллемдік сауда йымы (ВТО) – ел экономикасын дамытуда ел ішілік ндірісті лайту шін, сауда клемін арттыруда елді з ызыушылыын тиімді орауа ммкіндік беретін рал.

БС-на кіру- бл таматы ауіпсіздігі мен сапасыны абылдауа болатындай дегейін амтамасыз еткеннен кейін кшіне енетін тиісті лтты зады белгілейтін процесс. Ол азаматтарды мірі мен денсаулыын орайды, сонымен бірге ішкі жне сырты саудада талаптар мен стандарттарды кемсітпей олдануа ыпал етеді. БС мшелеріні, азіргі халыаралы келісілген стандарттарды, нсаулытар мен сыныстарды пайдалануы осылайша орайластырылан. Алиментариус Кодексі, Жануарларды орау жніндегі дниежзілік йым (OIE) жне сімдіктерді орау жніндегі Халыаралы Конвенция (ХК) халыаралы ынтыматастыты, йлестіруді жне техникалы алмасуды лемдік дегей шеберінде амтамасыз ететін ш негізгі йым болып табылады. 170-ке жуы ел осы йымдарды райсысына кіреді.

Алиментариус Кодексі – бл 300-ге жуы стандарттарды, практика кодекстарын, нсаулытар мен сыныстарды жинау, олар тама німдерімен саудада тама ауіпсіздігін жне адал практиканы амтамасыз етеді, СФК Келісімімен сйкестікті баалау шін лгілер сынады. Кодексті мазмны жаанды консенсус процесі арылы зірленеді. Олар жалпы да, сондай-а бір німмен немесе німдер тобымен байланысты ерекше де болуы ммкін, ндірістік процесті басару мен оны ызметі тама ауіпсіздігін немесе тама ауіпсіздігін мен ттынушыларды орауды реттеуді кіметтік жйесіні ызметін амтамасыз ету шін ажет деп есептеледі. амтылатын ауматара мыналар кіреді: ттыну тауарларына арналан стандарттар, таам оспалары мен ластаушы заттар, уыттар, пестицидтер немесе ветеринариялы препараты, табалау, тадау мен іріктеу дістері, тама аупін баалау, инспекциялау мен сертификаттау рсімі. сіресе тама гигенасыны Жалпы Принциптері маызды болып табылады, ол тама ауіпсіздігін басару жйесіні Зиянды Талдау жне Сын трысынан Баылау Нктелеріні (НАССР) принциптерін айындайды. Бан осымша, пестицидтік алдытар (JMPR) жне тама оспалары (JECFA) мселелері бойынша FAO/БД йымдарымен бірлескен кездесу кезінде дниежзі мойындаан уыттылы деректері тжырымдалады.

Жануарларды орау жніндегі бкіл дниежзілік йым(OIE) малды жне мал німдеріні бкіл дниежзілік саудасын орайды. Ол мал жне зооноз (малдан адама берілетін аурулар) ауруларын болдырмау, баылау жне жою шін БС мойындаан стандарттар мен ережелерді белгілейді. атысушылар негізсіз немесе засыз санитарлы кедергілер белгілеуді болдырмау шін осы стандарттар мен ережелерді здеріні лтты шараларына негіз ретінде пайдалана алады. Негізгі мазмны жер бетіндегі жне судаы жануарларды саулыына арналан Кодекс жне осыларды диагностикалы сынау бойынша Басшылы болып табылады. азастан OIE атысушысы болып табылады.

сімдіктерді орау жніндегі Халыаралы Конвенциясімдік пен сімдік німдері зиянкестеріні таралуын болдырмауды кздейді. сімдіктерді орау жніндегі лтты міндеттемелерді сипаттауа осымша ол саудадаы кедергі ретінде сімдіктерді орау жнінде шаралар олдануды болдырмау шін стандарттарды халыаралы йлестіруді ынталандырады. ХК-ні олданусімдіктерді орауды лтты мемлекеттік ызметтері арасындаы тыыз ынтыматастыты жне ХК-ні ірлік йымдарын йлестіруді амтиды.

азастандаы задылытар. Гендік-трлендірілген объектілерді келуге, орын ауыстыруына, жасауа жне пайдалануа ойылатын талаптарды сатауа мемлекеттік баылауды амтамасыз ету масатында азастан Республикасы Денсаулы сатау министрлігіні Мемлекеттік санитарлы-эпидемиологиялы адаалау комитеті Алматы аласындаы «Санитарлы-эпидемиологиялы сараптама жне мониторинг ылыми-практикалы орталыы» зертханалары мен Астана, скемен, Петропавл, Орал алаларындаы Санитарлы-эпидемиологиялы сараптама орталытарыны базаларында ГТО-ны санды жне сапалы анытау бойынша 5 зертхана ашты

Тама німдерінде ГТО-ны анытау азіргі заманы жабдыта тама німдерінде ГТО-ны болуын, сондай-а оны млшерін анытауа ммкіндік беретін полимеразды-тізбекті реакция (ПТР) тсілімен жргізіледі. Осындай зерттеу тсілдеріне арналан жабды реакцияны жргізуді жоары жылдамдыымен, натылыымен, жоары ерекшелігімен жне сезімталдыымен ерекшеленеді. 2012 жылды ткен кезеінде ГТО-ны анытау бойынша жргізілетін жоспарлы зертханалы мониторинг шеберінде санитариялы-эпидемиологиялы сараптама зертханалары 27 елді тама німдеріні, соны ішінде 41,2%-ы отанды ндіріс німдеріні 1939 сынамасын ГТО-а зерттеді. Бл ретте 6 сынамада, соны ішінде Ресейде шыарылан «Bonduellе» ттті жгеріні жне Венгрияда шыарылан «Коррадо» ттті жгеріні 2 сынамасында ГТО-ны болуы 0,9%-дан асты. азастан Республикасыны, Кеден одаыны талаптарына жне халыаралы талаптара (Кодекс Алиментариус стандарты) сйкес рамында ГТО 0,9%-дан асатын тама німдері «нім генетикалы трлендірілген» немесе «рамында генетикалы трлендірілген кздер бар» деп міндетті трде табалануы тиіс. Бл ретте крсетілген німдерді табасында ГТО-ны бар болуы туралы млімет жо. Бдан баса, тйіршікті «Глобус» (Ресей) ттті жгері, вакуумды «Экос» (ытай) десерттік жгері, «Фа-Фа» (Иран) кексі, «Звезда общепита» (Ресей) селолы пісірілген шжы – 4 сынамада генетикалы трлендірілген кздерді болуы жол берілген нормалар (0,9%-а дейін) шегінде болды. Барлы нтижелерді Мемсанэпидадаалау комитетіні тама ауіпсіздігі жніндегі республикалы референс-зертхана растады. Тама німдеріндегі ГТО-ны анытау аымдаы жылы наурызда Милан университеті Degli Studi Di Milano базасында ткізілген республиканы санитариялы-эпидемиологиялы ызметіні 11 маманын гендік-трлендірілген (трансгенді) сімдіктер мен жануарлардан алынан тама німдерін зерттеу дістемелеріне оыту нтижесі болып табылады. МСЭ комитетіне келіп тскен NK603 генетикалы трлендірілген жгеріні егеуйрыты денсаулыына теріс сері туралы ылыми зерттеулер нтижелеріні ылыми басылымдарда жариялануы туралы апарата байланысты аымдаы жылы 19 азанда азастан Республикасыны Бас мемлекеттік санитарлы дрігері Жандарбек Бекшин азастан Республикасыны аумаына Раундап гербицидін олдануа тзімді генетикалы трлендірілген жгеріні келуге, ндіруге, олдануа жне ткізуге тыйым салу туралы аулыа ол ойды. Осы аулымен МСЭ комитетіні ауматы блімшелеріне ГТО-ны келуге жне оны айналымына баылауды кшейту тапсырылды. Республиканы санитариялы ызметі зертханаларыны тама німдерінде ГТО-ны болуын зерттеуі оларды пайдалану жне орын ауыстыруын баылау бойынша жадайды айтарлытай жасартады.