Таырып 6. ТРЫНДАР ДЕНСАУЛЫЫН КЕШЕНДІ БААЛАУ

Масаты:Студенттер трындар денсаулыыны есеп, талдау жне баалау дісін білуі тиіс.

детте трындар денсаулыын кешенді баалау демографиялы дерісті, ауруды, дене бітім трысынан дамуды жне мгедектікті сипаттайтын сапалы крсеткіштерді жиынтыы ретінде танылады.

Трындар денсаулыыны жай-кйін баалауда олданылатын дістемелік тсіл сана есептеріні аясында зірленетін р трлі апарат кздерін пайдалану болып табылады.

Негізгі мселе біркелкі крсеткішті тадаудан трады, ол денсаулы сынды кп ырлы былысты р трлі ырын жеткілікті дрежеде крсететіндей болуы тиіс. азіргі тада денсаулыты толыымен санды трыдан баалауды дістері лі зірлене ойан жо, ол жеке сипаттары бойынша арастырылуда. Олара трындар міріні орташа затыы, лімі, ауруы, дене бітімдік дамуы жне т.б. жатады.

мірді орташа затыы - р трлі жайттарды серіне байланысты адамдар денсаулыыны жалпыланан жай-кйіні белгілі дегейін крсететін интегралды крсеткіш.

мірді орташа затыын есептеу дісі белгілі уаыт аралыында мір срген немесе лген адамдарды санынан трады. мір сріп жатан адамдарды саны туу дегейімен есептеледі, ал лген адамдар саны трындар ліміні крсеткішінен крініс табады.

Трындар денсаулыы сынды крделі тсінікті мліметтерін тпкілікті санды сипата енгізуді ммкін еместігін біле трса та, лім крсеткіштері трындар денсаулыыны жай-кйіне тікелей жне жанама сер ететін (медициналы-биологиялы, леуметтік-экономикалы, демографиялы жне т.б.) жайттарды крделі серлері крініс табатын едуір дрыс крсеткіш болып саналады. Екінші жаынан, мерзімінен брын келетін лімді болдырмау денсаулы сатауды негізгі мселелеріні бірі болып табылады, ол оан ажетті ресурстара ие. Денсаулы сатау жйесі трындар ліміне зіні іс-рекетімен ыпал ете отырып, мірді орташа затыына, яни трындар денсаулыыны жай-кйіне сер етеді. лімні крсеткіштері ауруды мліметтерімен салыстыру бойынша кбіне натылымен жне дрыстыымен ерекшеленеді.

Ауруды сипаттайтын басты апарат кзі емдеп алдын алу йымдарына аралу туралы мліметтер болып табылады. аралу туралы мліметтерді негізгі кемшілігі ауру туралы толы кріністі бере алмайтындыы болып отыр: біріншіден, ауруларды біратары медициналы кмекке жгіну ана болмайды( бл кбіне созылмалы аурулара атысты); екіншіден, аралу дегейі ауруа атысы жо біратар жайттара байланысты; соында, аралуларды санына жгіну ауруды санды ырын ана ескеруге ммкіндік береді, оны сапалы салалары, е алдымен, ауруды ауырлы дрежесін ажырату еленбей алма.

Дене бітімдік даму дегендеазаны кш-уатыны, тзімділігіні жне жмыса деген абілетіні орын анытауа ммкіндік беретін оны морфологиялы жне ызметтік белгілеріні жиынтыы тсініледі. Дене бітімдік дамуды баалау дрігерді абылдауы кезінде медициналы баылау кезінде жргізіледі. Балалар мен жас спірімдерді дене бітіміні дамуын арынды баылау азаны алыптасу тенденциясын, оларды дене бітім дамуыны стандарттарына сйкестігін баылауа ммкіндік береді. Дене бітімдік даму соматоскопиясен, антропометриямен жне физиометриямен аныталады. Дене бітім дамуыны мліметтері вариациялы атарлар руымен, орта клемдерді есептеуімен, орта шаршылы ауытуларымен жне т.б. санаты деуге душар болады. Алынан мліметтер дене бітім дамуыны арнайы кестелері (стандарттар) бойынша жргізіледі, ол нормаа сйкестігін жне стандарттан ауытуын баалауа ммкіндік береді.

Трындарды мгедектігі. Алашы мгедектікті крсеткіші – трындарды пайызбен крсетілген орташа жылды санына мгедек деп алаш танылын санны атысы. ДДС мліметтері бойынша азіргі тада лемде мгедектер трындарды шамамен 10% райды, оларды кп блігі – егде адамдар. Мгедектікті станымдарына байланысты р елде елеулі згешеліктер байалады: АШ – 19%, Ресей Федерациясында - 6%, ытайда - 5%, азастанда - 3%. Ересек трындарды мгедектендіруші негізгі кемістіктер ан айналым жйесіні аурулары болып табылады, екінші орында – атерлі жаа пайда болулар, шінші орында – жарааттанулар.

Осы кнге дейін трындар денсаулыыны жай-кйін кешенді баалау проблемасы з шешімін таба ойан жо. Халыаралы жне отанды тжірибеде интегралды крсеткіштер ана белгілі:

- адам дамуыны индексі (АДИ) – алдаы мірді орташа затыын, білімін жне мір дегейін крсететін ш негізгі компоненттерден тратын интегралды крсеткіш

- DALY (disability-adjusted life years) денсаулыты жай-кйін (ебекке абілетсіздігін ескере отырып тзетілген мір жасыны саны) сапалы интеграциялы баалау кмегімен ауруды жаанды ауыртпалыын лшеу шін олданылады

- QALY (quality of life outcome/endpoint) – сапалы мір срген жылдарды крсететін индекс

- DALE (disability adjusted life expectancy) – дені сау кйде мір сруді ктілетін орташа затыы

- HALE (healthy life expectancy) – дені сау кйде мір сру затыы

- ммкін болатын мірді жоалан жылдары – мерзімінен брын болан лімні салдарынан жоалан мір жасыны санын анытауа ммкіндік беретін крсеткіш.

- ебекке жарамдылыты медициналы-леуметтік ммкіндігі – трындарды алда тран ебек ызметіні жылдары саныны ебек ызметі жылдарыны ммкін болатын санына пайызды атысы, егер ол аурулармен немесе жарааттанулармен шектелмеген болса.

- медициналы-демографиялы игіліктерді крсеткіші – біркелкі медициналы-демографиялы крсеткіштерді салыстыруа ммкіндік берген дрежелік баалау дісіне лайыталан индекс.

Зерттеушілер (дрігерлер, психологтар, социологтар жне т.б.) денсаулыты интегралды баалауды мбебап станымдарын іздеу барысында мір сапасына жиірек назар аударады. Бдан баса, мірді заманауи жадайларда баалау мен сапасына ол жеткізу саяси мнге ие бола бастайды, ол леметтік-экономикалы былу арынымен ккейкестілігі арта тседі.

мір сапасыны тжырымдамалары леуметтік саясат саласында лтты масаттарды алыптастыруа тікелей сер етеді, яни оларды мемлекеттік рылымдарды басару ралы ретінде пайдалану. Оларды пайдалану зірленетін бадарламаларды негізінде трындар міріні жадайын жетілдіру масатында ажет болап отыр. Трындар денсаулыы жай-кйіні параметрі мір сапасы крсеткішіні жалпы рылымына шектеле осылады.

мір сапасыны лтты стандарты – бладамны материалды, рухани, интеллектуалды, мдени, дептік жне баса да сраныстарын анааттандыру дрежесін байататын интеграциялы крсеткіш.

мір сапасын зерттеу барысында ескерілетін жайттарды кптеген жиынтыы рбір жайт бойынша жеке-жеке андай да бір стандарттарды (эталондарды) белгілеуді, сіресе, осы жайттарды барлы крсеткіштері бойынша интегралды крсеткіштерді (индекстерді) иындатады. Осы мселелерді шешу жолдарыны бірі осы жайттарды р трлі негіздер бойынша топтастыру болуы ммкін. Мысалы, адамдарды талаптарын анааттандыруды сапалы дегейі бойынша: алашы (тамаа, трын йге, киімге, клікке, денсаулыты сатауа, рпа жаластыруа жне леуметтік байланыстара деген сраныстарын амтамасыз ететін) жне екінші (рухани, мінез-лыты, дептік сраныстарын анааттандырумен байланысты).

Егер біратар жайттар бойынша (тама, киім, кіріс дегейі жне т.б.) ылыми трыдан зірленген стандарттарды немесе дстрлі санаты орташа крсеткіштерін пайдалануа болатын болса, онда анааттандыру жайттары бойынша з міріні жеке ырларымен респонденттерді жекеленген топтарына арналан субъективті, баалау сипаттамаларыны орташа мнін белгілеуге ммкіндік беретін леуметтік зерттеулерді жргізу ажет.

Зерттеушілер, е алдымен, леуметтік сана мліметтеріне негізделген осы моделге арама-арсы былыстарды объективті жай-кйіні крсеткішін ана олдануды анааттандырылмааны болып бірінші кезекке «сезінетін мір сапасы» тжырымдамасы ала тартылып отыр (percieved life quality). Осы тжырымдаманы мні мір сапасын адам мен оам міріні р трлі тараптарыны объективті параметрлеріні кмегімен ана лшеу ммкін еместігінде болып отыр. мір сапасыны ажетті рамы субъективті сезіну, мгедекті зіні мір жадайлары мен зін зі баалауы болып табылады.

йлестіру материалы: «Rower Point» бадарламасындаы 10 слайд

дебиеттер:

1. Лисицын Ю.П. Общественное здоровье и здравоохранение: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. – ГЭОТАР-Медиа, 2007. – 512 с.

2. Отношение населения к своему здоровью и системе здравоохранения: результаты социологического исследования/ под ред. Г.Нокиной, В.Гуревич. – Алматы: «Фонд XXI век», 2002. – 220 с.

3. Применение методов статистического анализа для изучения общественного здоровья и здравоохранения: Учебное пособие для вузов / Под ред. В.З. Кучеренко. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2007. – 256 с.

4. Сакбаев О.С., Вагнер А.В. Совершенствование методологии изучения и оценки здоровья

5. Тульчинский Т.К., Варавикова Е.А. Новое общественное здравоохранение: Введение в современную науку. – Иерусалим, 1999.– 1049 с.