Негізгі ымдар. Механизмдерді рылымды эелементтері

Техникада ртрлі машиналар олданылады – энергияны трлендіретін жне пайдалы жмыс атаратын арнаулы жабдытар. Олар озалтыш машиналара (электр озалтыштар, гидравликалы озалтыштар, іштен жанатын озалтыштар жне т.б.) жне машина-ралдара (технологиялы немесе клік операцияларын орындайтын) блінеді. Меха­низм деп, бір немесе бірнеше денелерді озалысын баса денелерді кеекті озалыстарына трлендіруге арналан, зара байланысан денелерден тратын машина блігін атайды. Механизм энергия немесе озалысты озалтыштан машинаны жмыс органдарына берілуін атарады (детте кштер мен озалыс заы сипаттамаларын трлендіру арылы) жне механикалы озалыстын трлендіруі мен реттеуін атарады. Егер трлендіруге атты денелермен атар сйытар жне газдар атысса, онда механизм сйкес гидравликалы жне пневматикалы деп аталады. Механизмдерді озалысын жне жмысын зерттеумен айналысатын ылым - машина мен механизмдер теориясы (ММТ).

Кез келген механизм буындардан жне кинематикалы жптардан (КЖ) трады. Буын деп механизмні бірттас озалатын блігін атайды. Буын арапайым (бір блшектен тратын) немесе крделі (растырылан) болуы ммкін. Буындар рылымды белгілері (білік, поршень жне т.б.), деформациялану абілеті (атты немесе икемді буын) жне озалыс трі бойынша жіктеледі. озалмайтын сті толы айналып озалатын буын кривошип деп аталады; толы айналмайтын буын - кйенте; ілгерілемелі-айтымды озалатын буын сыра деп аталады. КЖ деп екі буынны, бір- біріне салыстырмалы озалысына ммкіншілік беретін осылысын атайды. Механизмні рылуы КЖ арылы орындалады (8.1 кесте).

Кез келген КЖ конструкциясы буындарды осылатын бліктеріні озалмалы беттесуі болып келеді, онда «кш аымы» бір буыннан екінші буына геометриялы тйыталу немесе кш тйыталуы арылы беріледі.

КЖ жктеме мен озалысты береді жне олар жиі механизм мен ттас машинаны ызмет ету абілетін жне сенімділігін анытайды. КЖ элементтеріні жанасу тріне байланысты олар тменгі жптара (беттерімен жанасатын) жне жоары жптара (нкте арылы немесе сызы арылы жанасатын) блінеді. Жктеліп транда жоары жптар да беттерімен жанасады, біра оларды жанасу беттері буынны осылатын бетімен салыстыранда ескермеуге болатындай те аз екенін айтып тейік. Сондытан жоары жптарда йкеліске энергия жоалуы аз жне оларды лшемдері де кіші, біра тмегі жптарды жк ктеру абілеті арты.

Тсірілген байланыс шарттарыны S саны немесе буындарды салыстырмалы озалысыны Н еркіндік дрежесі бойынша КЖ кластара блінеді (И.И.Артоболевский). Еркін дене кеістікте 6 еркіндік дрежеге ие бола алады, жне Н=6-S. S=6 боланда КЖ атты осылыса (буына)

8.1 К е с т е
Жп кла-сы	Байла- нысты шарттарсаны	Жп аталуы, сурет	Шартты кескіні
І
ІІ
ІІІ
ІІІ
IV
IV
V
V
V

айналады, ал S=0 болса КЖ болмайды, яни екі дене зара туелсіз озалады. S=1 боланда КЖ-ты еркіндік дрежесі 5 болады (бес козалмалы), S=2

боланда - 4 (трт озалмалы) жне т.б.

 

8.1 кестеде КЖ мысалдары жне оларды шартты кескіндері келтіріл-ген. Е ке таралан - 5- класты жптар (бір озалмалы) – ілгерілемелі, айналмалы жне винттік; винттік жпта l ілгерілемелі орын ауыстыру мен брылу брышы арасында келесі туелдік орын аладыl=p/(2), мндаы p – бранданы адамы.

Кинематикалы жп-тарды басаша да жіктелуі орын алады (мысалы, оза-лыс трі бойынша, кеістік-те орналасуы бойынша жне т.б.).

КЖ арылы осылан буындар жйесі (8.1 сурет) кинематикалы тізбек деп аталады (КТ). Тйыталан жне тйыталмаан тізбек-терді айырады. Тйыталан КТ р буыны кемінде екі КЖ кіреді, тйыталмаан (ашы) КТ-те тек ана бір КЖ кіретін буындар болады. Сонымен, механизм - бір немесе бірнеше буындары-ны берілген озалысы ке-зінде барлы буындар кез келген буына атысты белгілі бір озалыста болатын КТ. Тіреу деп соан атысты озалыс сипат-тамалары (орын ауыстыру-лар, жылдамдытар жне т.б.) бааланатын, буын аталады. Жиі тіреу ретінде озалмайтын буынды алады (клік машиналарда тіреу ретінде рамасынесептейді). КТ-те кіріс жне шыыс буындар болады (бірнешеуі болуы ммкін). Кіріс (жетекші) буын – оз-алысты озалтыштан алатын буын, ал шыыс (жетектегі) буын – меха-низмні арналан оза-лысын орындайтын буын. КТ осымен атар жазы жне кеістік, арапайым жне крделі тізбектерге блінеді. Егер тізбекті р буыны баса буынмен бір немесе екі КЖ арылы осылса, онда КТ арапайым деп аталады. Керісінше жадайда ол крделі деп аталады.

 

Механизмні рылымы оны негізгі сипаттамаларын анытайды (озалыс трлерін, еркіндік озалу дрежесін жне т.б.). Осыдан механизмдерді рылымды т алдауыны есептері шыады: а) буындар осылуыны геометриялы формасына жне оларды санына туелді механизмдерді еркіндік дрежесін анытау;

б) механизмдерді рылымды топтара жіктеу; в) буындар нктелеріні берілген траекторияларын амтамасыздандыру. рылымды талдау шін рылымды слба олданылады, ол механизм жмысыны принципін сипаттайтын арапайым есептеу моделі. Слбада механизм буындарыны шартты кескіндері (цифралармен белгіленеді, лшемдері крсетілмейді) жне КЖ-ды шартты кескіндері (ріптермен белгіленеді) арылы крсетіледі. озалмайтын буын штрихтермен (шабатармен) белгіленеді.