Ата-аналара арналан кеестер 3 страница
Кеістік экологиясы – бл да оыту жадайы: осытпау, шуламау, имаратты эстетикалы безендендіру, шуылда емес жадайда (сызытарды, бояуды, стильді йлесімі; тазалы пен тртіп, «арты» заттарды болмауы), дауыс аттылыы мдениеті (сйлеу, музыка, теледидар жне т.б.).
Егер баланы ажеттілігіне зейінмен араса, онда намысты сезімді, оршаандарды, оларды меншіктерін сыйлайтын адам седі. Бала сынан (тек нтижесіне ана емес, сіресе жігеріне, айысына) жігеріне зейін аудару те маызды, себебі ыыласты, кмектесуші, зіне жне лемге, онда мір сріп жатан трындара деген амор атынасына йрету. олдау ртрлі болуы ммкін жне ол аржылай болуы міндетті емес. Мысалы, ересектер сезімдерін дамытушы кш туралы мытуа болмайды. Отбасында нтижелі олдау баланы ыын кеейту жолымен болады: «ересек» баланы рметті міндетпен, жмыспен марапаттау. Жазалау шыармашылы сипатта болуы керек, немесе детте ол дрыс емес ылы крсетеді, олар баланы ателік рекетке келетін ішкі себептерге баытталуы керек. Кбіне баланы ылытары жазалауды талап етпейді, ондай кезде ересектен кп шыдамдылы, даналыты талап етеді. Жазалау жиі болмау керек, себебі теріс мінез-лытар саталып алмау шін (баланы ылыына назар ойып, біз баланы назарын зіміз аламайтын рекеттеге аудартамыз). Бала ата-анасыны назарын тек жазалау ылыпен аулауа болады деп ойдайды, ал тырысушылы ешбір ныаймайды (ересектер бала жасы болуа міндетті, оны алай жасау керектігін, немі тырысу жне жалпы оны ешандай еске салусыз жасай алуы керек деп сенімді). Балалар шін ата-аналарыны оларды з-зін жеуіне кілі толуы те маызды! Баланы зін бірдееден жеу, кресу ылыына ересектерді баалы сыйы, мысалы, тек зінде бір нрсені алдыру тілегі!
Таырыбы: «Ерекше білім алу ажеттіліктері бар балаларды танымды абілеттерін дамытуа арналан ойыншытарды тадаймыз»
азіргі заман жадайы баланы жеке басына жолдауымен, оны танымды зыреттілігі алыптасуымен, гуманизациялы білім беру процесімен сипатталады. Ерекше білімге ажет ететін баланы танымды зыреттілігіні алыптасуы тікелей оны аыл-ой абілетіні дамуымен байланысты. Аыл-ой абілеті баланы мектепке оуа даярлыына сер етеді.
Танымды абілетті дамуында ойыншы маызды рл атарады. Ойыншытар – бл кез келген жадайда табуа болатын кдімгі материал. Балаларды барлы ойыншытары бала дамуына сер етеді. Баланы дамуына андай ойындар мен ойыншытар алуа болады? Бала ойыншыты кмегімен оршаан дние туралы білім алады. Ойыншытар ойлауын, иялын дамытады.
Ойыншытар сюжетті, дидактикалы немесе дамыту, имыл-озалыс белсенділігін дамыту жне басалар болып блінеді.
Дидактикалы ойыншытар – бл зінше бір баланы ерекшеліктеріне жауап беретін оыту тсілі. Олар «Логикалы поезд», «Логикалы текше», «ызыты орап», «Пирамида», «Матрешкалар» жне т.б. сияты ойындар. Осы ойыншытар баланы ойлауын, тсті, форманы, млшері абылдауын дамытады. Ойыншытарды кмегімен ерекше білімді ажет ететін балаларда ойлау мен иял ерекшеліктері, эмоционалдыы, белсенділігі, арым-атынаста дамытушы ажеттіліктер пайда болады. Дидактикалы ойыншытар ерекше балаларды трбиелеу-білім беру жмыстарын жан-жаты діс-тсілдері болып табылады. рбір ойыншыты белгілі бір маызы бар жне негізгі трбиелік міндеттерді шешуге баытталан, балаларды аыл-ой жне танымды абілеттерін дамытады.
Ойыншытар ртрлі болуы ммкін: демі киінген уыршатар, механикалы машиналар, роботтар немесе аруы немесе барабандары бар сарбаздар, арапайым, ымбат емес заттар, ол шін тіпті дкенге барып ажет емес: доптар, кубиктер, ааш кесектері, ааз, саз балшы, шырпы, сіріке жне басалар.
Музыкалы ойыншытар балаларда естіп абылдауын, зейінін дамытады.
Ойыншытар мектеп жасына дейінгі балаларды оыту формасыны бірі болып табылады. ызыты ойыншытар баланы аыл-ой белсенділігін жоарлатады жне аса иын міндеттерді шеше алады.
Балалар ойнай отырып, білімі мен іскерлігін практикада, кез келген жадайларда олдана алады.
Сюжетті ойыншытар білімні мобилизациялауын, рекетті з бетінше тадауды, ойылан масатты шешуді талап етеді. Олар уыршатар, машиналар, жануарлар жне басалар. Ойыншытар сондай-а балаларды сйлеуін дамытады жне оларды ойылан масаттара з рекетін, сезімі мен ойын баындыруа йретеді.
Ойыншытар оршаандара туындаан ызыушылыын анааттандырады, оларды назарын белгілі бір былыса баыттайды, ажетті млімет, тсінік береді. «Шаштараз», «Дрігер», «Жануарлар», «Дкен» ойыншытар оршаан туралы ажетті ымды алыптастыруа, баланы игерген білімін ныайтуа кмектеседі.
Баланы аыл-ой абілетіні дамуы оны сйлеуіні алыптасуымен байланысты. Заттармен жне ойыншытармен рекет ете бала млшерді, формасын, тсін жне басада заттарды белгілерін атауды жне ажыратуды йренеді. Баланы сенсорлы дамуы ойыншыты кмегімен оны логикалы ойлауы, абілеттілігі, сздік орыны толытыы, сондай-а есту абілеті дамуымен тыыз байланысты жреді.
Балалар крнектілік принципте негізделген стел басында-баспа ойындарды шын кілмен ойнайды, біра бл ойында затты зі емес, бейнесі ана беріледі. стел басы ойындарды мазмны ртрлі болады. Оларды кейбіреулері жекелей заттармен, оны асиеттерімен таныстырады. Басалары табиатты маусымды былыстары, маманды туралы жне т.б. тсініктерін анытайды.
Ойыншытар баланы сздік оры алыптасуына баытталуы ммкін, оны сздігін толытырады, сондай-а ммкіндігі шектеулі балаларды іскерлігін жандандырады.
Балалар ойыншытарды кмегімен салыстыру, зейінмен арау, ойлану, з бетінше орытынды шыаруа йренеді.
Бала трлі заттара атыыса кп нрсені трмыс дадысы негізінде игереді. Дидактикалы ойын алдына мынадай міндет ойылады – балаларды айтылан сзді тыдай жне тсінуге йрету. Естіп абылдау дамуы шін ртрлі сыбызылар, дабылдар, сылдырматар, кйсанды, бубналар жне басалара ие болуа болады, фонематикалы естуіне, баланы сйлеу жне сйлемеу даму ммкіндігіне баытталан.
Ойыншытар баланы жас ерекшелігі мен жекелей ммкіндігіне, оларды интеллектуалды жне сйлеу даму жадайына арай тадалады. Ойыншытармен ртрлі тсіл рекеттерін игере отырып, ерекше бала з ойынында не кргенін суреттей бастайды.
Ойын мен ойыншытар да тапырлы пен назарды талап етеді, олар кесілгендерден толы блік шыатын – кесілген суреттер, кубиктер, ойыншы суретке зейін ойып арап, кесілген блікермен салыстырып, оларды дл суреттегідей жасауы керек. Кейбір балалара таныс заттар, жануарлар, сімдіктер салынан оай суреттер беріледі.
стел басында-баспа ойындары оршаан орта туралы ымдарын кеейтеді, оларды абілеттерін дамытады. Олар балаларды мынаан йретеді:
- бейнені шынайы объектімен, оны баса топтардан ерекшелеп, біріктіру;
- адам уестігін леммен таныстыра, суреттегі бейнелерді жадайды сздермен тсіндіру;
- заттарды жалпы белгілері: тсі, формасы, млшері жне т.б. бойынша біріктіріп, заттар арасында логикалы байланыс орнату;
- уаытына бейімделу, баытталу.
Кесу шін арнайы ойыншытар болады, олар балалара бтін жне жартысын анытауа кмектеседі: бтін лимон, жарты лимон, бтін саыраула – пышапен кескеннен кейін, алпа жне т.б.
стел сті-баспа ойындары «Домино», «Лото» зейінді, абылдауды, есте сатауды, з бетінше шешім абылдау іскерлігі мен баса балалармен ойнауды дамытады.
Мозаиканы алуан трлері жне конструкторлар баланы шыармашылы ммкіндіктерін дамытады. Сенсорлы ммкіндікті дамуы шін ртрлі млшерлі ааш пазлдар, ріптері, суреттері бар кубиктер, тесіктері бар кішкентай йлер, каталка, логикалы текшелер, пирамидалар жне басаларды алуа болады. Осы ойыншытарды барлыы балаызды ызытырады, оны танымды абілеттерін дамытады.
Балалар шін доп, секіртпе, кегли, шыыршыты з лестері бар.
Ойыншытар ызыушылы пен жеке ерекшеліктері белсенді крінуіне кмектеседі жне балаа з-зін айналдыру іскерлігіне ие болады.
Таырыбы: «Кохлеарлы имплантация лаы естімейтін балалара кмек ралы ретінде»
ла естуіні бзылуы адамны алыптасан жеке басына жне отбасына крделі сер етеді.
Есту абілетінен айыруына байланысты дамуды айнар кзі леумет пен мдениетпен байланысты бзылулар болады. Ата-ана мен балада ерте даму кезеінен байланыс бзылады, себебі кдімгідей дамып келе жатан балаа араанда, леуметтік тжірибе, ндылыын жне мдениетті алып жруші ересек балаа ая асты бере алмайды. Есту абілеті осындай процесте маызды рл атарады. Сондытан тумыстан есту абілетін жоалтан бала арнайы оытусыз мылау болып алады, ал 2-3 жасында айырылан бала ету негізнде алыптасан сйлеу абілетін тез жоалтады. Егер мектеп жасында немесе кейін есту абілетінен айырылан болса, онда адам толы арым-атынас жасай, оан айтылан ауызша сздерді тсіне алмайды.
Барлы мір бойында есту абілеті бзылан балаларды оытуда оларды есту абілетін жасарта алатын олайлы ралды іздеумен айналысты.
1878 жылдары неміс зерттеушісі В.Симене естуі нашар адамдара арналан есту ралын бірінші болып жасады. 20 асырды басында электроакустикаларды арынды дамуы брыны жеке жне топпен олдануа болатын есту трубкаларды электронды дыбыс кшейткіш ралды олдануды ыыстыруна келді.
Уаыт те есту ралдары азайып, алта жне ла сыртына типті ралдары пайда болды, олармен кні бойы олдануа болады. ХХ асырды 90 жылдарыны ортасына дейін барлы есту ралдар сас болды, яни оларды ызметі микрофоннан алынан арапайым белгіні кшеюне шектелген. Жаа рпаты белгіні санды деуі бар есту ралдары брыны технологияларды олы жетпеген, жасанды естуге жаа ммкіндіктерге жол ашты. Жекелей есту ралдары, баса да дыбысты кшейтетін ралдар сияты азіргі уаытта жетілуі жаласуда. Олар лаы нашар еститін балалар мен ересектерге сзді жоары аны естуді амтамасыз етеді. детте тіпті е заманауи есту ралдары кере адама сзді толы естуіне кмектесе алмайды. Олар негізінде сзді естіп-кру абылдауына кмектеседі (бала бір уаытта сйлеген адамны аузын кріп, естігенде) жне оршаан лем дыбыстары туралы ымын кеейтеді.
Осыан байланысты сурдотехника облыста ылыми деулер мен зерттеулер жаласуда, ртрлі облыс мамандарын тартумен, кередерге жетілген кмек техникалы ралды іздеуге баытталан. Сондай нтижелі рал кохлеарлы имплантация болып шыты.
Кохлеарлы имплантация – бл есту абілетінен млде айырылан балалар мен ересектерді толы леуметтік бейімделуіне баытталан шараларды кешенді жйесі. Ол есту жйке талшытарыны электрлік стимуляция жолымен есту тйсігін айта алпына келтіру масатымен пациенттерді срыптау жне хирургиялы араласуды жатызады. Соы, рі маызды жне за кезе реабилитация болып табылады, оны негізгі міндеті сйлеу процессорын осу жне ртрлі баыттаы имплатацияланан педагогикалы жмыста, сондай-а лаы еститін адамдармен сйлесуге дайындытан трады.
Кптеген елдерді алымдары жануарлар мен адамдарды ла рыштарына электродты жасандандыру тсілін табуа тырысты.
Кохлеарлы имплантацияны дамуына Кларк з лесін осты, ол за жылдар бойы Австралияда кп зекті рылылар жасау мселесімен жмыс жасады. лаы естімейтін кесі болан зерттеуші з алдына масаты ойды – есту абілеті бзылан адамдарды мірін жасартуа кмектесетін тсілді іздеу. ткізілген наты зерттеулер имплатацияланан кп зекті рылыны алашы рет растыруа ммкіндік алды, оны ішкі жне сырты блімдер болды. Алаш имплантпен «bionic ear» операция 1978 жылы 46 жасында есту абілетінен айырылан адама жасалды.
Кохлеарлы имплантация– бл заымдалан немесе ла рышы жасушасыны тгі жо ызметін орындаушы, жйке талшытарында саталан электрлік стимуляцияларды амтамасыз етуге жауап беруші электронды рылы.
Баытталан микрофон оршаан лем дыбыстарын стап алады жне сйлеу процессорына беретін (азіргі моделде бір имаратта кохлеарлы имплатант микрофоны жне сйлеу процессоры бірлескен) электрлік белгілерді айта жасайды. Сйлеу процессорында белгіні жиі талдау жне тадала стратегиялармен сйкес оны кодтауда жзеге асырылады. Кодталан дыбыс апараты сйлеу процессорынан катушка тапсырушыа беріледі. Оны белгілерінен радиотолыны трінде тері арылы абылдаыша беріледі/стимулятор, олар электрлік импульстарге згереді. Содан осы импульстар электродты тор арылы ішкі лаа келіп тседі, онда есту жйке талшытарыны стимуляциясы жзеге асады.
Есту жйкесі арылы дыбыс апараты дыбыс ретінде абылданатын бас миына беріледі. Сонымен атар, оршаан лем дыбыстарын ана емес, сондай-а сзді де абылдау ммкін болады.
Кохлеарлы имплантация кез келген кере пациентке ткізілмеген. Кптеген операцияа дейін диагностикалы зерттеулерден ту ажет, себебі пациентке имплантация ткізуге бола ала ма, соны анытауа ммкіндік береді.
Диагностика трлі облыс мамандарыны атысуымен ткізіледі: кеестер
o отологиялы тексеру жне ажетті аудиологиялы жне электрофизиологиялы зерттеулер ткізу шін сурдолог;
o вестибуляторлы ралды жадайы жне кохлеарлы имплантациялар крсеткіштері туралы орытынды алу шін отоневролог;
o электроэнцефалографиялы зерттеу ткізумен пациентті неврологиялы статусын анытау шін невропатолог;
o пациентті соматикалы жадайын анытау – терапевт;
o отохирург (операция ткізумен байланысты сратарды талылау, ммкін шиеленіскен жне туекел);
o анестезиолог – наркозды абылдаумен байланысты сратарды талылау.
Операция барлы зерттеу жиынтытар бойынша арсы крсетілімдер болмаан жне длелдер болан жадайда жасалады.
4-6 аптадан со операциядан кейін сйлеу процессорын осылу жасалады. Сйлеу процессорын орнату кезінде аау параметрі дегейі аныталады, онда адам ыайлы дрежеде ести бастайды (жайсыздытан атты дыбыстарды тйсіну пайда болады). Кн тртібін анытау шін балада келесі іскерліктерді алыптастыру керек: дыбыс кштерін анытау (атты/тыныш), дыбыс саны, дыбыс затыы (за/ыса), дыбыс жоарлыы (жоары/тмен) жне т.б.
Кейін рбір кйге келтіру кезінде стимуляцияны аау жне жайлы дегейі анытайды, айтылан сзді анытауа кмектеседі.
Сйлеу процессорын осаннан жне абсолютті кйге келтіруден кейін балаа оршаан лем барлы дыбыстары олайлы болады.
Операциядан кейінгі реабилитация процессі пациентті ртрлі категориясына атысты ерекшеліктері бар. Ерте кохлеарлы имплантация баланы лем дыбыстарына алып келеді жне лаы естімейтін баланы кнделікті мір аысына жаындасуа ммкіндік туызады.
Кохлеарлы имплонтация баланы алыптасуы жне ауызша сйлеу дамуы процесін бірыайлауа ммкін береді. лаы еститін бала мен кере имплантатты баланы дамуы салыстыруда кейбір кешігулер болады. Ерте имплантатты баланы дамуына болжам тек операция уаытына ана емес, сондай-а жекелек ерекшелітеріне де байланысты. Баланы дамуына ересектермен жмыс істеу жне оны танымды белсенділігін алыптастыру іскерлігі жаымды сер етеді. Трбие мен оытуда отбасы басты рл атарады. Тек ата-аналар басты малімдер болып табылады. Кптеген ата-аналар кохлеарлы имплантация ткізгеннен кейін лаы естімейтін балаларды барлы мселелері лаы еститін балалар сияты дамиды деп ойлайды. Бала зі ести бастады – демек ол зі сйлей бастайды.
детте бл тек масата баытталан коррекциялы сер ету жадайында ммкін. Баланы дамуы, тапсырманы орындауа дайындыы, жмысты діс-тсілдерін игеру, мамандарды айтанын орындау сияты жауапкершілікті ата-аналарды ынуы имплантты баланы жемісті жне лесімді дамуына маызды жне міндетті жадайлар болып табылады.
Бала шін сйлесу ортасы мен мамандармен бірге кнделікті коррекциялы сабатар ткізу маызды.
Кере балаларда, 4-5 жаста жне кейін жасалан кохлеарлы имплантацияда реабилитациялы жмыстарды нтижесінде кейбір айырмашылытар болады.
Кере, сйлеу дегейі тмен дамыан балалара кохлеарлы имплантацияны баласыны даму процесіне толы атыспаан ата-аналара жасатысы келеді.
Кохлеарлы имплантация жасату кезінде кптеген балалар арым-атынас ралы ретінде ауызша сйлеуді олданбайды, немі жасанды немесе арнайы жесттерді олданады.
Сондытан, алдымен кохлеарлы имплантация жасауа шешім абылдамас брын, кейін отбасына олайлы болатын баланы оыту мен трбиелеуді йымдастыру формаларын анытау керек.
Мектеп жасына дейінгі балаа атысты бл имплантты кмек орталыы, сурдолого-педикалы кабинет, ыса мерзімде болатын топтарда міндетті коррекциялы сабатарды ткізетін мамандарды жетекшілігімен отбасында трбие болуы ммкін. Сонымен атар баланы оыту мен трбиелеуге ата-анасы кнделікті белсенді атысуын амтамасыз ету керек.
Аралас мектепке дейінгі топтарда имплантты баланы оыту кез келген сйлеу дамуы дегейін йымдастыру. Мндай жадайда, егер мектеп жасына дейінгі бала тіпті сйлеу алмаса да, лаы еститін балалар арасында кнделікті мамандардан коррекциялы кмек алуы керек.
Имплантты баланы лаы нашар еститін (кере емес) топтарда трбиелеу ажет емес. Мндай жадайды, лаы еститін балалара арналан аралас топтар бар мектепке дейінгі мекемелерге беру керек. детте, имплантты бала шін интеграция «лесі» оны сйлеу дамуы дегейіне байланысты. Егер де бала ысаша сйлеуді игерген болса, онда лаы еститін балалармен немі бірге бола алады. Ал егер де сйлеу даму дегейі тмен болса, онда арнайы топ трбиеленушілері лаы еститін балалармен тек мейрам, ойын, серуендеу кезінде бірге бола алады.
Егер бала мектепке дейінгі мекемеде арнайы топта трбиеленсе, яни лаы естимейтін топта болса, онда ата-аналары баласын кнделікті бала башадан йіне, дрыс сйлейтін ортаа алып кетуге тырысу керек.
Имплантты баланы дрыс сйлейтін ортада мектепке оуа беру шін, оны мектепке дайындауа тырысу керек. Егер ондай жадай болмаса, лаы еститін оушылар ортасында оларды интегрциясы арылы масата баытталан жмыстар ткізу кезінде имплантты баланы арнайы сыныпа оуа беру керек. Сондай-а имплантты балаларды лаы нашар еститін, біра жасы сйлейтін оушылармен оытуа болады.
Л.С. Выготский былай деген, балалар «орта ызыушылыы, икемділігі, балалар кезеіні задылыы жне сйлеуді игеруі дамуы процесінде дамуы жне трбиеленуі керек».
Кохлеарлы имплантация – бл, кере бала шін лаы жасы еститін балалармен жаындасуа, бірден болмаса да, бірнеше жыл ткеннен кейін олардан ешбір айырмашлыы жо болуыа жалыз ммкіндік. Е бастысы – кнделікті сабатарда, р минут сайын баламен масата баытталан арым-атынас жасау жолымен жзеге асыру. Бл жол иын, біра ммкін. Оан марапатта баршылы – кере адам шін лаы еститін лемде мір сру ммкіндігі.
Таырыбы: «Ерекше білім алуа ажеттіліктері бар мектеп жасына дейінгі балаларды оыту мен трбиелеуде коррекциялы-дамыту жйесі»
Педагогикалы жйе дамуында ауытуы бар балалар шін рылан, білім беру процесінде баланы коррекциялы-педагогикалы тапсырманы, баланы жас ммкіндіктері мен абілеттеріне сйкес танымды сферасы мен іс-рекеті дамуымен тыыз байланысан леуметтік сратарды шешуі ажет.
Коррекциялы сер ету – психологиялы жне педагогикалы болып екі негізгі баытта жзеге асады.
Мектепке дейінгі леуметтік педагогикада сенсорлы трбие жйесі жне сенсорлы даму жйесі болып табылады. Мектепке дейінгі балалы ша кезеінде оыту келесі дамуы шін негіздер бекітеді, жеке абілеттіліктерді алыптасуына алы шарттар жне оу дадыларын жасайды.
Коррекциялы-педагогикалы жмыста жоары психикалы ызметтерді (абылдау, есте сатау, ойлау, сйлеу) алыптастыру жне параллельді масата баытталан оыту арылы мектепке дейінгі жастаы балаларда барлы балалар іс-рекетін алыптастыру керек.
Крнекілі жне ауызша дістерді дрыс йлестіру осы категориялада балалармен коррекциялы-трбиелік жмыстарды нтижелі ткізуді негізгі шарты болады. Ересектерді еліктеу рекеті масата баытталан йымдастыру арылы дамуында ерекшеліктері бар балаларды оыту тсілі болып табылады, длелделген, балалар оршаан лем заттарын таниды, заттарды олдану тсілін игереді.
Сйлеу конструкциясы бойынша жмыса кшу кезінде балалар шін «маызды сзді» мегеру маызды, себебі объектіні тадау немесе онымен рекет баыттары аныталады. Оу процесінде мектеп жасына дейінгі балаларды алдында оу емес, ойын тапсырмалары болуы керек, себебі оны тапсырмаа ызыушылы туызады.