Ата-аналара арналан нсаулар
Таырыбы: «Церебральды паралич баламен алай сйлесуге болады»
- Отбасында отбасында мейірімді атынас ортану, баланы жылулыа жне мейірбандыа балау керек.
- Патологиялы белсенділікті байааннан бала міріні бірінші аптасынан бастап емдеу мен коррекциялы жмыстар жасау керек (басын, денесін тзу стау, олыны тіреуге реакциясы, контрактур алдын ала ескерту).
- Ертеден емдік тзету гимнастикалары, емдік массаж.
- ата дрігерді таайындауымен физиотерапевтік жне медикаментозды емделу.
- Кзді круіні шоырлану реакциясыны дамуы. Трлі ашы ызылт сары жне ызыл тсті ойыншытарды олданыыздар.
- Баланы ересекпен арым-атынасын дамуы.
- Жалпы имылын дамуы.
- Кз жне олды координацияларын дамуы.
- арапайымнан крделірек принципі арылы жалпы даму.
- Баланы оршаан ортамен таныстыру (арау, кру, есту, стап кру, иісін сезу).
- зі, жынысы бір балалар туралы пікірін кеейту.
- Баланы адам олымен жасалан заттар лемімен таныстыру: киім, жиаз, транспорт, ыдыс-ая жне т.б.
- ЕФК элементтері жне логопедиялы коррекциялар оыту бойынша, сондай-а логопедпен, психологпен сабатарды анасымен курс ту.
Дрігерлер, ата-аналар, педагогтарды тек біріккен кштерімен ауыр сырат айыны жеуге болады, ал оан шалдыан балалар – ебек дадысын, білім жне мірде з орнын алады.
Таырыбы: «Дамытушы заттар лемі»
азіргі заман апарата толы жне 20 жыл брыны жайттар мнді ерекшеленеді. Адам білімімен жинаталан – бл адамны оршаан шындыты немі ынуды санасындаы нтижесі. азіргі заманда «пазлдар», «скейттер», «компьютер», «диск» жне т.с.с. дегеніміз балалара белгілі. Н.Носов, Б.Житков, С.Михалков жне баса балалар жазушылары Барби, Робокоп, жлдызды скер кейіпкерлерін, покемондар жне баса кейіпкерлерді ыыстыру. Ф.Г. Раневский бір кні былай деген: «Мен не артайдым, не алжастым, немесе азіргі жастар біртрлі. Брын мен оларды сратарына не деп жауап беру керектігін білмедім, енді олар не туралы срап транын тсінбеймін».
Ересектер шін иын: баланы осындай затты ортада трбиелеуге тжірибелері жо, себебі здері баса жадайларда трбиеленген. Трбиені «ескі» тсілдері жиі жзеге аспайды жне жааны «жасау» ажет. Французды балалар психологы Жан Пиаже былай деген: «білімді жинатау процестері психика мен лем арасындаы тепе-тедікті айнар кзі ретінде арастыруа болады». Демек, тепе-тедікті сатау шін ересектерге де баламен затты лемді дамуына тура келеді, себебі олармен зара рекет ету шін. Біра балалар тез икемделеді жне йренеді.
Затты лем алуан трлі: бл заттар, арым-атынас, зара рекеттер. Затты лем, оршаан орта – блар сйлеуді дамуына, интеллектіге, физикалы дамуа сер етеді, мдениетті игеруін, арым-атынас ережелерін, зара рекетті нормасын амтамасыз етеді, эмоционалды сфераны дамытады, йренісуді алыптастырады.
Отбасы – бл да орта. Баланы айналасы аншалыты оыту жадайларын жасайтынына біз есеп бере алмаймыз: дкенде, телефонмен, рбыларымызбен алай сйлесеміз, баланы ауруына, жетістіктеріне, біреуді уанышына жне т.б. алай сер етеміз.
рбір ересек адам бтен бала шін (кшеде, транспортта, оната жне т.б.) – затты дамытушы орта. Біз зіндік баылау мен зіндік сынды тмендету кездерінде балалар бізден нені естуі ммкін? Кішкентай ыз онатара жаындаса, онда оны кйлегі жатыр. йелді та алан сраына трт жасар бала былай жауап береді: «Анам айтан сені кйлегі жараспайды». оршаан орта кескінсіз емес, керісінше толыымен аны. Бізді рбіреуіміз болан жайта жауапкершілік лесі бар.
Затты лем тек зара рекет арылы ана йретуші болады. Сондытан ересектерді міндеті – балаа оршаан лемді кру мен алып беру, тарту, ашу жне круге, тануа, зерттеуге йрету. 2-5 жасар бала шін сздер зат ретінде, олар сздермен растырушы ойыншытар секілді ойнайды («черпалки», «льзя» жне баса да кптеген жарыа пайда болады). Кейбір ата-аналар осымен баланы дамуын амтамасыз еттік деп ойлай отырып, кп ойын мен ойыншытарды сатып беруді шектейді. Затты лем алуан трлі болуы керек, шамадан тыс болмауы керек. Е бастысы – баланы дамыту.
Бала кші мен абілетін ртрлі іс-рекет трлерінде олданып круі керек: н айтуда, биде, сурет салуда, жапсыруда, андай да бір аспапта ойнау, зі наан спорт трімен айналысу жне т.б. Ол ойнааннан кейін ойыншытарды жинау, абілеттерін дамыту шін рлі мен ксібін игеріп ойнау. Дамуында аауы бар балалар мндай жадайда жоары назара жне аса сабырлыа ажетсінеді. Осындай бала шін жетістікті ажетсінбейтін облысты міндетті трде табу ажет: аырын ады, біра брінен тез жгіреді, жайбасар болса да, те ыпты, рі мейірімді жне т.б.
Сонымен, бір жаынан, ата-аналар балаа заттар мен атынас лемін ашады, оларды маыздылыы мен маынасы туралы айтады, дрыс сйлеуді йретеді. Екінші жаынан – балалар ата-аналарыны бала кезінде болмаан былыстара назар аударады. Ата-аналар балаларыны дамуы мен трбиесінде жетекші позициясын сатау, олар шін ызыты жеке тла болу шін дамуы, йренуі керек.
Таырыбы: «Теледидар кремін, музыка тыдаймын»
азіргі заман баласы шін теледидар кру – е арапайым жне мселеден арылуды тиімді тсілі. Кейбір ересектерді здері балаларды кедергі жасамау жне мезі ылмау шін теледидар круге итермелейді. Басалары керісінше, теледидар круге рсат етпейді, сіресе экранда трлі-тсті бір нрселер жылтырайды. Дегенмен бала шін ритмдік музыка уеніне бір нрселерді имылдары жеткілікті болады, себебі белгілі бір уаыта дейін мыту, жаымсыз жадайлар туралы ойламау жне босасу шін.
Телебадарламалар тек ана аладататын жне ауыстырылатын фактор ретінде. Фильмдер мен телебадарламаны кейіпкерлері – блар балаларды саысы немесе саысы келмейтін, біреуді сапасы немесе бейнесі толыымен олданатын жне содан кейін зіне немесе керісінше алып барады, айтарады (имитациялар немесе идентификациялар типтері бойынша орау) келетін «моделдер».
Мультиктерді кейіпкерлерімен зін састыратын іскерлік – баланы зіндік санасыны дамуы кезеінде те маызды. Бір жаынан, бала мультиктегі кейіпкермен бірге айырып жне сер алса, онда іштей жаа трлі сезімдер пайда болады: бірге айыру, мейрімді адамгершілікті болуа ыыласы, жбірленушіні жазалау, жеіске жету жне баытты болуа сенімділік. Екінші жаынан, салыстыру – бл бала ойлауыны негізінде жатан логикалы операцияларды бірі. Мультикті кейіпкерлерімен зін салыстыруды жзеге асыруда бала жиі саналы мынадай орытындыа келеді, оларда басым болады жне оны таы неге тырысуы керек. Бл - жаымсыз жадайларды жеуде интеллектуалды стратегияны ары арай олдану шін маызды адам.
Кейіпкерлермен шынайы айысын блісуде, олармен бірге барлы сюжетті иын-ыстаудан туде, бден наразы бола, ауана жне айыра, бала катарсисты басынан ткізуі ммкін, бл ішкі эмоционалды разряд жадайы, з жан кйзелісін сезіну, ндылы жйесін саналы бааламай, нтиже ретінде – мселесіне з атынасын згерту. Соысы жиі болмайды, себебі балада децентрация механизмі нашар дамыан, ол зі шін немесе, басалар шін айыру иын. Сондытан детте фильмдердегі кейіпкерлерді бірге айыру баланы зімен немесе оны достарымен сас болан жадайларда болады (балалар жне жануарлар). Сонымен фильмдегі кейіпкер алдымен лсіз, сосын барып лсіздігіне арамастан достарыны кмегімен жеіске жетуі керек. Телебадарламалар серіні нтижесінен – ересектер жадайынан жне оларды балаа андай фильмдер мен кейіпкерлерге мтаж екенін тсінуге байланысты.
Таырыбы: «Зейін мен есті дамытамыз»
Психикалы процестер: зейін мен ес есту абілеті нашар балаларды танымды іс-рекетіні маызды компоненттері ретінде. Бала сйлесу, ойнау, оу, ебектену ажеттіліктерін анааттандыру шін лемді абылдауы ажет. Кптеген балаларда зейіні, ойын шоырландыру іскерлігі жеткілікті дамымаан. Сондытан зейінін дамыту бойынша жмыстарды зейіні мен еліктеуді трбиелеуден бастау керек.
Есту абілеті, зейін жне есті алыптастыру кезінде ересектер мына жйелілікті мытпааны жн:
- балаа дыбысты естіту керек (егер бл сздік дыбыс болса, онда оны наты айтуыыз керек);
- оны затпен жне бейнемен ара атынасын белгілеу (сурет немесе белгі);
- тапсырма беріп, дыбыстарды айталау.
Дыбыстарды абылдау шін сынылатындар:
сздік емес: пана, шыырлату жне т.б.
сздерді абылдау: дыбыс, буын, сз, сйлем, фразалы сйлеу.
Сздік емес жне сздік дыбыстарды алдымен естітіп ана емес, сонымен бала сізді артикуляцияызды, затты, суретті, белгіні жне т.б. кру керек, жне бала тек естіп-кру негізінде дыбыстарды игерегеннен кейін ана естуге дыбыстарды тануа сынылады. Бір ойынды дыбыстар, суреттер санын кбейтіп, сурет ритмін крделендіріп, осымша тапсырма беріп бірнеше рет айталауа болады.
Кру зейінін жп заттарды мен суреттерді тадау, сонымен оса ойыншытар, лото, суреттерді жне баса заттарды олданып дамытуа болады.
Баса да бала тсі бойынша заттар мен суреттерді дифференциациялауа йрену керек. ол шін тсті ааздан жолатарды олдануа болады. Осы блімде жмысты соы кезедерінде балалара мына тапсырмаларды сынуа болады: кн, ана, ке жне басаларды суретін салуа не алу ажет.
Кріп абылдау формаларын дамыту шін мынадай ойындарды ойнауа сынады: «Осы сияты затты тап» - балаа дл сондай фигураны табу сынылады: тсі бойынша немесе формасы немесе таайындау бойынша бірдей жне таы басалар. «Сиырлы ап» бл ойында балалар затты алып, оны андай зат екенін атайды.
Есту зейінін дамыту шін «Нені дыбысы?» деген ойынды ткізуге болады – баланы алдына кез келген дыбыс шыаратын ойыншытар ойыыз: сыбызы, сылдырма. Музыкалы ойыншытарды атаыз, оларда ойнаыз, сосын оны дыбыстарын естуге сыныыз. Баладан кзін жмып, музыкалы ойыншытарды дыбысын тыдауды сраыз. Баладан сраыз: не ойналды? Егер бала бірден жауап бермесе, онда оан таы бір рет дыбысты тыдатыыз.
Кез келген ойыншыты (аюды, уыршаты, оянды) алыыз жне айтыыз. Бл аю. Ол онаа келді. Аю ашуланып, аяымен тарсылдатты. Аю аяын неше рет тарсылдатты? Сана. анша екенін крсетші. Балалар санын саусатарымен немесе сірікемен немесе кез келген баса заттармен крсетеді. Мндай ойын жаттыулары есті дамытады.
Зейін мен есты мынадай ойындар дамытады:
Баланы алдына ойыншытар ойыыз. Оларды атаыз. Балаа кзін жмуын срап, бір ойыншыты тыыыз. Сосын баладан сраыз: айсысы жо? Бала «айтады», андай ойыншы жо екенін. Басында ш-трт ойыншытар алыыз, сосын ойыншытар санын кбейтуге болады.
Таырыбы: «Есту абілеті нашар балаларды сйлеу ммкіндігін дамытамыз»
Есту абілеті жеткіліксіз дамыан балалар шін негізгі мселе – балалармен жне оларды оршаан ересектермен сйлесуге йрену. Алайда бала сзді аны ести алмайды, соны кесірінен сйлей алмайды, оан те млшерде тсіну иын, одан оршаандар алайтыны жне оны зі олардан не алайтынын тсіндіру де иын. Есту абілеті жеткіліксіздіктен азап шегетін балалар баса балалармен арым-атынаста тсілін біртіндеп игереді.
лаы естімейтін балаларды арым-атынас процесі аырындап жреді. Оларды баылай отырып, біз тек сырты, стіндегі суреттерді зара рекетін ана кре аламыз. Біра сырты да ішкі, крінбейтін, біра те маызды атынас атпары жатыр: ажеттіліктер, яни адамны баса адама тартылуы не оздырады жне одан ол не алайды. Зейінді баылау мынаны крсетеді, осы былыстарды рбіреуі ртрлі себептерді туызады. Балалар немі уестік крсетеді, біра кейде олар жай ересектерді кілін аударысы келеді, жауапа араанда олар шін маыздыра. Бала еркелейді, себебі, шаршайды немесе зін немен айналысатынын білмей, не ересектер олара з бетінше болуа тырысуына шектеу оюдан болуы ммкін. Егер ересектер баланы атынаса атысуды оздыратын ішкі ажеттіліктерін тсінуге йренбей, ол оны дрыс тсіне жне оан жауап бере алмайды.
Сйлеу ммкіндіктеріні дамуы неден басталады? Бала міріні бірінші жылында ата-аналар нзіктік пен мейрімділікті танытады. Осы атынасты бірінші формасыны маызын айта баалай иын. Балалар ата-аналарыны рекетін баылай отырып, кейін олара еліктеуге тырысады. Тек баламен жеке тлалы атынас орнатып, ересек баланы сйлеу жне психикалы дамуына сер ете алады.
Баламен кп гімелесііз, оан н салыыз, оршаандарды барлыын атаыз жне баланы айтылан дыбыстарды айталап сйлеуге баланы ызытыру. Осыны жасаса, оны матаыз.
Баланы лаына аншалыты жаын труа жне оны назарын аудартуа немесе сізді айтыныызды айталайалу шін аншалыты атты айтуды анытау шін эксперимент жасаыз. Жеткілікті жаын жне атты айтуа тырысыыз.
Аны айтыыз, біра айайламаыз.
Ауызша гімелесу балаа ауызша сйлеуді игеруге, аузына арап тсінуге кмектеседі. Ауызша гімелесу кптеген сздерді айыруа кмектеседі.
Баламен гімелесу кезінде оан ол сізді кре алу жне баылай алуы шін бетпе-бет араыз. Кп сйлеіз, тіпті ол сізді тсінбесе де. Бл балаа дрыс ауызша сздерді абылдау шін кмектеседі.
Шыдамды болыыз жне бір сзді бірнеше рет айталаыз, біра сзді буына бліп айталамаыз.
Бала бір нрсені жасы жасай алса, оан кіліізді толанын крсетуді мытпаыз.
Балаа кез келген айта алатын дыбыстарды айтуа ммкіндік берііз Ктермелеіз. Бл оны сйлеуге дайындап, дауыс дыбыстарымен байланысты ныайтады.
Жануарлар, стар бейнеленген суреттер, ойыншытар, ыдыс-аятар жне т.б. ойыншытарды кп алыыздар.
Оытуды ызыты жасаыз. Осылай бала ойнай, баылай, тыдай жне еліктей отырып, сйлеуді игеретін болады.
Естімейтін мектепке дейінгі жастаы балалар оны ммкіндіктері шектеулігін есепке ала дрыс сздік атынаса мтаж. лаы нашар естімейтін балаларды трбиелеуде масата баытталан йымдасан форма туралы сратар шешіледі, баланы фразалы сйлемді андай арында жне аншалыты нтижелі мегереді.
Баланы рбыларымен гімелесу леуметтік-жеке тлалы даму жадайыны бірі болып табылады, себебі мінез-лыты леуметтік нормаларын жолы е алдымен бала міріні лаы еститін адамдарды бірлестігімен байланысты.
Тлааралы атынасты йымдастыруда ересек жетекші рл атарады.
2-3 жастаы лаы естімейтін жне нашар еститін балалар баса балалармен арым-атынаса жеткілікті тсе алмайды.
Ересекті міндеті – рдастарына, жаындарына, аалары немесе пкелерімен мейірімді атынас жне ызыушылыа трбиелейді.
Осы масатпен ртрлі іс-рекет трлері процесінде ересектер баланы баса балалара назарын жазып отыру керек.
Бір-біріне, сырты келбетіне, оларды киімдеріне кіл аударуа балаларда кзарасын ояту керек. балаларды баса балаларды эмоциялы жадайына ызытыру керек. балаларды арым-атынасын оларды жекелей ызыушылытары мен ерекшеліктерін ескере отырып йымдастыру керек.
Таырыбы: «Баланы танымды іс-рекетін алай дамытуа болады»
Баланы міріні екінші жылында жааны жне жаа тйсікті іздеуде ртрлі заттар ызытырады – бл жасы таныс жеке заттар, трмысты заттар жне оршаан ортасында жаын тран баса объектілер. Танымды белсенділікті ынталандыру шін ерекше маызды арнайы заттар – дидактикалы ойыншытар болады.
Дидактикалы ойыншытар сезім елестерін дамытуда орны ауыспайтын, себебі олар тек формалары, заттарды клемі жне формаларына атысты апараттар беріп оймайды, сондай-а байланыс жне заттара атынасы туралы ымдарды наты элементтерін, оларды оршаан ортамен зара рекеті туралы жалпы апарат береді. Сондай-а дидактикалы ойыншытар баланы тамаша ерекшелігі траты бадарлы ызыушылыын олдау жне олармен з бетінше рекет етуге толы ммкіндік береді, оны нтижесінде балаа зі шін кішкентай ашылу жасауа ммкіндік береді.