леуметтік ой дамуыны негізгі тарихи кезедері
оамды мірде леуметтік мселелерді талдау талпыныстары ерте кезден басталса да, леуметтану жеке ылыми пн негізінде 19 асырды 30-шы жылдары ана алыптасты. Осыан арамастан, оам жнінде белгілі кріністер кптеген асырлар тоысында дамып келді.
леуметтануды алышарттары оамны зіндік леуметтік рдістері жнінде объективті ылыми білім алу сранысынан белгіленеді. леуметтануды тп-тамыры жалпы ркениетті табиатын айындайды. Бл лемдік нарыты біртіндеп алыптасуы, сас саяси рылымны пайда болуы мен р трлі мдениет зара байланысыны алыптасу рдісі белгіленеді. Білім мен ттас леуметтік лемді біліп, тану оам жнінде ерекше ылымды талап етті. леуметтану тарихын біратар кезедерге бледі.
Бірінші кезе Ежелгі лем оамы жнінде леуметтік білімдерді алыптасуын мен дамуын амтиды. (миф пен эпос: шындыты айын крінісі ретінде; Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі леуметтік жне саяси оытулар).
Екінші кезе ортаасыр мен айта рлеу дуіріндегі леуметтік білімні дамуын амтиды (Таным формасы мен дниетаным жйесіні згерісі. Августин Блаженный Теософиясы. айта рлеу дуіріндегі оам жнінде леуметтік білімдер мен ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс жне т.б. леуметтік ойларыны алыптасуы).
шінші кезе 17-18 асырдаы адам мен оам жнінде леуметтік білімдер. Жаратылыстану ыы мен оамды келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо жне т.б. леуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм ымдары.
леуметтік тарихты тртінші кезеі 19 -20 асырды амтиды. Адам жнінде ылым. Огюст Конт леуметтануы. Эмпирикалы социологиялы зерттеулерді арынды дамуы. леуметтану позитивизмінде методологиялы баытты басымдылыы. Конт заманынан бастап, оам жнінде білімні жеке саласы ретінде академикалы леуметтану кезеі басталады. Трлі ылыми мектептер алыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм жне т.б. 19 . аяы мен 20 г. басы леуметтануда натурализмны тере дадарысымен байланысты, бл ызыушылыты леуметтік рекет пен зара рекет мселелеріне ауысуын, тсінуші леуметтану дістері мен тла леуметтану концепциясыны растыруымен байланысты болды (М.Вебер, Э.Дюркгейм жне т.б.). 20 асырды 20-80 жылдар аралыында леуметтануда азіргі негізгі баыттарды алыптасуы, арынды салалы жіктеліс пен зерттеу дістеріні жетілу рдісі жрді. 80-шы жылдардан бастап леуметтану дамуында жаа азіргі кезе басталады.
63/ Ежелгі дниедегі леуметтік ойды тарихы (Платон, Аристотель, Сократ, Гераклит, Герадот, Анаксимандр, Анаксимен, Лао-Цзы,, Мо-Цзы, Конфуций)Ежелгі Грекияны саяси ой-пікірлері. Грекияда мемлекет (полистер) — жеке ала-мемлекеттер б.з.д. 1-мыыншы жылдары пайда болды. Онда саяси ой-пікірлерді алыптасуы 3 дуірге блінеді: ерте дуір (IХ-YI асырлар). Бл Гомерді, Гесиодты жне ататы «7 данышпанны» шыармалары дниеге келген заман. Кейінірек бл дуірге Пифогор мен пифогорлытар, Гераклит енеді. 2-дуір б.з.д. Y-IY асырды бірінші жартысы. Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель заманы. 3-дуір IY-асырды екінші жартысы – II асыр. шінші дуір эллинизм дуірі деп аталады. Бл дуірді аяы Македонияны жне Римні ыпалына енуімен ерекшеленеді.
64/ Жаа заманны леуметтану ілімі .(Т.Джефферсон, Ш.Л.Монтескье, Дж.Локк, Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо).асырларды амтитын дуір. Шартты трде – жаа тарихты басы деп 1640 жылы аылшын буржуазиялы революциясын – капиталистік немесе буржуазиялы атынастарды, индустриалды ркениетті бастауы болан былысты алады. ш асыр брын адамзат ежелгі дниемен оштасып (антика жне орта асырлар), «адам – аламдаы е мінсіз тіршілік иесі, эволюцияны тжі, демек – дниені ожасы» деп сенген жаа рухани пікірді бекіткен философия болды.
5.Англиямен оса, бкілевропалы антисхоластикалы, буржуазиялы философияа серпін берілді. Т. Гоббс философиясы
Негізгі ебектері: Дж.Локк (1632-1704) – Бэкон мен Гоббсты философиялы идеяларын дамытып, Жаа Замандаы аылшын философиясыны эмпиристік жне материалистік дстрін жаластырды.
Негізгі ебегі: «Адамны аыл – ойы туралы тжірибе».
Дж. Локк философиясыны негізгі аидалары:
1.дние материалды;
2.таным негізінде тек ана тжірибе жатады («сезімде болмаан нрсе адам ойында (аылында) болмайды»);
3.адама «туа біткен идеяларды» болуы ммкін емес, себебі идеяларды зі тжірибе арылы пайда болады;
4.сана – р адам з міріндегі тжірибемен толтыратын бос блме (empty cabinet) тжірибе жазылатын «таза атат» (tabula rasa);
5.тжірибе кзі – сырты дние;
6.философия масаты – адамны з рекетінде табыса жетуіне кмектесу;
7.адам идеалы – сабырлы, занды тындайтын жне зады сыйлайтын, адамшершілікті станатын, зін жан-жаты жетілдіріп, з саласында жасы жетістіктерге жеткен джентельмен;
8.мемлекет идеялы – билікті за шыарушы, орындаушы жне федеративті (сырты саяси) болып жіктелген негізде ралан мемлекет.
Мемлекеттегі билік блінісі туралы бірінші айтан Локк болды
«Азамат туралы бастапы негіздеме»
«Левиафан – материя, форма, мемлекеттік, діни жне азаматты билік».
Т. Гоббс (1588-1679) – Бэконны философиялы дстрін жаластырушы шкірті:
1. теологиялы схоластикалы философияа арсы шыты;
2. философия масаты – ылыми-техникалы прогреске жол ашу, адам рекетіні практикалы нтижелеріне ол жеткізу деп тсінді;
3. эмпиризмді жатады. Декартты рационалистік флилософиясын сынады;
4. наыз материалист болды;
5. оам мен мемлекет мселесін маызды философиялы мселе деп санады;
6. мемлекет теориясын жасады;
7. мемлекет пайда болуыны негізінде оамды келісім жатыр деген идеяны алаш сынды.
Гоббсты философиялы зерттеу пні – гносеология жне мемлекет мселесі.
Гоббс адам танымы негізінен сезімдік абылдау арылы теді деп санады. Сезімдік абылдау – сезім мшелеріні (кз, ла, т.б.) оршаан дниеден сигналдарды абылдап, деуі. Ол сипаттарды Т. Гоббс «белгілер» деп атап, былайша жіктейді:
1.Дыбыстар – жануарларды з рекетін немесе ниетін (білдіретін сигналдар (стар «ні», жыртыштарды ырылы, т.б.);
2.Ен салу – атынас барысында адам ойлап тапан белгілер;
3.Табии белгілер – табиат «сигналдары» (найзаай, блт, т.б.);
4.Еркін коммуникативті белгілер – тілдегі сздер;
5.Белгілер рліндегі белгілер – азшылыа ана тсінікті, арнайы шифрланан сз (ылыми тіл, діни тіл, жаргон, т.б.);
6.Белгілерді белгісі – атауларды атауы – универсалиерлер (жалшы ымдар).
Таным дістері ретінде Т. Гоббс индукция мен дедукцияны атар олдануды жатады. Философты масаты адама оны з рекеттерінде практикалы жетістікке жетуге кмектесу боландытан, ал адам оамда, наты мемлекетте тіршілік ететіндіктен оам мен мемлекет мселесі философиядаы басты сратар.Т. Гоббс зіні йгілі кітабы «Левиафанда» оам жне мемлекет теориясын негіздеді. «Левиафан» («быжы») – Кромвельді диктатурасы кезінде 1651 жылы жары крді. Ол теорияны мні мынадай:
1.Адам табиатынан залым;
2.Адам рекеттеріні озаушы кштері – жеке пайда мен зімшілдік, рікімні з ажеттіліктері, аффектілері;
3.Аталан асиеттер рбір адамны зіні барлы нрсеге ылыын сезінуге жетелейді;
4.рбір адамны бріне ылыы басаны мддесін аяасты етуіне, адамдарды бірлескен дрыс імірі мен экономикалы прогреске ммкіндік бермейтін жне жеімпазы болуы ммкін емес «бріні бріне соысына» келді;
5.Аман алу шін адамдар зара «оамды келісім» жасап, «бріні бріне ыын» жне иеленуге мтылысын шектеді;
6.«бріні бріне соысын» болдырмау, шектен шыан зімшілдікті тотату шін оамды мірді жйелеуді оамды механизмі (институты) – мемлекет пайда болды;
7.міндеттерін нтижелі орындау шін мемлекет аса болуы ажет;
65/ О. Контты позитивті леуметтануы жне оны Г.Спенсер теориясында дамуы.
леуметтану ХІХ асырды 30-40 жылдары з алдына дербес ылым болып алыптасты. Жоарыда крсетілгендей, оны негізін салушы француз оымысытысы Огюст Конт (1798-1857 ж.ж.) болды. Оны леуметтану тжырымдамасыны негізінде оам дамуыны сатылара жіктелуі туралы идея жатыр. Жалпы, О.Контты тжырымдамасы бойынша, рбір оамды аыл-сана, жалпы идея басарады деген идеалистік ой жатыр. Сондытан О.Конт жалпы оамны дамуын адамдарды интеллектуальды аыл-ойыны, санасыны бір ізділікпен дйекті дамуыны ш кезеі, яни теологиялы метафизикалы жне позитивистік сатыларын тжырымдау арылы тсіндіреді.
Бірінші, яни теологиялы сатыда адам андай да бір былыс, процесс, зат болмасы3н, оларды діни трыдан тсіндіруге тырысты, олара табиат пен мірге байланысты жо ажайып, абстарктілі ымдарды олданды.
Екінші, яни метафизикалы сатыда адам табиаттан, мірден тыс абстрактілі ымдардан бас тартты, ендігі жерде былыстарды, процесс, оларды мні мен себебін философиялы абстракциялы ымдарды негізінде тсіндіруге тырысты. Бл кезені басты ызметі – ол андай да бір затты, былысты, процесті алмайы, оларды сын трысынан ткізіп арауды ажет етеді. Сйтіп екінші кезе адамны интеллектуалды дамуыны ылыми трін, яни позитивизмді дайындады.
Ал, шінші, яни позитивистік кезеде адам былыс, процесттерді, заттарды абстрактылы мндері мен мазмндарынан, себептерінен бас тартады. Ол тек ана былыстарды баылап, оларды арасындаы траты байланыс пен атынастарды белгілеп отырды.
О.Контты пікірінше, ылым позитивтік сипатта болуы керек, ол шін натылы фактілерді оып, йрену ажет. Натылы фактілер –бл леуметтік былыстар мен процесттер. О. Контты «позитивтік» леуметтануы одан рі леуметтанудаы эволюционизмні классигі Герберт Спенсерді (1820—1903 ж.ж.) ілімінде дамыды. Бан Ч. Дарвинні биологиялы трлерді пайда болу теориясы ылыми негіз болды. Осыны басшылыа ала отырып, Г.Спенсер, біріншіден, оамды биологиялы организм ретіде арастырды, екіншіден, эволюция заын леуметтік даму дерісіне пайдаланды. Аылшын леуметтанушысыны ойынша, оам тірі организм, содытан оан биологиялы задар тн бола алады. Осыны негізге алу арылы ол зіні барлы леуметтанулы ой-тжырымдарына оамны эволюциясын жне оны леуметтік рылымын тануды масат етті. Ол эволюция мнін арапайым нрседен крделіге, бір тектіден р тектіге згеру, демелі озалыс ретінде арастырды. Бл оам дамуыны р кезеін зерттеуге ммкіндік берді.Адам оамы тірі организмге сас, сондытан оан биолгиялы задар тн Ч.Дарвинні биологиялы заына сйкес табиаттаы жыртыш жануарларды тіршілік шін крес заына оамдаы таптарды кресі сас. Г.Спенсер тірі организмдерді жйке жйесін мемелекеттік басару мекемелеріні ызметімен теестіреді. Г.Спенсер оам мен организм арасында кейбір ерекшеліктер туралы,ой-пікір озады. Мысалы, оамдаы адам (индивид) оамнан біршама туелсіз трады, ал, организмні бліктер мен элементтері оны ттастыын райды, оан туелді. оамда, керісінше, ттасты зіні бліктеріні, игілігі шін мір среді. Г.Спенсерді бл ойлары оамды бір жйе деп арауа ммкіндік беретіндей жол ашты. Г.Спенсерді оамды организммен теестіруі оамды іштей ш жйелес салаа блуге келеді. Олар: 1) олдаушы, 2) материалды игілікті ндіру кзіне (экономикаа), 3) оамны жеке бліктеріні арасындаы байланыс, атынастарды анытау, оамдаы ебекті блінуін реттеп трушы жне жеке бліктерді ттаса баынуын реттеу (мемлекеттік кімет) болды. Г.Спенсер оамны леуметтік рылымын талдай келе, леуметтік институттарды 6 трпатын атап крсеткен. Олара туысты, білім, саяси, шіркеу, ксіби жне ндірістік трпаттар жатады. зіні ебектерінде (Социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ,1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) леуметтік институттарды эволюциясын зерттеген. Г.Спенсер леуметтаншуларды ішінен бірінші болып, осы ылыма жаа ым, терминдерді осты. Олар: леуметтік жйе, леуметтік институт, леуметтік баылау, рылым жне функция, т.б. Біра, ол бларды зінше тсінді. О.Конт пен Г.Спенсерді кезінде леуметтану ылымында зінше ерекше ой-пікір айтып леуметтануды айырыша тжырымдамасын жасаан Карл Маркс (1818-1883 ж.ж.) болды.
66/ азастанны леуметтік ойыны тарихы. Ш. Улиханов )1835-1868) леуметтік идеялары.
Шоан Уэлиханов (1835-1868). Шоан - аза тарихы мен эдебиетін, фольклоры мен этнографиясын зерттеуші, аартушы лы алым. Ол - публицист жазушы. Шоанны аартушылы, демократты кзарастарындаы философиялы-материалистік дниетаным сипаттары. Шоанны фольклор, эдебиет тарихы, поэзия жанрлары туралы зерттеу ебекткрі. Шоанны аза аындары нері, Абылайхан жэне аза батырларына арналан тарихи жырлар туралы жазандары. Шоанны ырыз тарихына жэне фольклорына байланысты жазандары, зерттеулері. ылыми очерктері мен кнделіктеріндегі жазушылы- публицистік, суреткерлік шеберлік белгілері. Шоанны хаттары, ондаы демократиялы, аартушылы кзарастары.
67/ Тланы леуметтануы.
1.леуметтену-адамны бкіл мыр бойына жаласатын здіксіз рдіс. леуметтену рпатарды байланыстырады. Баланы мірге келуі оны трбилеуге жауапты адамдарды мірін згертеді.
“парыз” ымы алыптасады. леуметтендіру ралдары:
2.ндылы.норма
3.Біліктілік,абілет
4.леуметтік
1.Тіл статус
5. леуметтік роль
68/ Тланы леуметтендеру тсінігі жне оны сатылары.
Тланы леуметтенуі тек леуметтік – баыланатын жне баыттылы – йымдасан жадайлар жиынтыынан ана емес, сонымен оса, ая - асты жадайларын да туелді болып келед
леуметтену ш сатыда болады деп бледі. Олар:
ебекке дейінгі,
ебектегі,
ебектен кейінгі
Тланы рылуына сер ететін аспект болып мдениет саналады
Калыптасу механизмдер)
Имитация ,идентификация, жеке баылау
69/ Біріншілік жне екіншілік леуметтендіру агенттері .леуметтендіру агенттері - (лат. agens - іс-рекет етуші) - объективті трде жеке тланы леуметтендіру процесіне атысушы леуметтік институттар мен факторлар. леуметтендіру агенттеріне отбасы, оу орындары, саяси жне оамды институттар, дін, БА, мдделер тобы, оиалар жне оамды мір процесі, былыстар жатады. Бларды барлыы да жеке тланы леуметтік сипатыны алыптасу процесіне маызды ыпал етеді. Жеке тла міріні р кезеіне (балалы шаына, жасспірім кезіне, ебекке дейінгі, аыл тотатан, зейнетке шыан) сай келетін з агенттері бар.
70/ Девиантты мінез-лы оамны, леуметтік топты леуметтік нормалардан ауыту ретінде. леуметтенудегі девиантты мінез-лы тжырымдамасын алыптастыран француз леументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол леуметтік девиацияны тсіндіру шін аномия тжырымдамасын сынды. «Аномия» термині француз тілінен аударанда жымны, заны болмауы.
Ал, Роберт Мертон мінез-лы ауытушылыыны себебін оамны мдени масаттары мен оан жетуді леуметтік малданан жолдарыны арасындаы йлеспеушілік деп тсіндіреді.
Девиантты мінез-лыты сырты физикалы жадайларына климатты, геофизикалы, экологиялы факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, згеріс, таршылы, т.б жадайлар рей туызып агрессивті жне баса да ажетсіз мінез-лыты крінуіні бір себебі болады. Сонымен бірге леуметтік орта серлері де з ыпалын тигізеді:
• оамды рдістер (леуметтік-экономикалы жадай, мемлекеттік саясат, салт дстр, баралы апарат ралдары, т.б.);
• тла бар леуметтік топ мінездемесі (этикалы рылым, леуметтік мртебе, референтті топ,);
• микролеуметтік орта (отбасыны мір стилі жне дегейлері, отбасындаы зараарым-атынас типі, отбасындаы трбие стилі, достар, баса да маызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен трады: девиантты, делинквентті жне криминалды мінез-лы. Девиантты мінез-лы - леуметтік нормалар мен ережелерге сйкес келмейтін мінез-лыты айтады. Ол ауытыан мінез-лыты бір трі. Кейбір дебиеттерде бл типті «антидисциплиналы» деп те атайды.Девиантты мінез-лыты крсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оудан, ебектен бет бру, йден кету, алкоголизм, наркомания, оама жат ылытар, жынысты жат мінез-лы, суицид т.б. жатады.Девиацияны екінші трі - делинквентті мінез-лы. Ол за бзушылыпен ерекшелінеді. Оны мынадай типтері бар:
1. Агрессивті-зорлаушылы мінез-лы. Бл жеке тлаа крсетілетін дрекілік, тбелес, кйдіріп-жандыру сияты жаымсыз іс-рекеттерде крініс береді.
2. Ашкздік мінез-лы (корыстное поведение): майда рлытар, орытып-ркіту, автоклік рлау т.б. жалпы материалды пайдакнемдікке байланысты жат мінез-лы.
3. Наша сату жне тарату
71/ леуметтік стратификация.
леуметтік стратификация- иерарихиялы рангтегі адамдар жиынтыыны (трындарды) таптара блінуі. Ол жоары жне тменгі жіктерді болуынан крінеді. Оны негізі мен мні- ытар мен артышылытарды, жауапкешілік пен міндеттерді те блмеу, леуметтік ндылытарды, билікті болуы немесе болмауы. леуметтік стратификацияны негізгі трлері ртрлі жне кпырлы. андай да бір оам мшелеріні экономикалы мртебесі бірдей емес, яни оларды арасында ауатты жне кедейлер болса, онда бл оам экономикалы жіктелумен сипатталады. Ешандай жадай кіріс, мір сру дегейі, трындарды бай жне кедей жіктеріні болуы трінде крінетін экономикалы тесіздікті згерте алмайды. леуметтік стратификацияны наты трлері алуан трлері. Біра оларды негізгі ш трге топтастыруа болады: экономикалы, саяси жне ксіби стратификация. Олар зара тыыз байланысты. Жоары экономикалы жік кілдері бір уаытта жоары саяси жне ксіби жіктерге атысты болады. Тменгі тап кілдері азаматты ытары шектелген жне ксіби иерархияны тменгі жігіне атысты болады.
Ебек блінісіні жне леуметтік-экономикалы атынастарды даму дрежесіне байланысты леуметтік рылымны тарихи трыда ртрлі трлері алыптасты:
1) лиеленушілік оамны леуметтік рылымы- лдар жне лиеленушілер
табы, олнершілер, саудагерлер, жердеушілер, еркін шаруалар, алымдар,
философтар, аындар, малімдер, дрігерлер жне басалар;
2) феодалды оамны леуметтік рылымы- феодалдар, крепостной шаруалар,
сословиелер жне интеллигенцияны ртрлі топтары. Бл оамны соы
кезеінде буржуазия жне пролетариат пайда болды.
3) капиталистік оамны леуметтік рылымы- буржуазияны ртрлі топтары:
орта тап жне жмысшылар, монополистік буржуазия, сонымен атар ірі
нерксіпшілер, бизнесмендер, банкирлер;
4) социалистік оамны леуметтік рылымы- жмысшы табы, кооперативтік шаруашылы, интеллигенция, жекеменшік ксіпкерлер жігі, ксіби жне демографиялы топтар, лтты ауымдастытар.
леуметтік мобилдік- адамдарды ртрлі объективті жне субъективті факторларды серінен бір леуметтік жіктен басасына ауысуы. леуметтік мобилдік горизонталды жне вертикалды болады.
Горизонталды мобилдік- адамдарды оамны леуметтік рылымыны бір дегейінде тран бір леуметтік топтан басасына ауысуы.
Вертикалыд мобилдік- адамдарды иерархиялы тртіпте леуметтік орнын ауыстыруы.
72/ Р леуметтік стратификация.
73/ Миграция. Престиж, статус, кіріс дегейі леуметтік стратаны блу жне трындар суін баылау шін негіз ретінде. «Стратта» деген геология термині жерді рылымындаы абаттарды анытауа байланысты олданылады. Ал, оама байланысты бізді ана тілімізде абаттан грі «жік» деген ымды пайдалананымыз жн. Біз тарихтан оамны р даму сатысына тн трлі стратталарды боланын білеміз. оам адамдарын стратталара жіктеуді тарихи ш типі белгілі. Олар: касталар; сословиелер; таптар.Жеке адамны леуметтік статусы — бл индивидті леуметтік топтардаы жне бтіндей оамдаы позициясы. Ол табии (жынысы, жасы) жне леуметтік сипаттамалар (маманды, ксіп трі, табыс, ызмет жадайы жне т.б.) арылы аныталады, сондай-а, туа біткен (лтты, леуметтік тегі, туан жері) жне ол жеткізілген (білім, маманды, біліктілік) статустар болады.леуметтік статустар иерархиясы оамдаы немесе леуметтік ауымдастытаы, абаттаы, топтаы адамдарды белгілі бір позициясыны маыздылыын бейнелейтін «престиж» ымымен бекітіледі. Маманды, лауазым, ызмет трлері престижді болуы ммкін. Престиж – адам тілектерін, ниеттерін, рекеттерін озаушы, ал престиждік баалау – ксіби жмыс бастылыты, леуметтік орын ауыстыруды, ттыну рылымын анытайтын т.б. адам мінез-лын реттеуші болып табылады
74/ оам жне тла мселелерін леуметтік тану. Тла — жеке адамны зіндік адамгершілік, леуметтік, психологиялы ырларын ашып, адамды саналы іс-рекет иесі жне оам мшесі ретінде жан-жаты сипаттайтын ым. Aдамны леуметтік асиеттеріні жиынтыы, оамны даму жемісі жне белсенді ызмет ету мен арым-атынас орнату арылы жеке адамды леуметтік атынастар жйесіне енгізуді жемісі. Тла философиялы трыда адамды “адам” ретінде тануа, яни оны рухани-адамгершілік, ділдік, мдени ырларына баса назар аударумен пайымдалады. Психология тланы зіне тн кш-жігерін, мінез-лын, психо-физиология ерекшеліктерін зерттейді. Социологияда тла оам мшесі ретінде арастырылып, оны леуметтік ырлары, саналы оамды рекеті жан-жаты зерттеледі. оамды-гуманитарлы ылымдар саласыны ай-айсында болсын адам орталы мселе боландытан олар тла ымын орта олданып, райсысы р ырынан зерттеп-таниды жне осы ылым салаларыны зерттеу нтижелеріні зара ыпалдастыы мен бір-біріне сері бар. р ылым саласы тла сзіне зіне тн танымды-ымды маына сыйызады.
75/ оамды жектеудегі тарихи тсілдер оамды мірде леуметтік мселелерді талдау талпыныстары ерте кезден басталса да, леуметтану жеке ылыми пн негізінде 19 асырды 30-шы жылдары ана алыптасты. Осыан арамастан, оам жнінде белгілі кріністер кптеген асырлар тоысында дамып келді. леуметтануды алышарттары оамны зіндік леуметтік рдістері жнінде объективті ылыми білім алу сранысынан белгіленеді. леуметтануды тп-тамыры жалпы ркениетті табиатын айындайды. Бл лемдік нарыты біртіндеп алыптасуы, сас саяси рылымны пайда болуы мен р трлі мдениет зара байланысыны алыптасу рдісі белгіленеді. Білім мен ттас леуметтік лемді біліп, тану оам жнінде ерекше ылымды талап етті. леуметтану тарихын біратар кезедерге бледі.Бірінші кезе Ежелгі лем оамы жнінде леуметтік білімдерді алыптасуын мен дамуын амтиды. (миф пен эпос: шындыты айын крінісі ретінде; Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі леуметтік жне саяси оытулар).Екінші кезе ортаасыр мен айта рлеу дуіріндегі леуметтік білімні дамуын амтиды (Таным формасы мен дниетаным жйесіні згерісі. Августин Блаженный Теософиясы. айта рлеу дуіріндегі оам жнінде леуметтік білімдер мен ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс жне т.б. леуметтік ойларыны алыптасуы).шінші кезе 17-18 асырдаы адам мен оам жнінде леуметтік білімдер. Жаратылыстану ыы мен оамды келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо жне т.б. леуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм ымдары. леуметтік тарихты тртінші кезеі 19 -20 асырды амтиды. Адам жнінде ылым. Огюст Конт леуметтануы. Эмпирикалы социологиялы зерттеулерді арынды дамуы. леуметтану позитивизмінде методологиялы баытты басымдылыы. Конт заманынан бастап, оам жнінде білімні жеке саласы ретінде академикалы леуметтану кезеі басталады. Трлі ылыми мектептер алыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм жне т.б. 19 . аяы мен 20 г. басы леуметтануда натурализмны тере дадарысымен байланысты, бл ызыушылыты леуметтік рекет пен зара рекет мселелеріне ауысуын, тсінуші леуметтану дістері мен тла леуметтану концепциясыны растыруымен байланысты болды (М.Вебер, Э.Дюркгейм жне т.б.). 20 асырды 20-80жылдар аралыында леуметтануда азіргі негізгі баыттарды алыптасуы, арынды салалы жіктеліс пен зерттеу дістеріні жетілу рдісі жрді. 80-шы жылдардан бастап леуметтану дамуында жаа азіргі кезе басталады.
76/ леуметтік-топты ауымдасты. ылыми жне леуметтік-саяси дебиеттерде леуметтік рылым тсінігіні бірнеше маынасы бар. Ке маынада бл – оамны жалпы рылысы, оны бкіл негізгі элементтері арасындаы байланыстар жйесі. Сондай-а, бл ым ртрлі леуметтік ауымдастытарды трлері жне оларды арасындаы арым-атынасты: леуметтік-тапты, леуметтік-демографиялы, леуметтік-этникалы сияты трлерін сипаттайды. леуметтануда «леуметтік рылым” ымы «леуметтік жйе” ымымен тыыз байланысты. «леуметтік рылым” тсінігі «леуметтік жйе” тсінігіні бір блігі болып табылады жне 2 компоненттен трады — леуметтік рам жне леуметтік байланыстар. «леуметтік рам” – бл осы рылым амтитын элементтер жиынтыы. Екінші компонент – осы элементтер байланысыны жиынтыын білдіреді. Осылайша, «леуметтік рылым” ымы бір жаынан оамны леуметтік рылымын немесе ондаы леуметтік ауымдастытарды трлеріні жиынтыын амтиды, екінші жаынан – мні мен сипаттамасы бойынша іс-рекеттіні лестірілуі клемімен ерекшеленетін бкіл рамдас бліктерді леуметтік байланыстары болып табылады.леуметтік рылым оамды жекелеген, бір немесе бірнеше белгілер белгілер негізінде біріккен абаттара, топтара объективті блуді білдіреді. Бл – элементтерді леуметтік жйедегі траты байланысы. леуметтік рылымны негізгі элементтері болып леуметтік ауымдастытар (таптар, лттар, ксіпкерлік, демографиялы, территориялы, саяси топтар) табылады.
77/ Жаня леуметтануы. Жаняны даму кезедері.
Бастапы кезе – жбайларды бір-біріне бейімделу жреді. Статистика бойынша бір жылды бірге тру кезінде некені 30 пайызына дейінгі млшерде бзылады.
Екінші кезе – кп уаытты арнауа ажет ететін балаларды пайда болуы жбайларды професионалды су ммкіндіктерін, брыны ызыушылытарын анааттануын шектейді, балаларды професионалды бадарлануы оларды трбиелеу бойынша мселелерде арама-айшы ойлар пайда болуы ммкін. Мндай жадай жеке тлааралы шиеленістерге келуі ммкін.
шінші кезе – жаа отбасы мшелеріні- келін, немере жне келесі жатын ата-аналарды отбасына осылуы. артайан ша жне лкен жастын лаюы зінді проблемалар туызады. рбір осы кезедер зіндік арнайы шиеленістік жадайлар мен шиеленіспен сипатталады. Отбасыны дамуыны кез-келген шаында жеке тла аралы шиеленістерді пайда болуына ртрлі сырты факторлар сер етуі ммкін. Е алдымен бл оамда жретін згерістер, мысалы, моралды жне мдениеттік критерилерді згеруі, культы дрыстыы жне сезімдік ажеттіліктерді (уаыт жне ішкі энергияны шыыны ажет ететін интелектуалдыа арама-айшылы) анаанттандыруды бадарлау,отбасыны леуметтік оранышты жне т.б. болмауы.
Шиеленісті себеп-салдары.
Бірінші кезеде, яни жбайларды тану кезеінде кбінесе шиеленісті себебі болып осылар болып табылады:
Жекетлааралы сйкес келмеушілік;
Лидерлікке мтылу;
Жоары болуа мтылу;
й жмыстарын басаруа мтылу;
Тумаластарды жне достарды кенестеріне сйену;
Жынысты – жекелік бейімделу;
Жеке тлааралы сйкестік бір-біріні ндылы бадарлануыны, леуметтік ойларыны, ызыушылытарыны, мотивтеріні, ажеттіліктеріні, мінездеріні, темпераментеріні, жеке тлалараны даму дегейіні сас болуыны негізінде рылады. Жекетлааралы сйкесіздік осы жеке-психологиялы сипатамалара рбір жаты баса жаа арама-арсы ойларыны болуыны серінен пайда болады. Бндай шиеленістерден тылу жолы бір-біріні мінездеріні ерекшеліктерін білу жне оларды стауды бірге йрену. Екі пішінделген «мен» нен бір «бізге» келу оай емес. Дегенмен бір-біріні деттеріне тзімді арым-атынас, зіні
78/ Жаняны тарихи трлері.
Отбасы леуметтануы
1. Отбасыны пайда болуы жне даму трлері
2. Отбасыны рылымы мен ызметтері
3. Отбасыны типтері
4. Отбасы леуметтік институт ретінде
Отбасы тарихи згеріп отыратын леуметтік былыс, себебі формасы ндірістік атынастара , оны ішінде меншіктік атынастара тікелей туелді. Мселен, некелік атынастарды алашы тарихи формасы полигамия, ал ндіріс рал-жабдытарына жекеменшікті пайда болуына байланысты ол моногамиялы отбасымен ауысады.
Отбасыны рылымы мен ызметтері. Отбасыны маызы оны атаратын ызметі арылы аныталады. Екінші сзбен айтанда, отбасыны мазны мен атынасы тікелей байланысты. Отбасы оамны бастапы ясы, оамды леуметтік рылымны негізгі элементтеріні бірі бола отырып, кптеген ясы, оамды леуметтік рылымны негізгі элементтеріні бірі бола отырып, кптеген леуметтік ызметтерді атарады.
Отбасыны бірінші міндеті - рпа жаластыру ызметті. Бл барлы тарихи кезедерде оам шін де, жеке адам шін де маызды ызметті болып келеді.
Отбасыны ызметтеріні бірі – трбиелеушілік ызметі: оны оамды трбиені е тиімді деген жйесі де алмастыра алмайды. Оны негізгісі – баланы мірге келтіру ана емес, сонымен бірге оан леуметтік - мдени ортаны ндылыын абылдаттыру, лкен рпаты тжірбиесін жас рпаа жеткізу, бойына сііру, яни балаларын здерін оршаан ортаа жне оама пайдалы азамат етіп сіру ке – шешені маызды міндетті.
азіргі кезде бар отбасыны типтері мыналар: тотемдік ауым (ру), патриархальды туыс топ, патриархальды отбасы жне жеке отбасы. Патриархальды туыстар тобы (туы сты отбасы) ткен замандарда ндіевропалы халытарды брінде болан, ал кейбір халытарда азір де бар. Бл отбасында бірнеше рпаа жататын отбасы мшелеріні брі туысан аа-іні, апа-сіілі болып табылады
Отбасы леуметтік институт ретінде. Отбасы леуметтік институт есебінде адам оамныны алыптасуы мен бірге пайда болды. Отбасыны дербестігі боланымен, біра отбасылы атынастар оаммен, оны дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы – кіші леметтік топ, ал оны мшелері некемен немесе аны бір туыстыымен, трмысты ортатыымен жне зара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы – оамны бастапы ясы, оамны леуметтік рылымыны негізі болып табылады.
79/ Білім леуметтануы ткен уаыттаы оу, білім беру жйесіні бір артышылыы –ол оны адамгершілік (гуманистік) баытыны кштілігінде болды. оамны белгілі бір тобыгы кілдері тілді, дебиетті, кркемнер, суретті талдай білуі ажет болды. Жалпы адамзатты ндылытармен танысу оларды оршаан дниені тере, ке тсіне білуіне сер етті. Зиялы ауым - рбір оамны матынышы. Блар бірнеше ондаан, тіпті жздеген жылдарды ішінде алыптасады, істелінеді.
андай да бір басару трі болмасын, зиялы ауымны кілдері оамны кішігірім леуметтік тобын райды да рбір лтты тере парасатын, шыармашылы абілетін жария етушісі, жатаушысы ана емес, сонымен бірге лтты адамгершілік, мдени, рухани лгісі (эталон) болып саналады.
оамны р трлі даму кезедеріне сай университтерді білім жйесіндегі оу процестері р трлі дрежеде, дегейде ызмет атарады, соан орай оны беделі де р трлі болды. Алашыда университтерде нерге атысты пндер оытылмайтын еді, ондаы гуманитарлы оамды ылымдар жартылыс жне техникалы ылымдарды лшем-лгілерімен жргізілді. Аыл –ой, ебекті бір трі ретінде жргізілетін ылымдара шек ойылып, тек ана натылы тиімді, пайдалы ылымдар (мысалы, математика, физика, химия, биология, техникалы ылымдар, т.с.с. жргізілді.) Ал, адамны жеке тла ретінде жан-жаты йлесімді дамуына, оны адамгершілік асиеттеріні жетілуіне назар аударылмады. Сондытан бгінгі кнні басты мселесі-брыны университетті айта жаырту. Оны алуан трлі мселелеріні ішіндегі басты, негізгі мселе-оамды гуманитарлы білім беруді айта алпына келтіру. Мны зі- гуманитарлы факультеттерді кбейту деген ой емес, ол оу орындарын бітіруші мамандарды жоары дрежедегі мдениетін алыптастыру болып табылады
80/ Мектеп оушыларды мемлекеттік тапсырысты жасырын оу бадарламасын мегеруін амтамасыз ететін мдени айта ндіру элементі. Білім беру жйесіні міндеті – лтты жне жалпы адамзатты ндылытар, ылым мен практиканы жетістіктері негізінде жеке адамды алыптастыру жне дамыту шін ажетті жадайлар жасау.1999 жылы абылданан «Білім туралы» Заа байланысты білім беру рылымына, мазмнына, оу жоспарына, бадарламалара, оулытара згерістер енгізілді. Зада «Бріне бірдей білім беру» моделінен «Тадау бойынша білім беру» моделіне кшу арылы жзеге асыру кзделген.азіргі мектепті болашаы туралы Н.Назарбаевты Жолдауында (2004ж.) былай делінген: «лемдік білім кеістігіне толыымен кірігу білім беру жйесін халыаралы дегейге ктеруді талап ететіні сзсіз. Бл шін оушыларды жоары сатыда бейінді оытуды кздейтін он екі жылды білім беруге кшу ажет. Мектепке дейінгі даярлы бірінші сыныпа сйкес келетін болады. Балаларымыз он жыл оудан кейін не жоары оу орнына тсуге дайындалуа, не тиісті ксіптік-техникалы білім алып, з бетінше ебек жолына тсу жнінде шешім абылдауа тиіс. Малімдер мен балаларды жайлы мектепте оып, жмыс істеп, оу жабдытарыны, кабинеттерді, спорт аладарыны тапшылыын сезінбегені те маызды. азастандаы мектеп уаыт те келе здік лемдік стандарттар дегейіне ктерілуге тиіс».
Мектеп реформасы оны рылымына згеріс енгізуді, оу орындарыны жаа трлерін руды, оытуды діс-тсілдері мен мазмнын жаартуды, трбие жмысыны жааша трлерін іздестіруді арастырады.Мектепті ерекше оыту жадайына байланысты трлері:
Жалпы орта білім беретін мектеп – негізгі жне осымша жалпы білім беру бадарламаларын іске асыратын, райсысы дербес жмыс істей алатын ш сатыдан: бастауыш, негізгі, жоары сатыдан тратын жалпы орта білім беретін оу орны.
Жалпы орта білім беретін мектепті масаты – жеке адамны аыл-ой, адамгершілік, эмоционалды, дене дамуына, оны шыармашылы ммкіндіктерін барынша ашуа, баланы жас жне дербес ерекшеліктерін ескере отырып, оны жеке адам ретінде глденуіне ртрлі жадайлар жасауды амтамасыз ету.
81/ азастандаы жекеменшік ЖОО-ны пайда болу алышарттары.
Жоо-даы трбие ісіні тжырымдамасында трбиелеу білім берудегі бірінші дрежелі басымды ретінде айындалады, ал азаматты жауаптылыты, ыты сана-сезімді, руханилы пен
мдениетті, бастамашылыты, дербестікті, тааттылыты, оамдаы табысты трде леуметтендіруге абілеттілікті алыптастыру маызды міндеттер ретінде аралады,Жоо шеберінде трбиелеу жмысыны негізгі міндеті – тіршілік етуді негізгі: танымды,
ксіптік, отбасылы, рухани-мдени, оамды-саяси салаларда зін-зі жетілдіруге абілетті, біліктілігі жоары маманды даярлау;
ЖОО-ны трбие кеістігінде студенттерді тікелей ынталандыру кезінде басарушылы ыпалмен трбие жмысыны барынша жоары нтижесіне ол жеткізілетін осындай жйені ру жне олдау.осыан байланысты білім алушыларды тлалы-ксіптік алыптасу проблемасы зекті болып табылады. Бл трыда жйелілік, практикалы-бадарлы, ылыми негізділік, болжамды тсіл аидаттары негізінде зірленетін трбиені мазмны мен йымды нысандарын жаарту аса мнге ие боладыТрбие процесін жйелі кре білу жне осы жмысты тиімділігін амтамасыз ететін ажетті факторларды ттастай кешенін бліп крсету Жоо-ны трбие ісін баалаудаы азіргі заманы тсілдерді ерекшелігі болып табылады.
Студентке жаандану жадайларында дниетанымды ауіпсіздік негіздерін алыптастыру арылы салауатты мірлік бадарды тадауа белсенді кмек крсету жне оны мні зекті ажеттіліктер адамды белгілі бір іс-рекетке жетелейтінін мойындаудан тратын мінез-лы тсілі жоары оу орнындаы трбиені негізін алайды.Жоо-даы трбие жмысыны негізгі аидаттарыны бірі студентті зін-зі басару жйесін алыптастыруа жне жастарды леуметтендіруге ммкіндік беретін «рдас-рдаса» немесе
«те адам те адама» деген аидат болып табылады. Студентті жеке басыны мдделері мен ажеттіліктерін баылау Жоо ны трбие процесіні негізін райды.Студентті зін-зі басару нысандарын дамыту Жоо-даы трбие жмысыны жйесін руды ба
сым міндеттеріні бірі болып табылады. Студентті зін-зі басару нысандарын дамыту азастанны Болон процесіне осылуымен байланысты зекті сипат алады, ал студенттік зін-зі йымдастыруды осы тріні болуы оны негізгі талаптарыны бірі болып табылады.азастанды оама, жмыс берушілерге бгінгі тада белсенді мірлік станымы, кшбасшылы асиетті бар, икемді таныма ие, халыаралы ынтыматастыа дайын зыретті, иманды, іскер жас адамдар ажет. осыан байланысты
82/ Жастар мдениеті
Жастар – бл объективті оамды былыс, жне ол детте жас категориясы ретінде ана ауымды орын алады. Жастар – оамны блшегі, жастар – оамны блшегі. Ресей философы И.М. Ильинский жастар табиатыны таным кілті ттас пен блшекті диалектикасында деп санайды. «Жастар мір сріп отыран оамды тсінбейінше, жастарды зін жне олара тн мселелерді тсіну иын. Осы оамны жастарын тсінбей, оны барлы, соны ішінде, жалпы айшылытары мен мселелерін білмей оамны одан ары болашаын болжап айту ммкін емес. оамдаы мселелер бастауын жастардан алады, осы трыда ол жастар мселесі болып аралады. Бл дегеніміз жастарды оамнан тыс зерттеу абстрактылы, толы емес жне мнсіз болып табылады» дейді орыс философы Шындыында, жастар зі мір сріп отыран жадайды леуметтік шындыы крініс алатын айна болып табылады. Егер де жастар ортасында теріс рекеттер крініс алса, иыншылытар туындаса, ол е алдымен леуметтік ортаны «кнсі». оам алай трбие берсе, жастарымыз солай седі. Жастарды жасты, рухани жне леуметтік даму кезеіні ндылыы ретінде жааша тсіну ажет. Жасты – асырлар бойы есептеліп келгендей, жасты дамуды ызметтік-дайынды фазасы емес, ол азіргі тада болып жатан згерістерді айнар кзі
83/ Мемлекетті жастар саясаты.
азастан Республикасыны мемлекеттік жастар саясатыны негізгі масаты - жастарды азаматты, леуметтік дербес тлалы алыптасуын жзеге асыру шін ажет ыты, экономикалы, йымдастырушылы жадайларды жасау мен ныайту. Ала ойан масаттарды жзеге асыру жастар саясатыны мына баыттарына басылымды беруді кздейді
1. Жастар бойында патриотизмді алыптастыру, жастарды ізгілікті рі рухани дамуы.2. Ебек, білім беру жне денсаулы сатау саласындаы жастарды леуметтік ытарын амтамасыз ету.3. Жастарды леуметтік-экономикалы ажеттіліктерін дербес жзеге асыруына жадай жасау.4. Жастарды денесін шынытырып, интел- лектуалды дамуына жадай жасау.5. Жастарды оамды игі бастамаларын олдау мен ынталандыру.6. азастанды жастарды халыаралы мдени, экономикалы, ылыми жне білім беру проестеріне тарту. Мемлекеттік билік органдары тарапынан жастар саясатын алыптастыру мен іске асыру мселесінде бірттас кзарас алыптастыру тмендегі басты аидалар мддесіне орай іске асырылуы ажет:жастар мселесіндегі демократиялы, жас азаматтарды ытары мен бостандытарын сатау;ркендеу мен жаашылды;траты негіздегі масатты, наты рі тиімді іс-имыл;жалпыа ортаты - барлы жастарды жынысына, лтына, леуметтік жадайына жне діни станымынаара- мастан жаппай амту;жас шамасы мен леуметтік ртектілік проблемалары ескерілетін сараланан кзарас;жастарды леуметтік жаынан нерлым аз оралан блігін, соны ішінде, мгедек балаларды, денсаулыы дімкс балаларды, жетім балаларды, кп балалы, жадайы нашар отбасыларындаы балаларды тікелей орау жне олдау. Жастар саясатын алыптастырудаы осы басты аидалар занамалы жне атарушы билікті орталы жне жергілікті органдары тарапынан ескеріліп, оларды ызметтерін баалауды бір лшеміне айналуы тиіс
84/ леуметтік санкциялар. Баылау дістері.
Санкция-жаымсыз жадайларды крсететін ыты норманы блшегі. леуметтік баылау – (социальная контроль) леуметтік институттарды, мекемелерді, оамны сан алуан салаларыны ызметіне, леуметтік топтар мен жеке адамдарды с - рекетіне оамды мдделер мен леуметтік рыптар трысынан баа беру жне тыйым салу механизмі.1. Баылау дісі- оамды былысты абылдаудан, жазып оюдан жне тсіндірме жазудан трады.Санкция, ыпалшара (лат. sanctіo – аса ата аулы) — ы,ты норманы бір блігі, шаруашылы жне аржы ызметін алыпты жргізу ережелерін, келісімді, шартты немесе баса да міндеттемелерді бзушылара атысты мжбрлеу жолымен ыпал ету шаралары. Мынадай трлерге блінеді: кімш.-ыты Санкциялар (айыппл‚ амауа алу); тртіптік-ыты Санкциялар (ызметін тмендету‚ жмыстан босату); ылмысты-ыты Санкциялар (ірі клемдегі айыпплдар‚ бас бостандыынан айыру); мліктік Санкциялар (шыынны орнын толтыру‚ айыпплдар‚ трасызды айыптары‚ ммілені кшін жарамсыз деп тану‚ т.б.). Халыаралы Санкция — мемлекет зіні халыар. міндеттемелерін немесе халыар. ы нормаларын бзанда осы мемлекетке олданылатын ыпал ету шаралары. Банктер тапсырыскерлеріне несие ережелерін бзаны шін олданылатын экон. жне баса ыпал ету шаралары несие Санкциясы деп аталады. Шаруашылы шарттарды (німді жеткізу, т.б.) бзыланы шін олданылатын ыпал ету шаралары (айыппл, трасызды айыбы, сімаы) тиісті ережелермен жне жеткізілімні ерекше шарттарымен, аидалармен жне жарылармен айындалады.
Санкция, ыпалшара (лат. sanctіo – аса ата аулы) — ы,ты норманы бір блігі, шаруашылы жне аржы ызметін алыпты жргізу ережелерін, келісімді, шартты немесе баса да міндеттемелерді бзушылара атысты мжбрлеу жолымен ыпал ету шаралары. Мынадай трлерге блінеді: кімш.-ыты Санкциялар (айыппл‚ амауа алу); тртіптік-ыты Санкциялар (ызметін тмендету‚ жмыстан босату); ылмысты-ыты Санкциялар (ірі клемдегі айыпплдар‚ бас бостандыынан айыру); мліктік Санкциялар (шыынны орнын толтыру‚ айыпплдар‚ трасызды айыптары‚ ммілені кшін жарамсыз деп тану‚ т.б.). Халыаралы Санкция — мемлекет зіні халыар. міндеттемелерін немесе халыар. ы нормаларын бзанда осы мемлекетке олданылатын ыпал ету шаралары. Банктер тапсырыскерлеріне несие ережелерін бзаны шін олданылатын экон. жне баса ыпал ету шаралары несие Санкциясы деп аталады. Шаруашылы шарттарды (німді жеткізу, т.б.) бзыланы шін олданылатын ыпал ету шаралары (айыппл, трасызды айыбы, сімаы) тиісті ережелермен жне жеткізілімні ерекше шарттарымен, аидалармен жне жарылармен айындалады.
85/ азастан Республикасындаы экологиялы озалыстар мселе