Фонетикалы типология

1. Тілдер дыбыс рылысты жне буын рылысты болып блінеді. Дыбыс рылысты тілдерді сздер дыбыстардан ралса, буын рылысты тілдерде буындардан ралады. Буындар одан рі блшектенбейді, ол тек инициаль (буынны басы) жне финальа (буынны соы) блшектенеді. Мысалы, еуропалы тілдер дыбыс рылысты, ытай тілі буын рылысты. Дыбыс рылысты тілдерде дыбыстар болады да, ріптермен жазады, буын рылысты тілдерде дыбыстар болмайды, олар иероглифтермен жазады.

2. Монотониялы жне политониялы тілдер. Монотониялы тауыс тоны сз маынасын ажыратпайды. Политониялы тілдерде сзді маынасын ажырататын дауыс тоны. Яни сзді айтылу уені оны маынасын крсетеді. Политониялы тілдерге мысалы, ытай, Вьетнам тілдері жатады. Онда сзді маынасын айтылу уені анытайды. Монотониялы тілдерде сзді маынасын оны рамындаы дыбыстар анытайды. Мысалы аылшын орыс, аза, араб тілдері.

Синтаксистік типология. Синтаксистік типология бойынша дние жзі тілдері ш топа блінеді.

1. 1. Номинативті тілдер – бндай тілдерде бастауыш негізгі (атау, исходный) септігінде трады да баяндауышпен жа бойынша иысады, баяндауыш немесе кмекші етістік соан сйкес жіктеледі.

2. 2. Эргативті тілдерде етістікті салт немесе сабаты болуына арай, белгілі бір септіктерді керек етуіне арай бастауышты (субъектіні) тласы згеріп отырады, ал толытауыш осы згерістерге керісінше баса тлалара орайласады. Яни оларды траты тласы болмайды, бл тла етістікті ажетсінуіне байланысты.

3. 3. Посессив (пассив) тілдерде етістіктер актив жне пассив болып крт арсы ойылады да. Бастауышты тласы осыан байланысты болып келеді.

4. азіргі номинативті тілдердегі етіс каегориясы осы згерістерді модификацияа шыраан бір тармаы болуы керек: етістер згергенде бастауыштар мен толытауыштар (объектілер мен субъект) да згеріп кетеді.

Морфологиялы типология

Типологиялы классификацияларды ішінде е жете зерттелгені морфологиялы типология. Онда лемдегі тілдерді тлалы трлену жйесі бойынша топтастырады.

1. Тбір тілдерде сз трлендіруші аффикстер болмайды, сздер орын тртібі арылы байланыса береді (ытай тілі).

2. Агглютинативті тілдерде жрнатар мен жалаулар ке таралан жне олар тбірді стіне бірінен со бірі стемеленіп жалана береді де сз зара тседі. лгі осымшалар бір маыналы болады, ал тбір з туелсіздігін сатайды, згермейді (аза тілі). (кше-кшелер-кшелерге-кшелерімізге).

3. Флективті тілдерде осымшалар тбірді крінісіне згерістер енгізеді жне ол осымшаларда кп маына болады, сондытан сзді клемі зармайды, тбір з ішінен згереді (орыс тілі). (улица-улицы-улицам-улиц)

Интеграция - зіндік тілдік ерекшеліктері бар ауымдарды бір – бірімен жаындасуларыны, араласып бірігулеріні нтижесі.

ЕМТИХАН БИЛЕТ

1. Тіл біліміні теориялы мселелері. Фонетика, фонология, лексикология, морфология, синтаксис жне мтінтану салаларыны мселелері;

- Салыстырмалы-тарихи тіл біліміні зекті мселелері;

- Когнитивтік лингвистиканы зекті мселелері;

- Семантикалы зерттеулерді проблемалы;

- Функционалды стилистика мселелері;

- Мдениетаралы коммуникация жне оны лингвистикалы аспектілері.

Сзжасам жйесiне атысты зерттеулердi р трлiлiгiне арамастан,оан атысты мселелер толы шешiлдi деуге болмайды.Мны себебi сзжасамды тсiлдердi синтетикалы, аналитикалы, лексика-семантикалы деп блудi таза рылымды сипата негiзделгендiгiнен болса керек. Мселен, зерттеушiлер сз тудырушы осымшалара жатызып жрген -дай,-дей,-сыз,-сiз,-ша,-ше,-ы,-гi арылы жасалан сздердi брiн жаа сздерге жатыза аламыз ба? Сондай-а, сан есiм сзжасамында арастырылып жрген -ыншы,-iншi,-ау,-еу,-ар,-ер секiлдi осымшаларды сзжасам атарына осуа бола ма? - Сзжасам осымшаларына байланысты проблемаларды бiрi – нiмдiлiк, нiмсiздiк, нарлылы, нарсызды асиеттерiн айындау критерийлерiн алымдар ркелкi арастырады. Аналитикалы тсiлдi трiн крсетуде де бiрiздiлiк жо. азіргі аза тіліні сзжасамында сзжасамды бірліктерді (лгі, тип, я, оны трлері, тізбек,саты, тарам, алып,шеп, жп, перифраз, т.б.) жйелеу, бір ізге тсіру, сондай-а сзжасамды талдау жасауды белгілі бір жйесін жасау мселесі де алымдарды алдында тран міндет.

- Морфологиядашырай категориясы (шырайды грамматикалы топтарына арай блуде бірізділікті жотыы байалады. аза тіл білімінде шырай категориясыны грамматикалы сипатына А.Байтрсынов, .Жбанов, .Мсабаев, .Тлеуов, А.Ысаов, М.Томанов, Ы.Маманов, С.Исаев т.б. алымдар арнайы тоталан.

- Ы.Маманов шырай категориясына байланысты екі мселені басын ашып берді: бірі – шырай категориясындаы жай шырай деп аталатын тріні шырай формасы бола алмайтындыы, оны баса шырай формаларына негіз болатын тбір сз екендігі, екіншісі – ыш, -шыл, -ай т.б. жрнатарыны шырай жрнатарына жатпайтындыы, оларды грамматикалы абстракция жасамайтындытан сзжасам осымшаларына жатызу ажеттігі), кптік форма туралы (аза тілінде бл мселеге алашыларды бірі болып арнайы тоталан алым – профессор М.Балааев (1940). Сондай-а Н.Оралбаева (1959), А.Д.Данияров (1965), А.Ысаов (1965) ебектерінде жаласын табады. Ы.Маманов кптік формаа байланысты мынадай тжырым жасаан: «аза тілінде грамматикалы кптік форма біреу-а. Ол –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер осымшалары арылы жасалады), Ы.Маманов аза грамматикасындаы нлдік форма туралы.

- Мтінтануа атысты аза тіл біліміндегі бірнеше проблеманы крсетеді: 1) текстологиялы зерттеулерді жола ойылмауы; 2) мтінге алай болса, солай арау: а) тарихи мтіндерді, ) кейінгі жаа жазба мтіндерді да жариялану барысында кемшіліктерді жіберілуі, б) мтіндер азына іспетті, кне мен ескіліктерді топтастырылан орын екені, в) ескілер мен кнеліктерді мн-маынасын ашуда да мтіндерді кмегі кптігін ескерусіз алып отыруы

- Функционалды стилистика андай да бір байланыс саласындаы коммуникативті міндетке туелді тіл ызметіні задылыын зерттейтін ылым. Ол брінен брын функционалды стильдерді айтылу жйелігі мен зіндік ызметі жне зге де функционалдыстильдік ерекшеліктерді, яни «стиль ішіндегі» жанрлы жадаяттарды арастырады.

- Когнитивтік лингвистиканы зекті мселелері когнитивтік ымдарды: фрейм, гештальт, схема, сценарий сияты трлері лі де зерттеуді ажет ететіні. Бгінде концепт, когниция ымдары зерттелуде.

- Мдениетаралы коммуникацияны ылым ретінде алыптасуы трлі мдениет кілдеріні зара атынасы проблемаларын зектендіру салдарынан маызды мнге ие болады . Мдениетаралы атынаста туындайтын барлы проблемаларды социолингвистер ш негізгі себепке тоыстыран: 1)трлі мдениеттердегі мдени ндылытарды жиынтыыатауны дифференцияналды сипаты - мдени ндылытарды рбір жеке алынан жйесі белгілі бір леуметтік топа тн. Мысалы, бір жатаханада тратын студенттер р трлі дінді станса, мінез-лытары да ртрлі болады. 2) леуметтік атынастар шекарасыны айынсыздыы (наты шекті болмауы) 3)мдени топтарда стем идеолгияны болуы.

1. 2. Неофункционализм принципі, негізгі станымдары. Неофункционализм, экспланоторлы, когнитивизм азіргі лингвистикалы парадигманы діснамалы аидаттары. Е.С.Кубрякова пікірінше, неофункционализм - тіл ызметіні жне айтылым масатые крделі тсінігіне сйенетін тіл біліміні жаа баыттарыны бірі. Париж структуралистері тілдік бірліктерге белгілі бір ызметтерді жктеуге тырысты. азіргі тіл білімінде керісінше ммкін ызметтер жйесі аныталып, содан кейін сол ызметтерді атара алатын тілдік бірліктер аныталады. Неофункционализм функциналды грамматика, мтін лингвистикасы, функционалды лексикология мен фразеология мселелерін арастырады.В.Г. Адмониді, Ф. Данешті, А.В. Бондарконы, Р.М. Теремованы, З.К. Ахметжанованы, Б. Шалабайды, А.Б. Салынбайды, .Т. Рысалдыны, Т.Н. Ермекованы, Б. апалбековты т.с.с. ебектері функционалды грамматиканы іргесін алауа негіз болды. Семантикалы категорияларды функционалды-семантикалы ріс трінде арастыру кптеген нтижелерге жетуге себеп болып жр. З.К. Ахметжанова функционалды-семантикалы рістерді моноорталыты жне кпорталыты деп екіге бліп арастыруды сынады. Бл екеуіні алашысында, яни, моноорталыты трінде, ядрода орналасатын – грамматикалы категория, шеткі аймата лексика-грамматикалы, лексикалы, контекстуалды тсілдер орналасады. Ал кпорталыты трінде ядроны зі болмайды, ядролы компонентті ызметінде жекелеген формалар мен синтаксистік рылымдар жмсалады.

3. Нейролингвистиканы ылым ретінде алыптасуы.А.А.Игісінова: «Тілдік абілетті жетілдіруде лингвистиканы алатын орны ерекше, алайда нейроылымны задылытарын білмейінше, тілдік абілетті жоары мресіне жету ммкін емес. Бл жерден байайтынымыз, тілдік абілетті жне тілдік ызметті ми арылы йымдастыруды тсіну шін е алдымен, жоары психикалы функцияларды негізінде жатан жалпы аидаларды білген жн»,– дейді [1, 55 б.]. Тілді абстрактылы трде емес, шынайы болмысында тсіндіргенде, оны барлы жзеге асу дерісі адам миыны ызметіне тікелей байланыстылыы крінеді. Сйлеу тіліні згешелігі, интонация, ыра, эмоция, сздер мен 116 сйлемдерді дрыс рылуы немесе керісінше грамматикалы, лексикалы ателер, сйлеу кезіндегі іркіліс, кідіріс т.б. кптеген былыстар – ми ызметіні жемісі.

Е.И. Горошко сол жа жарты шарды ызметіне: «сздерді топтастыру жне тану; абстрактылы лексика мен квазисздерді абылдау; дыбысты сйлесімні аналитикалы кодталуы мен декодталуы; сздерді морфологиялы мшеленуін тсіну (опора на собственные языковые связи при обработке лексики); сздерді валенттілігіне арай актуалдануы; сзді згеруі; сзді туылуы; крделі синтаксистік рылымдарды ммкіндігі; грамматикалы рылымдарды (стеу, кмекші етістіктер, етістікті белгілі бір формалары) алыптасуына атысатын лексиканы олданылуы; сйленімні рылымдылыы, аидалылыы (концептуальность), тиянатылыын, о жа жарты шарды ызметіне: сйлесімні дыбыс ыраын (тембр голоса) жасау мен абылдау (сонымен бірге, сйлемні актуалды мшеленуімен байланысатын просодикалы элементтерді блінуі); натылы лексиканы тану; сйлесімде дайын сз формаларыны бірттас блінбейтін бірліктер ретінде айтылуы, яни номинацияны бірттастыын амтамасыз етеді; натылы мазмнды сйленімдерді толытырылуы, сйленімні тілден тыс шынды пен жеке тжірибеге баыт-бадарына жауап беретінін» жатызады.

Байаанымыздай аза нейролингвистикасыны слбасын жасау шін шетел лингвистикасына жгіну ажеттілігі туады. йткені осы салада арастырылан ылыми- зерттеу жмыстары, зертханалы-тжірибелік жинаталан нтижелер бар. Айталы АШ- ты Чикаго университетінде жасаан зертханалы жмысында бала тіліні дамуы оршаан ортаа байланысты екендігін анытайды. Сол сияты сйлеген кезде адамны даусы мен бетлпетіні озалысы сйкес келу керектігін сбилерге жасаан сынатарынан крсетеді. Алты айлы бала барлы дауысты, кез келген тілді иірімін ажырата алады екен. Бір ызыы бала он айа толанда ересектер сияты барлы тілді ажырата алмай алады екен. Бл туралы отанды ебектерден алым Б.Хасанлыны «Ана – ата мра» атты монографиясында жан- жаты айтылан. Ана тілі баланы туыланынан бастап анасыны тілінде шыатын тілі, алымны з сзімен айтанда «ана тілі – адамны емшек стімен бойына дарыан мір бойы серігі» [6, 47 б.]. Сонымен бірге Б.Хасанлы баса тілді білу шін де з ана тілін жетік мегеру керектігін баса айтан. Шындыында да балабашаа немесе бірінші сыныпа баран бала з ана тіліні ыр-сырын енді ана йрене бастайды емес пе? азіргі білім беру жйесінде бастауыш сыныптан бастап шет тілдерін йрете бастайды. з ана тіліні грамматикасын толы мегеріп лгермеген бала шет тіліні грамматикасын алай йренуі ммкін? Баламен ынысуа адамны бетлпеті андай ызмет атарса, жест, реплика да соншалыты ажет. Баланы тілді йренуі шін сегіз ай, бір жасынан бастап жест пен назар аударуды ажетсінеді. Баланы туыланынан бастап трлі репликалар арылы атынас орнатуа болады.

Нейролингвистика тіл біліміндегі этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, леуметтік лингвистика, психолингвистика салаларымен тыыз байланыста арастырылып, соны ішінде психолингвистика ілімімен етене жаын болып келеді. Себебі ми ызметіні згерісі мен табии алыптасан функциясына байланысты сйлеушілерді психикасы, мінез-лы аныталатындытан психология нейрологияны мліметтеріне сйенеді. орыта келе айтарымыз, аза тіл біліміні нейролингвистика саласы дамуы шін тілші алымдар адам миыны дамуындаы жас ерекшелігін, гендерлік сипатын ескере отырып, бірнеше маызды мселелерді шешімін табуы тиіс. Ол мынадай сатылардан труы ммкін: - нейрология ылымын жетік мегерген тілші мамандар дайындау; - нейролингвистикалы тжірибелер жргізетін, трлі техникалы ралдармен жабдыталан зертханалар ашу; - алынан нтижелерді срыптап, ылыми негізге салу.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. аза грамматикасындаы зерттеулерді теориялы-діснамалы проблемалары. Грамматиканы оыту - оушыны сйлеу, жазу тілі дадысын, мнерлі оуын, орфографиялы, пунктуациялы жне стильдік білім дадыларыны алыптасуыны, дамуыны негізгі кілті болып

табылады. Оушылара морфологиядан білім берілгенде сауатты жазуда

тыныс белгілерге байланысты мынандай мселелеріне назар аударылады:

морфологияны сз жне оны грамматикалы крсеткіші туралы ілім

екендігі игертіліп, грамматикалы андай маына мен ызметке не болып

транына арай сауатты жазуа болатыны ескертіледі. Х.Арынов «аза тілінде з ойын дрыс айтып я жазып бергісі келген адама аза тілі синтаксисін білу – е негізгі, е басты шарт», - деп жазды. [57, 27]. Сондытан аза тілі синтаксисіні саналы да тере білімі бар оушыа ана тілінде оытылатын баса пндермен жеіл де берік білім ала ойын згеге ашы та айын етіп жеткізу, згені ойын дрыс тсіне білу шін синтаксистен білім берілумен атар оларды тыныс белгілерін дрыс оюа йретіледі.

2. Тіл саясаты жне тілдік жадаят. Тіл саясаты - тіл тадырын белгілейтін мемлекеттік шаралар жйесі. "Тіл саясаты" ымы алашында "лтты саясат", "шаруашылы саясат" терминдерімен атар пайда болып, зіні мазмны жаынан партиялы жнемемлекеттік саясатты лт мселесіндегі тілге атысты жаын білдірген.

Ал, кейінірек бл терминні мазмныкеейтіліп, леуметтік сйлеу дстрін саналы баытта басару деп тсіндірілді. Басаша айтанда, тілдік даму процесін жне оны басаруды стихиялыына жол бермеуді кздеген саясат болды. Тіл саясаты - тілдік дамуа оамны саналы ыпал етуіні теориясы мен тжірибесі, яни, олданыстаы тілдерді белгілі бір масатта жне ылыми негізде басару жне тілдік жаа арым-атынас ралдарын жасау болып табылады. азіргі кезде лт тілдері мселесі зекті мселе болып отыр. Адамзат тарихында жздеген тілдер жойылып, "лі тілдерге" 25 айналып кетті. Бріні де жойылу себебі – одан зор тілді шыуы. Ал, оны зі ділетсіз тіл саясатыны салдары болып табылады. Тілдік жадаяторыс. (языковая ситуация) – бір тілді немесе бір территориялык-леуметтік ортада ызмет ететін тілдік формаларды (жергілікті, леуметтік диалектілер, койне, жаргон, тілді функционалды стильдік трлері) белгілі географиялы айма, болмаса саяси-кімшілік рылым шегінде мір сру формасыны жиынтыы. Тілдік жадаят – леуметтік тіл біліміні зерттейтін мселесі. Тілдік жадаятты бірнеше типологиялык трі бар. Олар санды, сапалы жне баалы белгілері 21 аркылы аныталады. Тілдік жадаятты санды белгілеріне: тілдік жадаята катысты тілдерді саны, оларды райсысында сйлеушілерді саны, коамды атынаста р тілді олданылу аясыны млшері, олдануда басым тілдерді саны т. б. жатады. Тілдік жадаят бір компонент (бір ана тілден тратын) болуы ммкін, біра сирек кездесетін былыс.

Мемлекеттік тіл– кплтты (кптілді) мемлекетте халыты лтты рамына арамай іс ааздарын, мектеп пен жоары оу орындарында оыту, мдениет, баспасз бен байланыс (почта, телеграф т. б.) орындарында, ы орау мен скер блімдерінде, сот істерін жргізу т. б. міндетті деп саналатын саяси-ыты асиеті бар мртебелі тіл. Мемлекеттік тілді жан-жаты дамыту жне оны олдану аясын (сфера) кеейту шін мемлекет тарапынан белгілі бір уаыта жоспарланан жан-жаты бадарламалар жасалады.

 

Мемлекеттік тіл рдайым мемлекетті орауында жне оны аморлыында болады. Демократиялы оамды белгілі бір тілге мемлекеттік мртебеге (статус) беру оны баса тілдерге ысымшылы крсету болып табылмайды. Бл туралы Республикамызды Тіл туралы Заында (1997 ж.) аны айтылан. Кеес заманында КСРО-ны Конституциясында жне баса да мемлекеттік жаттарда ашы айтылмаса да, орыс тілі іс жзінде (де-факто) мемлекеттік тіл функцияларын орындады.

аза тілі – мемлекет рушы этносты тілі.азастан Республикасыны Конституциясы (1995), Тiл саясаты туралы тжырымдамасы (1996) жне осылара негiзделген азастан Республикасындаы Тiл туралы Заы (1997) республикадаы тiлдердi лтаралы жарасты пен рухани ынтыматастыты ралы ретiнде ызмет етуiн жне тiл алуандыын кздейдi. Республикада мемлекеттiк тiл ретiнде бiр ана тiлге – аза тiлiне конституциялы мртебе берiлiп отыр.

Мемлекеттiк тiлдi оамды ызметi.Мемлекеттiк тiлдi оамды ызметi оамды мiрдi аса маызды мынадай салаларында жзеге асады: басару, апарат, бiлiм беру мен трбие (мектепке дейiнгi мекемелер, 23 бастауыш, орта мектеп, жоары мектеп), ылым мен техника (ылыми-зерттеу мекемелерде); оамды ылымдар, жаратылыстану мен наты ылымдар, техникалы жне олданбалы ылым, экономика салаларында, ылымны жалпыа орта салаларында, ылымны салааралы трлерiнде, баралы апарат ралдары саласында, iс жргiзу саласында; мемлекеттiк, оамды-саяси, мдени мекемелер мен йымдарда; дене трбиесi, спорт, туризм; денсаулы сатау мен емдеу мекемелерiнде; оамды таматандыру орындарында; мдени мекемелерде (театр, кино); дипломатиялы арым-атынаста; скери-патриотты трбие жне бiлiм беру iсiнде; шаруашылы жргiзу жне йымдастыруда; ндiрiс жне нерксiп орындарында; азастан Республикасында тетiн республикалы, республикааралы‚ халыаралы рылтай, конференция, мжiлiс, жиындар т.б. Сонымен, аза тiлi – дстрлi, траты, ата тiлдiк нормасы бар, стильдiк тарматары сараланан, жалпыхалыты тiлден лтты дегейге ктерiлген тiл.

Ресми тіл– за, сот, оу, т.б. ресми кесе ызметінде мемлекеттік тілмен атар олданылатын негізгі тілдерді бірі. детте, кп лтты елдерді конституцияларында кейбір тілге ресми мртебе берілгені белгіленіп отырады. Мемлекеттік тіл – сол елді мемлекет, оамды, саяси, экономика, леум. аяларында кеінен олданылатын басты тіл. Ресми тілді олданылу аясы мемл. тілге араанда тар, функционалды рлі ерекше крсетілмейді. Сондай-а Ресми тіл кейбір лт-лыстарды бір аймата шоырланып мір сруіне байланысты белгіленуі ммкін.

аза тілі мемлекеттік тіл ретінде толытай ызмет етіп отыран жо. Оны себебі кп: нарыты экономиканы ыпалы, брыннан алыптастып алан орыс тіліні мемл. басару, апарат, йымдастыру саласындаы стемдігі т.б.

Ана тілі– белгілі бір этносты алыптасып, лт дегейіне дейін здіксіз дамуына йты болып келген жне сол этносты негізгі тілі саналатын, зара ауымдаса тіршілік етуіне ажетті тіл.

Этникалы тегі географиялы оныстану аумаы, шаруашылы жргізу тсілдері орта адамдар ауымы мен мшелеріні ана тілі арылы орта дниетанымы, ым-тсінігі, мінез-лы, наным-сенімі, сезіну асиеттері – бір сзбен айтанда, лтты ділі алыптасады.

3. Тіл жне оны мір сру формалары. Тіл абстракциялы дние ретінде тіл иелеріні санасында болады. Ал оамда тіл трлі олданыста крініс беріп, мір сру формалары болады. лтты тіл тілі мір сру формаларыны е негізгісі болып, бріні басын осады. Тілді мір сру формалары бір-бірінен ерекшелене отырып, оамды былыс ретінде тілді негізгі зіндік белгілері мен ызметін сатайды. Тілді мір сру формасы(орыс. формы существования языка) –табии тілді трлері; белгілі леуметтік, айматы немесе ксіби ортада арым-атынас ызметін атаратын, зара байланысты тіл варианттарыны жйесі. Тілді мір сру формаларыны жоары формасы деби тіл, баса формалары: жергілікті диалектілер, говорлар, койне, леуметтік диалектілер (арго, жаргон т.б.), арапайым сйлеу тілі. Бларды брі де жалпыхалыты тілді, лтты тілді формалары болып табылады (.алиев. Тіл білімі термин. тс. сздігі. 361-б.). Тілді негізгі мір сру формалары: - ауызша жне жазбаша формалар; - деби тіл; - территориялы жаынан шектеулі мір сру формасы; - леуметтік жаынан шектеулі мір сру формасы; лтты тіл – белгілі бір оамны барлы саласында коммуникацияны амтамасыз ететін, крделі, жан-жаты жйелерді жйесі. Тілді негізгі мір сру формасы ретінде ауызша тіл болса, жазбаша тіл оан баынышты болады. Бгінгі тада 300 тілді жазуы болса, лемде 3 мынан 7-8 мыа дейін, тіпті 10-а жуы тіл бар деп жатады. Жазу ауызша тілден лдеайда кейін пайда болан. Егер ауызша тілге 50 мы жылдай уаыт болды десек, е кне жазуа, мселен, шумер сына жазуына 6 мы жыл уаыт болан. Ауызша тілде трындарды барлыы сйлейтін болса, ал жазбашасын оамны белгілі бір блігі ана олданады. Ауызша тілді ммкіндігі жазбашамен салыстыранда апаратты беруде, тсінікті, тшымды, мнерлі етіп жеткізуде лдеайда ке. Б.Шоу «жо пен бар» деген сзді айтуды 50 трлі діс-тсілі бар деген екен. деби тіл – ркениетті оамны е маызды, жоары формасы. деби тілді дамуы сол елді мдениетіні, экономикалы рлеуіні нтижесінде дамиды. рі бл форма оамда сздері лгі ретінде ынылатын біртуар жазушыларды, публицистерді, оам айраткерлеріні лес осуымен алыптасады. Орыс деби тіліні негізін салан А.С.Пушкин деп жатады. 13

 

Территориялы жаынан шектеулі мір сру формасы дегеніміз е алдымен территориялы диалектілер. Территориялы диалектілер этникалы жым олданылатын лтты тілді варианттары (нсалары). Территориялы диалектілерді олданылу аясы трмысты арым-атынас, ал бір диалектіні негізінде халыты поэтикалы шыармашылы пайда болады. Елді сауаттылыыны артуымен, халыты кшіп онуымен байланысты дамыан елдерде диалектілерді олданылу аясы тарыла бастайды. Диалект иесі біртіндеп деби тілге кшеді. Дегенмен диалектілік сзде сіресе фонетикалы былыстар саталып алады.

Территориялы жаынан шектеулі мір сру формаларына ареалды тіл де жатады. Негізгі мекеніне блек елдерде олданылатын лтты тіл (АШ, КАнада, Австария, Жаа Зеландиядаы аылшын тілі; Австрия мен Швейцариядаы неміс тілі, Канала, Бельгия, брыны отар елдердегі француз тілі). Ареалды тіл негізгі тілді белгілерін сатай отырып, айматы та ерекшеліктерге шырайды, сіресе лексикалы орынан байалады.

Территориялы жаынан шектеулі мір сру формалары деби тілге арама-арсы ойылады.

леуметтік жаынан шектеулі мір сру формалары да деби тілге арсы ойылады. Олара е алдымен леуметтік диалектілер, леуметтік жаргондар жатады.

леуметтік диалект – белгілі бір леуметтік топты сйлеу ерекшелігі. леуметтік диалектілерге ксіби диалектілер жатызылады. Ксіби диалектілер – белгілі бір ксіп иелеріні сйлеу ерекшелігі. ксіби диалектілер ртрлі ебек ралдарын, олармен жмыс істеу рекеттерін зінше атаудан пайда болады. Негізінен арнайы терминдерден трады, мысалы орыс тілді с сірушілер мынадай бірліктерді пайдаланады екен: пульканье, клыканье, гусачок, раскат т.б. Мны брі сты сайрауын сипаттайтын сздер.

леуметтік жаргон – белгілі бір леуметтік топтарды ауызша сйлеуінде олданылатын пс, тмендетілген, экспрессивті (айрыша, лаа тосын, ерекше олданылатын сздер) тілдік бірліктерді жиынтыы. леуметтік жаргондара ксіби жаргондар да жатады.

Ксіби жаргондар – белгілі бір ксіп иелеріні ауызша сйлеуінде олданылатын тмендетілген, экспрессивті ксіби сздерді жиынтыы. Мысалы радиомеханиктерді ксіби жаргонында конденсатор сзін кондер, напряжение – напруга т.б. олдану.

Спортшы, клік жргізуші, теізші, шыш, дрігерлерді олданылатын ксіби жаргондары болады.

ылмысты жаргон. ылмысты жаргон негізінен Ресейде жан-жаты зерттелген. Соы кездері мндай сздіктер кптеп жарыа шыты. Кейде бл жаргонды рылар жаргоны, арого деп те атайды. Орыс тіліндегі ылмысты жаргон мочить, медвежатник (сейф ашатын), рыжье (алтын), щипач, щирмач, трассагон (алта рысы) т.б.

аыбастар жаргоны Ресейде 20-жылдары 30-жылдарды басына дейін болан.

Балалар жаргоны бір-бірімен сйлесу шін жне пия сатау шін олданылады. Кбіне оан сздерді арасына буын осып сйлеуді жатызуа болады. Ол аза тілінде де солай сйлеу рекеттері болан.

Жастар жаргоны – 14-25 жас аралыындаы оам мшелеріні сйлеу ерекшелігі. Жастар з ортасында солай сйлеуді дет ылып, есейген со олданудан ала бастайды.

Орыс тіліндегі клево, облом, тормоз, понтовый, башню сносить т.б. аза тілінде де сондай мысалдарды келтіруге болады:

леуметтік жаргондарды ерекшелігі жйелелігі лсіз, клемі аздау болуы, жаа сздермен жаарып отыруы жне ондай лексикалы бірліктерді р ірге тн, жергілікті сипаты болуы.

Топты (корпоративті) жаргондар уаытша топтасып біріккен адамдарды сзіндегі ерекшелік. Кбіне оан солдат жне студент жаргондары жатызылады. скер атарында болу, ЖОО оу арнайы ксіп, траты жмыс болмаандытан, скери ызметте, оу барысында жастар аталан жаргонны тіл жмсаушысы болып, белгілі бір уаыттан кейін ондай сздер олданыстан шыып алады.

Солдат жаргоны: дембиль (увольнение запас), самоволка (скери блімшеден з бетімен кету), губа (гаупвахта), дух, черпак, дед, азаша шал деп олдану т.б.

Студенттер жаргонына степуха (стипендия), препод (преподователь), шпора, автомат, общага (жатахана), т.б. 15

 

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1.Типологиялы тіл білімі, зекті мселелері.Лингвистикалы типология (гр. typos - таба, форма, лгі, logos сз, ілім)— туысты тегіне байланыссыз, тілдердін рылымды жне функционалды асиеттерін салыстырып зерттеу. Типология шін екі жаты сйкестік (форма мен маына трінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктеріні не формасымен, не маынасымен шектеледі. Типологиялы зерттеуді ала оятын масаты – барлы тілдерге немесе тілдерді кпшілігіне орта универсал, типтік белгілерді ашу. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (леуметтік тіл білімі) жне рылымды типология болып блінеді. Функционалды типологияны арастыратыны тілді леуметтік салада олданылу ызметі. рылымды типологияны арастыратыны — тілдін ішкі жйелік рылымы типологияны е басты ымы — тілдердін типтерін тсіндіруге байланысты р трлі болады. Мселен, грамматикалык формалардын крылымдык белгілеріне карап, аморфты (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дстрлі типологиялы топтастырулар бар. Ттас тіл жйесіне емес, оны шаын жйелеріне, категорияларына арналан бл сияты кптеген топтастырулар бір тілді зін р трлі топтара жатызуа себепші болды. Тілді типологиялы жаынан зерттеуді сынан алым Ф.Шлегель. азір типологиялы беогілерді негізгілері ретінде сз рылымын, сздерді тлалы трленісін, сз жасайтын, сз трлендіретін тлаларды, синтаксистік атынастарды алады.

2. Семантикалы баыттаы зерттеулер. Семантика (гр.Sёmапtіkоs-белгілеуші) деген сзінен алынан, азір сз маынасы деген тсінікпен те дрежеде олданылып жр. Сондытан да оулытарда семантикаа сз маынасын зерттейтін лексиканы бір саласы деген анытама беріледі. Тіл біліміні баса салаларына араанда семасиологияны пн ретінде зерттеле бастау тарихы онша заа бармайды (ХХ. 60ж), ал тркологияда ол те кенже пн болып саналады. Сол шін де семасиологияны негізгі мселелеріні кпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендеріні здері де рі арай талдай тсуді ажет етеді. Семасиологиялы зерттеулерді иынды туызатын екінші бір жаы да бар. Ол — тркі тілдерінде семантика терминдеріні лі де анытала оймаандыында. Мысалы, семасиология сз маынасын зерттейді дедік. Біра сз маынасыны да крделі тсінік беретіні, оны лексикалы жне грамматикалы маыналарыны бар екені аны. Шындыында да, лексикалы маына мен грамматикалы маынаны араатынасын оулытарда салыстырып, айырмашылытарын санап крсетумен ана шектеліп жрміз. Негізінде оларды айырмашылытары боланымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде олданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Е басты орта белгісі — оларды екеуі де объектив дниедегі заттар мен былыстара атысты, оларды здерінде белгілі дрежеде сулелендіріп, адам ойын абстракциялау ызметімен байланысты болады. Сонымен бірге оларды айырмашылытары да бар. Лексикалы маына мен грамматикалы маынаны е басты айырмашылыы — оларды абстракциялану дрежесі мен берілу формаларында. Егер сз маынасын лем тілдеріндегі маыналармен байланыстыра арайтын болса, онда маынаны ш трлі типі бар екеніне кз жеткізуге болады. Біріншісі — дниедегі тілдерді бріне де тн, орта болып келетін маыналар. Мысалы, конкретті зат атаулары, кейбір сан есімдер, сын есімдер, т. б. Кей тілдерде бл сздерді де маыналы шебері аз болуы, ке не тар маынада болуы ммкін, біра трлі тілдерде сйлеуші адамдарды зара тсінісуіне осы маына негіз болады да, бір тілден екінші тілге аударылатыны да осы маына болады. Салыстырыыз: аз. адам,зб. инсон,орыс. человек,нем. der Мапп,т. б. Сздерді барлыында да осы типтес маына бола бермейді. Екінші бір топ сздер сол тілде сйлеуші халытарды леуметтік жадайы, лтты ерекшелігіне байланысты маынаа ие болады. Бл трлі рылымдаы тілдер арасында ана емес, туыстас тілдер арасында да байалатын, сол тілде сйлеуші адамдар ана тсіне алатын маына болып саналады. Сол шін де ондай сздерді баса тілге аударанда сзбе-сз беру ммкіндігі болмайды, тек тсіндіру, суреттеу жолы арылы ана беруге ммкіндік туады. Салыстырыыз: аза тілінде арансзі олданылады. Орыс тілінде осы сзге маынасы жаын веревкасзі олданылады, біра екі сзді маынасы те болмаандытан, арансзіні маынасын бере алмайды. Сондай-а, сыбаа, да таба, жая, азы-арта, ртсияты сздер — тек тркі тілдерінде ана сйлейтін халытарда олданылатын таам атаулары. Оны баса тілге аударанда тсіндіру жолымен ана береміз. Домбырамузыкалы аспап ретінде азатара тн болса, омузырыздара тн, шертерзбектерге тн музыкалы аспап. Бл музыкалы аспапты атаулары баса тркі халытарында да олданылуы ммкін, біра маыналарында не олданылуында ерекшелік бар. Тілдерде кездесетін шінші бір маына сздерді олдануа байланысты туады да, ол жеке аын-жазушыларды, оам айраткерлері мен алымдарды ебектерінде, тілінде кездеседі. шінші маынаны кпшілік алымдар жеке маына ретінде санамайды. Оразов М.О. аза тіліні семантикасы, Салынбай А.Б. Тарихи сзжасам. Семантикалы аспект.

3.Машиналы аударма тарихы, зекті мселелері.Аударманы лингвистикалы теориясыны дамуына осалы кш болан нрсе машиналар арылы аударма жасау жйесін ру болды. Тез арада басып шыаратын электронды–есептегіш машиналарды пайда болуы лкен сенім ялатты. Барлы аударманы тез жне арзан бааа аударып беретін компьютерлер аудармашыны орнын басты. Компьютерлер шифрленіп ойан яни жасырылан хабарламаларды аударуда нтижелі олданылды, тілді кмегімен шифрленген тпнса да аударылды. Машинамен аударылан алашы аудармалар айтарлытай нтиже бермеді, біра жаа дуір компьютерлері лкен клемде еске сатау абілетімен бл жмысты еш иындысыз атарады деген сенім болды. Алайда уаыт те келе машинамен аударылан аудармаларды негізгі мселелері оны есте сатау абілетімен байланысты емес екендігі аныталды. Бл иынды машиналара аударма кезінде кездесетін иындытарды адам сияты жеіп шыатын программаны енгізілмегенінен болды. Осы жерде адам аударманы алай стті жасайды деген сра туды, бан ешкім жауап бере алмады, йткені аударма кезіндегі адам абілетіні ерекшелігі тпкілікті зерттелмеген еді. Сондытан машинаны кмегімен пайдаланатын кптеген лингвистер енді здеріні назарын аударманы аударатын адамдарды абілетін зерттеуге аударды, осы жерден машина мен аударуда кездесетін иындытарды жеетін амалдар іздеді. Бгінгі тадаы жаа бадарламалы машиналар кез келген мтінде адам сияты те сапалы жне мазмнды аудара алмайды. Оны стіне машинамен аудара тек ш жадайда ана жзеге асады. 1) бадарлама тек те ыса мтінді аударуа жасалады, стандартты формада, оны зі лексикалы жне грамматикалы рамы шектелген мтіндер. 2) машина лкен клемді мтіндерді сапасыз аударып береді, содан кейін бл мтіндерді кркемдік ерекшеліктерін сатап алу шін жне сапалы да наты аударма беру шін аудармашыа айтадан жмыс істеуге тура келеді. 3) бл жмыса редактор осылады, ол мтінді аудармаа дайындайды, машинаа иынды келтіретін жерлерін дейді, немесе машина аударан аударманы атесін жндейді, наты емес жерлерін тзетеді. Сйтіп редактор-аудармашы аудару шін уайымдайды, ойланады, толанады.

 

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі, зекті мселелері. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі туыстас тілдерді зерттейтін, туысты жаындытарына арай оларды трлі семьяа, топа жіктейтін, оларды тарихын,

тараан айматарын айындайтын ылым.Салыстырмалы-тарихи тіл білімі салыстырмалы-тарихи тсіл негізінде туыс тілдерді дамуын, салыстырмалы-тарихи грамматика жне этимол. сздіктерді арастырады. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі синхронды нормативті жйеде жалпы тіл біліміне арсы ойылады. Барлы табии згерістерден тарихи задылытарды іздеу бл кезеде елеулі орын алады. Тркі тіл білімінде салыстырмалы-тарихи тсіл олданысы М.ашариды “Диуани лат-ат-трк” ебегінен басталан. Ескерткіште тркі тілдері мен диалектілері жинаталып, тілдерді лексикасы, фонетикасы, грамматикасы салыстырмалы трде берілген, алаш тілдік карта жасалан. Семит тілдеріні сздік рамын, граммат. рылымын салыстыру нтижесінде 17 -да салыстырмалы грамматиканы негізі аланды. Француз алымы И.Ю. Скалигер (1540 — 1609) туыстас тілдер тобын айындап, оларды шыу тегіні бірлігі трысынан топтастыруа алаш адам жасады. Скалигер идеясын 18 -да Г.В. Лейбниц, М.В. Ломоносов рі арай дамытты. 18 -ды 1-жартысында швед алымы Ф.И. Страленберг финн, угор, самоди, тркі, моол, тыс-маньчжур тілдеріні туыстыын айындап, “Орал — Алтай теориясын” сынды. Голланд алымы Л.Тен-Кате герман тілдері арасындаы дыбыс сйкестігін анытап, оларды туысты атынасын длелдеді. 1786 — 87 ж. “Барлы тілдер мен наречиелерді сздігі” (270-тен астам тіл) жарыа шыып, Салыстырмалы-тарихи тіл біліміні негізін алыптастырды. В.Джонз ндіеуропа тілдеріні бір негізден тараан туыстас тілдер екенін анытаса, Ф.Бопп санскрит тіліндегі етістіктерді жіктелу жйесін салыстыра келіп, ндіеуропа тілдері шін негіз тіл санскрит екендігін длелдеді. 19 -ды 30-жылдарында Я.Гримм герман тілдеріні салыстырмалы грамматикасын жасаса, А.Х. Востоков славян тілдеріндегі дыбыс сйкестігін айындады. Осы кезенен бастап Салыстырмалы-тарихи тіл білімінде екі баыт орныты: салыстырмалы жне тарихи, тілдік деректерді зерттеу осы екі баытта рбіді. 19 -да Салыстырмалы-тарихи тіл білімі Ф.Диц, Ф.Миглошич, А.А. Потебня, Г.Пауль, К.Бругман, Б.Дельбрюк, Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюр, т.б. ебектері негізінде дамыды. И.К. Аделунг алаш рет тілдерді граммат. рылысын салыстырса, У.Джоунс санскрит, грек, гот, латын тілдеріндегі етістік тбірлер мен граммат. тлалар састыы, орта бір тілден тарауы турасында болжам айтан. Ф.Ф. Шлегель “нділерді даналыы мен тілі туралы” ебегінде ндіеуропа тілдері салыстырмалы-тарихи грамматикасыны алашы аидаларын жасады. Гумбольдт Салыстырмалы-тарихи тіл білімін жеке лингвист. пн ретінде арастырды. Зерттеушілер “генетикалы задар” ымын длелдеп, граммат. аналогия серін тсіндірді, лингвист. реконструкцияны жетілдіріп, тіл мен диалект деректерін кеінен пайдаланды.аза тіл білімінде тркі тілдеріні салыстырмалы-тарихи грамматикасын зерттеу толыанды ола алынбаан. Бл сала бойынша М.Томановты “Тіл тарихы туралы зерттеулер” (2002) атты ебегін атауа болады. Зерттеуші ебегінде тркі тілдеріні фонетикасы, оны жйелік ерекшеліктері, морфол. рылысы ыл. сипатталан. Тркі тілдеріні жеке тілдік деректерін салыстырмалы-тарихи трыдан арастыран .рышжанлы, .Ибатов, А.Аманжолов, Б.Саындылы, Е.ажыбек, М.Оразов, т.б. алымдар ебектері жары крген.

2. Табии жне жасанды тілдер, араатынасы, жасанды тіл жасауды болашаы. Табии тіл дегеніміз (аыл.natural language)- наты маынадаы тіл.Адамдарды ойлауын жеткізетін, арым-атынасын пайдаланылатын табии рал. Мысалы: аза тілі, орыс тілі, аылшын тілі т.б. Жасанды тіл дегеніміз – жекелеген білімні кейбір салаларын тлаландыру, информация іздеу масатында мтінді деу мен ышамдау(информациялы тілдер ), бір табии тілден екінші тілге аударманы автоматтандыру шін(автоматты аударма), ЭЕМ-ге адам тапсырмасын беру шін(бадарламаландыру тілдері), халыаралы атынас шін жасалан табии тіл аналогы (Халыаралы жасанды тілдер) т.б.Жасанды тілдер — олдан халыаралы арым-атынас ралын жасау рекетіні нтижелері. Жасанды тілдер жасау 17 асырда латын тіліні халыаралы маызы бседеуіне байланысты, лем халытарыны арым-атынасын жеілдету масатынан туды.Жасанды тілдерді ылымда белгілі бірнеше трі бар:И.Шлейер жасаан воляпюк (1879),Луи де Бофрон жасаан "идо" (1907),Ж. де Вааль жасаан "оксиденталь" (1922),О.Эсперсен жасаан "новиаль" (1928),Нью-Йоркте А.Гоуданы жетекшілік етуімен “Кмекші тілдерді халыаралы ассоциациясы” жасаан (1950) "интерлингва", т.б.Жасанды тілдерді ішінде кп тарап, ке олдау тапаны — 1887 жылы поляк дрігері Л.Заменгоф жасаан эсперанто тілі. Жасанды тілдерді 200-ден астам трлеріні жобасы жасалан. Блар р трлі тсілмен жасалан: табии тілден сз ала отырып, кбінесе, ойдан шыарылан сздер пайдаланылан (волапюк, т.б.), интернационалды лексикапайдаланылып жасалан (эсперанто). Жасанды тілдерде бірнеше оулытар мен сздіктер жары крді. Жасанды тілдерді зерттейтін ылым- интерлингвистика.

азіргі тада лтаралы тілдер атарына аылшын, испан, француз, ытай, араб, орыс тілдері енеді. Ал халыаралы тілдер – ртрлі мемлекеттердегі халытарды арым-атынас ралы ызметін атаратын тілдер. Олар табии жне жасанды тілдер болып блінеді. Халыаралы тілдер халыаралы йымдар (ЮНЕСКО, Б, т.б.) арылы задастырылып отырады. Мысалы, Б-ды ресми жне жмыс тілдері ретінде аылшын, араб, испан, ытай, француз, орыс тілдері халыаралы тілдер деп танылды. Бл тілдер «шет тілдері» ретінде р елді жалпы жне жоары оу орындарыны бадарламаларына енгізілді. Осы орайда ылыми айналымда «жасанды тілдер» жне «пия тілдер» де бар екенін біреу білсе, біреу білмес

Мнда халыаралы атынас шін жасалан табии тіл аналогы болып саналатын халыаралы жасанды тілдер, бадарламаландыру тілдері, апаратты тілддер арастырылады. Трлі лттар арым-атынас жасайтын табии тілден жасанды тілді ерекшелігі – олар жазба мтіндерді ру шін олданылатыны белгілі. Бндай тілдер жасанды тілдерден ида жеіл болып табылады, себебі бл тілде кп маыналы пен синоним жо,, синтаксис пен семантика жеілдетілген, сондай-а айтарлытай мтіндік баыныылы тмендетілген. Жасанды мтіндерді негізгі ызметі -апаратты компьютерлер мен басару рылыларына беру.

3. Интерлингвистика теориясыны алыптасуы, зерттеу нысаны, зекті мселелері. ХХ асырдаы тілдік пндерді атарында саналатын интерлингвистиканы да осуа болады. Интерлингвистиканы болашаын кптеген маызды проблемаларды дайындау ажеттілігінен круге болады, яни оам рашан лемдік тілдік картинаны болжамын жне оны маынасын тсінуді ажет етеді. Бізді міріміздегі интерлингвистиканы салаларын арастыру енді ола алынуда.

Бгінгі тада тіл біліміні бір саласы интерлингвистикаа деген ызыушылы артуда. Интерлингвистика термині «interlingua» халыаралы тіл деген маынаны білдіреді. Ол 1911 жылы белгиялы зерттеуші Ж.Мейсманс интерлингвистиканы жалпы кмекші тілдерді табии задылыын алыптастыру ылымы ретінде анытаан. Ж.Мейсманс «жалпы кмекші тілдер» ретінде трлі ана тілін мегерген адамдарды атынас ралы ретінде олданатын кез келген тілді шыуын (табии, сонымен бірге жасанды тілдер) жатызады. Ж.Мейсманс кмекші тілдерді алыптасуын «жаа ылымны» саласы – интерлингвистиканы аясында арастыруды сынады.

1931 жылы Женевада ткен тілшілерді ІІ Халыаралы конгресінде интерлингвистиканы тіл біліміні саласы ретінде ресми трде арастыруа рсат берілген. Осы уаыттан бастап «интерлингвистика» термині тіл білімінде олданылып келеді.

1950 жылдарды аяында интерлингвистика саласына жаа баытта ызыушылытар пайда болып, оны баса ырынан арастыра бастады. Жасанды тілдерге деген ызыушылы мбебап тілді теориясын румен байланысты емес, керісінше тіларалы атынастаы зекті мселелерді шешетін, азіргі ылымдаы апаратты дадарысты жее алатын наты нтижелерге байланысты пайда болды.

Интерлингвистика халыаралы жасанды тілдер арасында тіларалы атынасты баса ралдары ретінде зерттеуші рл атара отырып, тілдік иындытарды жеуге баытталан теория ретінде арыстырылады. азіргі кезеде интерлингвистиканы даму ерекшеліктері жайлы В.П.Григорьева: «Интерлингвистика халыаралы атынастаы леуметтік, тарихи-филологиялы жне баса салалар бойынша ажеттілігін анааттандыратын рал ретінде арастырылады».

Бл айтыландарды ескере отырып, интерлингвистикаа атысты теориялы тжырымдарды талдаан дрыс. Интерлингвистиканы тілтанымны саласы ретінде негіздеуде тіл арылы атынас жасауды екі тріне мн берген дрыс: ішкі тілдік атынас жне тіларалы атынас. азіргі кезеде тіларалы атынас кннен-кнге суде. Бл кптеген оамды байланыстармен тыыз байланысты. Халыаралы сауда атынастарыны арыштап дамуы (серіктестер арасындаы сауда айналымдары, келісімшарттар, коммерциялы ызметті номенклатурасы, тауарларды олдану жніндегі нсаулытар) тілдік байланыстарды жзеге асуына ыпалын тигізуде. Сондай-а дипломатия, техника, мдени салада тура жне жанама байланыстар кн санап сіп келеді.

Бл айтыландарды барлыы азіргі халыаралы атынасты зекті сратарына жауап ретінде интерлингвистиканы сырты негізде айта бадарлануына ыпал етеді. Дегенмен, адамзат кптілділік жадайында тіл біліміні кейбір блімдерін, атап айтанда, леуметтік лингвистиканы, салыстырмалы-тарихи тіл білімін, лингвистикалы типологияны, т.б. олдананымен, жоарыда айтылан проблемаларды жзеге асыру интерлингвистика арылы жзеге асады. Демек, интерлингвистика дегеніміз – тіларалы атынасты проблемаларын зерттейтін тіл біліміні саласы. Интерлингвистика зіреттілігіне кптілділікке (оны туындау себептері, болашаы жне оны жеу жолдары), тілдерді зара рекеттесуіне, интернационализм мен (грамматикалы, лексикалы жне семантикалы) халыаралы тілдерге (табии жне жасанды) атысты сратар енеді. И. жасанды тілдерді теориялы мселелерімен бірге, оларды кмекші атынас ралы ретінде тжірибе жзінде олданылуын да арастырады. Ол Р. Декарттын, кейін Г. Лейбництін лингво жобалы теориясы негізінде алыптасты. 1879 ж. е бірінші халыаралы жасанды тіл волапюктін пайда болуымен байланысты Интер лингваны леуметтік мірде олданылу кезеі басталды. 1887 ж. эсперанто пайда болды. Интерлингва проблемалары халыаралы лингвистикалы конгрестерде (1931, 1948) ктерілді. Ондаы негізгі мселе жоспарлы (жасанды) тіл жасау жне оны олдану ммкіндігі болды. Кп тілділікті жеуді е тиімді жолы болып табылатын жасанды тіл жасау идеясын О. Есперсен, Э. Сепир, А. Мейе, М. Дж. Бартоли, Ш. Балли, Ж. Вандриес олдады. Негізгі масаты жоспарды тілдер боланымен, Интерлингва адамны тілге тигізетін сері, ылыми жне техникалы номенклатураны халыаралы стандарт дегейіне ктерілуі сияты мселелерге де немі кіл бледі.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Мтін жне мтінтану, зекті мселелері, зерттелуі Мтінтану проблемасы мтін тарихы мен мтінтану деген екі ымны айырмашылытарын танып–біліп алудан басталады. Бл екі ымды те дрежеде абылдауа болмайды. Осы алымдарды ебектері арылы аза тіл білімінде мтінтануды негізгі ымдары мен терминдік жйесі алыптасты. азіргі кезде кркем шыарманы м&