Рметті зілхан аа! 2 страница

1985 жылы біз рманазы, 90-даы жаа йге кшіп келдік. Кршілерді ішінде біз бірінші болып той жасады. Жаа кршілерді бірін алдырмай тегіс оныс тойына шаырды. Коньяк ішіп отыранда олар: "Біз де той жасаймыз!" деп кпілдесті. "Мен ерте жасаймын" деген жігіттер де болды. Алайда, ерте емес, екі айдан кейін, тіпті екі.жыл ткен со ана кейбір кршілерді есігін ашты. лі кнге дейін есігін ашпаан йлеріміз де бар.

Халима осылай, з міндетін ыли алдымен теп отыруа тырысушы еді. Жне ешкімнен ештее дметпейтін. шаыран жерге баратын, шаырмаана ренжімейтін. кпелеп, ешкімні стінен сек айтпайтын.

Жбан Молдаалиев Жазушылар одаына бірінші хатшы боланда, е алдымен жазушыларды йелдеріні басын осып, шай берді. Сонда Халима:

– Жбаа, брын жазушыларды йелдерін ешкім ескермейтін еді. Бізден аыл срамаса да, жрта жн крсеткеніе рамет, — депті.

Жбан марм Халиманы осы сзін аузынан тастамай, айтып жруші еді.

Халима кп сйлемейтін. Сйлесе, тосан ауыз сзді тобытай тйінін ана айтып тынатын.

Халиманы жртты сыйлауында ешандай апа болмайтын. Сан илы она ктіп жріп, ешашан «шаршадым» деген емес. айта, керісінше онатарды разы етіп аттандыранына уанып, уаттанып алатын.

Он тртінші сз

Су срасам — ст, арта срасам азы, жая срасам — жал беретін еді Халима. Жанынан — жылу, жрегінен жыр беруші еді маан. Ойымды жалап, рісімді кеейтуші еді мені. Сйлесек — зіл, клсек — клкіміз таусылмайтын еді бізді. Кемері уаныша шпілдей толып тран сол бір ажайып рухани жан дариясы Халима кеткеннен кейін, суы тартылан теіздей болып, шетсіз, шексіз шлге айналды. "Балыы тайдай тулаан" сырлы, слу дарияны орнында сан алуан саым ойнаан клемді кеістік алды мен шін.

Барлы йел — баалы! йелдер — е ажайып дние! Біра, біз — еркектер оларды ажаптыын адірлей білмейміз.

Халима мені созсам олымды, ойласам ойымды зартушы еді. Аылыма аыл, абыройыма абырой осатын еді. Жатсам — жастыым, жантайсам тсегім болушы еді. Жабырасам жадыратушым, жаылсам тзетушім еді. Зейін зеректігімен, энциклопедиялы білімімен маан кз жазбай кмектесіп отырушы еді. Мені жан жарым, деби серігім, ардаты аяулым, асыл досым Халима осындай кісі еді!

р еркекке з йелінен асан ару жо, асыл жо. р йелге з кйеуінен зге дана жо, данышпан жо.

Ал Халима маан: "Сен ататы жазушымын деп асатап кетпе. зіді арапайым кпті бірі анамын деп есепте. Кемшілігіді зі айт, жасылыыды жрт айтсын. Жрт матады екен деп жне мардымсып кетпе, жарай ма? " деп отыратын еді оашада. Бір сзбен айтанда Халима мені з мірімні аспанында жарыраан жары кнім болды. Мені Кнім!

р йел — з отбасыны алтын Кні. Кн — кктегі Жерге жаын газ бейнелі е ысты жлдыз екені, Жердегі бар тіршілік Кннен уат алып, соны жылуы мен жарыы арасында сіп нетіні аян.

Ал мен Жер леміні жердегі Кні йелдер дер едім. Жер бетіндегі е аылды тіршілік иесі адамзат болса, адамзатты райтын адамдар йел рсаынан шыады. йелді кйеуіне, балаларына сііретін ебегін ешандай электронды есептегішпен есептеп шыара алмайсы. йел — Ана арызын ешбір еркек, ешбір перзент тей алма емес. Егер мен жз жыл жасасам да, Халиманы маан сіірген ебегін, оны адамгершілік, йелдік, рпаымды рбіткен аналы арызын тей алмаспын деймін. тей алмаймын! Баса еркектерді алай баалайтынын білмеймін, з басым осылай ойлаймын.

зім лгенде артымда алдыруа имайтын екі асылым бар еді. Оны біріншісі — мірлік жан жарым Халимам, екіншісі жара лаым жастыа тимей мір бойы жинаан кітаптарым еді. Сйткен имас Халимам мені артына алдырып, менен брын зі мірден тіп кетті.

Бгін сенен айырылып аланыма 40 кн болды, Халима. айтып келмесіе кілімні сенгісі келмесе де, кзім жетті.

ош, алам, ош!

Халима ауруханада жатып, менімен оштасан тнде былай деп еді:

Жрт саан: "жылама!" дер. Жрт саан: "берік бол!" дер. "Жылама!" деп айту оай, жыламау иын. "Берік бол!" деп айту оай, берік болу иын. Дрігерлер: "ыстыанда жылап алан жн" дейді. Мені саынанда оашада отырып жылап ал. Біра кз жасынды балалара крсетпе!

Ол осылай деген еді.

Балалар немі асымда болады. Тамаыма кесек кептеліп, кзіме жас жиналанымен, оларды кзінше жарытып жылай алмай жруші едім.

Кеше кешке, саат 21-22 арасында оаша алдым. Жаннат йіне бір шаруасына кеткен еді. Сол кезде кабинетке кіріп, жоарыдаы кршілерім естіп оймасын деп, балконны есігін жауып алып, Халиманы суретіне арап отырып, еіреп, егіліп жыладым-ай келіп. Соыста жріп, кем лгенде жылаан жо едім. Жорыа келе жатып шешемні лгенін естігенде, жылаан жо едім. Жылайтын уаыт та жо еді ол кезде. Жылап отыранда телефон шылдырады. Трубканы ктерсем досымыз Нреке (Нрым Сансызбаев) екен. ксігімді тиып, жылаанымды сездірмеуге тырыстым.

Артынан сылдыратып есік ашып, Жаннат келді. Мен ештее болмаан сиятанып, екі кзімді алааныммен сртіп, жазу жазан болып, стеліме екейіп отыра алдым.

Мінеки, сексенге келгенде жасы крген жан жарынан айырылан адамны жадайы осылай болады екен. Жол стінде азынасынан айырылан керуендей, мастыынан айыан маскнемдей, алтасында бір тиын алмай, алаанын немі ала арай жайып тратын соыр айыршыдай боп алады екенсі! рине, балаларын да — байлы! Біра ол згеше дние ой.

Жылаанымды айтпауым керек еді. Айттым, аайын, мен де адаммын ой.

Он бесінші сз

Халиманы айтыс болуына байланысты маан, балаларыма кіл айтан Пермьер-министрді орынбасары Иманали Тасмаамбетовке, Мдениет, апарат жне оамды келісім министрі Мхтар л-Мхаммедке, азастанны ырыз Республикасындаы жне Италия мемлекетіндегі Ттенше жне кілетті Елшілері Мхтар Шаханов пен Олжас Слейменовке, Сенат депутаттары мірбек Байгелді мен уаныш Слтанова, Социалистік Ебек Ері Зылиха Тамшыбаеваа, халы жазушылары Дихан білев пен Трсынхан бдірахмановаа, абдеш Жмаділов пен Сбит Досанова, Мзафар лімбаев пен Трсынбек Ккішевке, жазушылар Сайын Мратбеков пен аббас абышевке, аындар Жаппар мірбеков пен Еслм Зікібаева, академиктер Шапы Шкин пен Манаш озыбаева, Серік ирабаев пен Жрсімбек Сыдыова, членкоррлар Сілмхан Жапарханов жне Майя Шыаева пен лия Бейсеноваа, профессор-алымдар Нымет абдуллин пен Жмаали Ысмалова, полковниктер Слтан Жиенбаева, Асар Рахметуллинге, Олжабай Темірханова т.б. жне Жазушылар одаына, "Маыстаумнайазды" бас директоры Саын ырымлова шын жректен ризашылы айтып, оларды й іштерімен тегіс сау-слемет болуларына тілектестігімді білдіремін.

Халиманы з тініші бойынша оны аыры сапара аттандырып салуа басшылы еткен мені майдангер досым, азастанны кешегі аржы министрі болан ардаты азамат Рымбек Байсейітов мармны бйбішесі, адал досымыз Байсейіт келіні Маыш ажыа, кіжан апайа, бізді бел дамыз, Ресей скери академиясыны академигі, профессор Керейхан Аманжолова, бауырымыз, медицина ылымыны кандидаты, доцент Мхтар Айтазинге, сол сияты " аза дебиеті" газетінде Халимаа арнап, те жылы лебізді оштасу сз жариялаан Халиманы айнысы, Халима барда №2 алеке аталан, азір №1 алеке боп алы шепке шыан алман Исабаева, аурухана медбикесі Марала й ішімізді атынан ерекше алыс айтамын.

Сонымен бірге, Халима 13 кн реанимация блімінде жатанда кн сайын телефон соып, Халиманы халін срап, менімен оса айырып, амыып отыран Ора Смалова, білфайыз Ыдырысова, айсар асымбековке жне Ски Бекбаеваа ризалыым згеше. Сол сияты тумаса да туандай болып кеткен бауырларым Зейнеп анапияызы алитова мен Сейдахмет Шопабаева, сол сияты 1 миллион теге ашасын жмсап мені екі кітабымды ("аламгер" мен "мір рнектер") тегін шыарып берген, Халима апасыны орына оматы лес осан, азіргі замандаы Атымтай Жомарттарды бірегейі іні-досым Нртай Салихлы Сабильянова жрегімні жылуы ерекше екенін млімдеймін.

р сзімні аяын Халиманы бойына біткен адамгершілік асыл асиеттерді айтып, тйіндеп келе жатырмын ой. Бл сзімні де соын сондай бір мысалмен тиянатайын.

аламгерлер мен алымдар, нер адамдары мен мдениет айраткерлері зіні жазуы стеліні стінде ртрлі сем статуэткалар, ыран сты, айбатты аны мсіндері транын жасы креді. Соларды жинауа тырысады.

Біра, кейбір йелдер кйеулеріні "жотан згеге" аша шыаратындарын натпайды.

— ойшы, баламысы ойыншы жинайтын, керегі не оларды? — дейді.

Сйтіп, кйеулеріні кілін суытып тастайды.

Бір кні Халима екеуміз Орталы мбебап дкеніне барды. кіл ызымыз Роза Манова зіні Алпамыс деген тышын йге ертіп келіп, бізді батамызды алысы келетінін айтан. Біз балаа сыйлы іздедік. Не аламыз деп ойлады. Балалар ойыншыы бліміне барып, р ойыншыа бір ілдік. Аыры бір лкен ойыншы машина сатып алды. Тегі жапондарды "Джип" машинасыны моделі болса керек.

мбебап дкенінен шыа беріс бір брышта мені мыстан йылан арыма атты статуэткасына кзім тсті. Жалйрыы тгілген, аз мойын слу ат. стінде ертоымы бар. Сары мыстан йылыпты.

Бала кнімде ата кп мінген кісімін ой. Осындай бір бйге атына мініп, бір тойда згелерден озып келгенім де бар.

Кешегі лы Отан соысыны бас кезінде зебіректі ат жегіп сйрететінбіз. Зебірек командиріне жеке ат берілетін. Мына статуэтка майданда зім мініп, жаумен соысан жауынгер атыма сап, кзімді тарта берді.

Мен еріксіз мыс тлпара брылдым, олыма алып, сйсіне арадым. Баасы да ымбат екен — 600 теге. Алашында оны ала ояйын деп те ойламаан едім. Атмар жас кнім есіме тсіп, жай ызыа араанмын. Егер арзан болса йдегі жазу стелімні стіне апарып ояр едім дегенмін іштей. Оны айта-айта сипап тран себебім сол болатын.

Сол стте Халима ол смкесін ашып, кассаа арай жнелді.

— айда барасы? — дедім мен.

— азір, — деді де, айырылмастан кетіп алды.

Кассадан айтып оралды да, олындаы чегін н-тнсіз сатушыа сынды.

— Не алма еді, Халима, — дедім мен.

— Саан бір мыс тлпар мінгізейін деп едім, — деді ол маан клімсірей арап.

Мен абыржып алдым.

— Халима-ау, бл ымбат ойыншыты несіне алдын? Мен ойыншы ойнайтын бала емеспін ой, — дедім кліп.

— Сені кзі тскен нрсені пермесем, мені кілім кншімейді ой, — деді ол ойыншыты оратып жатып.

— Бл мыс ата мен мінемін бе сонда?

— Ленинградтаы I Петр ескерткіші сияты, "мыс салт аттым" боласы мені.

— Бл тееуі исына келер ме екен: I Петр кім, мен кім? Соны ойлады ба зі? — дедім айтадан жымиып.

— Ойладым: Сен I Петр болмаса да, обыландыны Тайбурылы трізді бір тлпарды мсіні стеліні стіне трсын деп шештім, — деді ол да кліп.

— Ммкін ауылды есіе тсірер, балалы шаынды ойына оралтар. Блкім бір ат жайында жазуыа тура келсе, соан септігі тиер. Трсын кз алдында.

Сол мыс тлпарды мсіні кні бгінге дейін мені жазу стелімні стінде тр. Оан кзім тскен сайын Халима кз алдыма келеді. Оны мені ойымды айтпай атыны ойыма оралады.

Халима ндемей йрететін, нсіз тыратын еді. Балаларын айтпай аялап, мені ішімдегіні білдірмей білетін еді. йге келген-кеткен кісіні не ойлаанын сездірмей сезетін еді. Оларды досын да, асын да рметтеп шыарып салатын еді.

Он алтыншы сз

Бгін, Халиманы ырына ран оуа, келген Асылхан ажыа да алысымды білдіремін. Асеке ажы емес, жас молда кезінде, 1988 жылы бізді досымыз, жазушы, филология ылымыны докторы, мені "Махаббат, ызы мол жылдары" романындаы Жомартбекті прототипі Мырзабек Дйсенов айтыс боланда жаназасын шыаран еді. Біз Асекеді бірінші рет сонда кргенбіз. Халима сонда Асекені кішіпейілдігіне, нысаптылыына, дниеор еместігіне ерекше риза болан. Кейін: "Мен лгенде Асылхан бауырымды шаырыдар. Ртбекті керегі жо!" деп зіл-шыны аралас айтып та отыратын. Мені ауруханаа шаырып алып сиет айтанда да Асекені атын мытпаан. Асекенді апайыны жаназасына шаыран едік. Біра, мешіттен келген молдаа жол беріп, Асеке кішпейілдік крсеткен. Міне, апайыны ырына Асекені зі келіп отыр. Ол кісіге ерекше ризалы білдіретін себебім сол.

Асылхан ажыны Халима апасы ыли мені аяйтын еді. Жрегім жарымжан боландытан ауыр жк ктертпеуге, арты жмыс істетпеуге тырысатын. стел басында тнде за отырызбайтын.

— Шаршады, деміді ал. аланын ерте жазасы, — деп олтытап, орнымнан трызатын.

Кейде зіні екі олы бірдей йып, иналып алатын сттері болатын. Сонда:

— Білегімді уалап жіберші, — дейтін.

Мен алдымен бір білегін уалай бастаймын. ш-трт рет уалап шыаннан кейін:

— Жарайды, жетеді, шаршап аласын, — деп білегін тартып алатын.

Мен:

— кел, таы да уалайын, — деймін.

— Жо, болды, — деп ол басын шайайтын.

— Ендеше екінші білегіді кел, — деймін.

— Жо, бл олым онша ауырып тран жо, — деп екінші білегін сынбайды.

Екінші олын зім алып, білегін, иыын уалай бастаймын. Таы да екі-ш реттен кейін ол:

— Болды, жасарып алды. Енді деміді ал. Сені алааны бір сипаса, мен р ата мінгендей боп ктеріліп аламын ой, — деп арамнан аып, асында отыран мені орнымнан трызатын.

Мен жазу стелімні басына барып, айтадан жмысымды жаластырамын.

Халиманы осындай жанашырлы рекеттері кп еді. Мен оны брін мір бойы айтып тауыса алмайтын шыармын.

Таы бір мысал айта кетейін.

Бір жолы Халима ауруханада жатан маан келемін деп, тізесін жаралап алыпты. лкен ызымыз Жанар екеуі аялдамаа жете бергенде трамвайдан алмайы деп, тра жгіреді.

Дл алдында тран лдебір темір азытай байамай, Халима соан срініп, лап тседі. озала алмай алады. Жанар оны орнынан ре трызады. Халима асадап, аялдамаа ре жетеді. Аялдамадаы орындыа отырып араса, тізесінен ан саулап тр. Алаандай жеріні терісі сыдырылып алан. Жалма-жан зіні ішкі кйлегіні етегін жыртып жіберіп, екеуі ан саулаан жараны таады.

— Сізді йге апарып салып, ауруханаа мен барып келейін, мам, – дейді Жанар.

Халима басын шайайды.

— зілханды з кзіммен кріп айтуым керек! — дейді.

Асадап келесі трамвайа мініп, ауруханаа жетеді.

Аурухананы реанимация блімі тменгі абатта. Мен палатаны терезе жаындаы тсекте жатанмын.

— Сізге сыртта кісілер келіп тр, — деді есік жатаы тсекте жатан кршім терезені нсап.

Басымды ктеріп арасам, балконны кенересінен ылиып, екі адамны басы крінеді: Халима мен Жанар. Биіктігі кісі бойына жуы балконны кенересіне иектерін сйеп, екеуі мен жаа іле арап тр екен.

Мен тсектен басымды сл ктеріп олара ілдім.

Халима: "Трма, озалмай жат" деген белгі беріп, маан о олын жоары ктеріп, айта-айта шайады. Содан кейін ол сол жа олыны алаанын бетіне тигізіп, басын исайтты. Онысы "Жастыыа жат" деген белгісі екенін тым. сам да оларды жзін кре тскім келіп, "жарайды" дегенді ымдап, басымды изедім де, кеудемді тртіп, трт саусаымды крсеттім. Оным: "Мені халім жасы — трт" дегенім.

Халима екі олын жоары ктеріп, алаанын соты. Сйтіп, уанандарын білдірді. Жымиып, айт-айта басын изеді.

Содан кейін мен с саусаымды шошайтып, олара арай нсадым. Бл: "з халдері алай?" дегенім еді.

Ол екеуі "Бізді халімізді срап жатыр" дегендей, біріне-бірі бас изесті де, Жанар бес саусаын тарбитып жоары ктерді. Халима бас бармаын шошайтып, о олын айта-айта жоары сілтеді.

Мен де уана кліп, олара басымды изедім.

Содан кейін Халима маан "жат" деген ишараны айтадан жасады.

Мен:

— Сендер де йге айтыдар, – деп о олымды жайадым.

Халима басын изеді. "Бетінен сйдім" деген ишара жасап, иегін ктеріп, еріндерін ш рет брістіріп, маан арай мсындыра озады. Онысы ш рет сйдім дегені еді. Содан кейін бас бармаын айтадан крсетті. "Біз шін уайымдама" дегені деп тым.

Мен жастыыма жантайдым. Олар йге айтты.

Содан мен реанимация блімінде он ш кн жаттым. Халима кн сайын келіп, терезеден арап кетіп жрді. Ыли кліп, бас бармаын крсетеді. Жадайлары жасы екен деп, оан мен уанамын.

Содан кейін мені аурухананы кардиология бліміне кшірді. Онда он бес кн жаттым. Онда да Халима кн сайын палатаа кіріп, асымда болып кетіп жрді. абаын бір шытпайды. уана келеді. Мені уантып, йге айтады.

Бір кні Халима палатаны есігінен шыарда аяын асадай басанын байап алдым.

— Халима, неге асайсы? — дедім оан.

— Жай, шейін. Кп отырана аяым йып алды. азір басылады ой, — деді ол кліп.

Мен ала бердім.

Сйтіп, кндерді кнінде ауруханадан шыып, йге келдім. Халима зі олтытап, ауруханадан алып айтты.

йге келгеннен екі-ш кн кейін Халиманы оаша блмеге барып, тізесін арап жатанын крдім.

— О не, Халима? — дедім.

— Жай, шейін, — деп Халима етегін жаба салды.

— Тізеді жаралап алансы ба? Крсетші, — дедім.

Етегін сл ктеріп арасам, тізесіндегі алаандай жараны кріп, шошып кеттім.

— Айналайын-ау, жаман жараланып алыпсы ой. ашан? ашан? – деп бйек болдым.

Ол клді де:

— ойшы, ештее де емес. Дрігер жазып берген майды жааннан кейін жазылып, ара отырланып алды ой, деді ол мені тыныштандырып, басымнан сипап.

Содан со алай жаралананын айтты.

— Оны маан баяыдан бері неге айтпады? — дедім бойым шіміркеніп.

— зі ауырып жатанда сен мен шін мазаланбасын деп айтпадым. Айтпай-а оятын едім, зі кріп алды ой, – деп зіні алдына тізерлеп отыран мені олтыымнан ктеріп, еденнен трызды.

Халиманы маан деген махаббатыны кші осындай еді. Мен шін з жанын ешашан аяан емес. Мен иналмасын деп мір бойы зіні ауыранын, зіні иналанын бір рет те білдірген жо.

Мен осындай асыл жардан айырылдым. азір іірде тсекке жатарда Халиманы ойлаймын. Тнде тсімде Халиманы кремін. Таерте тсектен трарда Халима туралы естеліктерімді шаламнан жатып, ааза тртемін.

Жасы жар жадынан шпейді екен. Таса ашалан Клтегін жазуындай болып, жректе, мгі саталады екен.

Он жетінші сз

Бгін жасы 80-ге тааан ардаты Ананы ырын ткізіп отырмыз. Бл, бір жаынан, той есепті де.

Біра, бл тойды мен ткізіп отырам жо. Мені алатын зейнетаым птераы (7000 теге) мен айлы ішетін дріме де (12000 теге) жетпейді.

Бл тойды ткізіп отыран Халима екеумізді балаларымыз: Жанар, Жаннат, Арнр, Жаннр, кйеу балаларымыз Серік пен Джейсон, келіндеріміз Света мен алия, немерелеріміз Сабина мен Скен, Дина мен Алма жне лия. Осыларды атарына лы жесіні йдегі суретін саат сайын сйіп, оы немі іздейтін шбереміз титімдей Халиманы да осамын.

Мен осы балаларыма Абай даылыны бойындаы "Транзит" кафесінде, шын жректен келік, аталы шексіз алысымды білдіргенмін.

Бл балаларды шешесі, жесі, ымбатты Халима й ішіне керекті заттарды немі жиып-теріп жретін. Базара барса темір-терсек сататын дкенге сопай кетпейтін. Бірде бала мен балта сатып алса, бірде егеуге назары ауатын. лкенді-кішілі темір шегелерді де кзінен аыс алдырмайтын.

Біржолы шаруашылы заттар дкенінен ол орапен шалы ора сатып алды.

— Мны айтесі? — дедім мен кліп.

— Балалар саяжайды шбін шауып йренсі, соан керек, деді ол.

Бір жолы Мскеуден айтанымызда Халиманы тас йді абырасын тесіп, шеге ауа керек деп, обдишаа салынан тас тескіш (дрель) сатып аланы есімде. Сол рал жалыз бізді йді ана емес, бірнеше баса йлерді де ажетіне жарады.

Дкендерде болмайтын шаруашылыа керекті кейбір заттарды Халима з олымен жасап алатын.

Бейбітшілік, 159-дан рманазы, 90-даы жаа йге кшерде Халима кітаптарды буып-тюге деп дкеннен бір буда (1000 метрлік) синтетикалы жіп сатып келді. Бірнеше синтетикалы талшытан ралан, зілмейтін мыты жіп. Соларды кесіп-кесіп, кітап буды. Бір буда жіпті жартысы артылып алан.