Петропавл ауыр машина жасау зауыты
Бгінгі зауыт – азастан Республикасындаы ірі рі траты дамып келе жатан ксіпорындарды бірі.
Ксіпорынны кп салалы ндірістік жне сына базасы, дамыан рал-сайман ндірісі, жоары білікті кадрлары бар, осыны зі ттынушыларды талаптарына жедел н оса алатындай бйымдар атауларын зірлеуді траты трде кеейтіп отыруа ммкіндік береді. Зауыт рамында 9 негізгі жне осалы цех бар, оларда 1379 дана жабды жмыс істейді, олар – темір кесетін, стахана-баспа, ю, днекерлеу, термикалы, ааш дейтін, пластмасса мен резекені деуге арналан жабды, гальваникалы жабды цехтары. 2007 жылдан бастап ксіпорында техникалы айта жаратандыру бадарламасы іске асырылып жатыр. зірлеу, механикалы деу, днекерлеу, рал-сайман ндірістерінде 58 дана жабды игерілді. Ксіпорындаы лицензиялар шыарылатын німдерді барлы трлерін ндіруге ы береді. Барлы шыарылатын нім ксіпорынны техникалы орталыы зірлеген конструкторлы жаттар жне техникалы регламент бойынша жасалады.
Бйымдар шыаруа зірлік, жаырту жне техникалы дайынды жргізуге атысатын барлы техникалы ызметтерді базасында 1995 жылы техникалы орталы рылды. “ПАМЖЗ” А ызметіні негізгі баыттары – брылауа арналан жабдытар шыару, мнай-газ ымаларына крделі жндеу жргізу жне ызмет крсету, атап айтар болса:
– жкктергіштігі 80-160 тонна ымаларды брылау жне игеру шін тыр брылау кешендері;
– автомобиль жне тракторлар шассиіндегі жкктергіштігі 40-100 тонна мнай-газ ымаларын жндеу шін ктергіш ондырылар;
– ымаларды жндеу шін ртрлі арнайы техника, механикаландырылан гидрофицирлендірілген жабдытар, соры техникасы.
Ксіпорынны тапсырыс берушілері “азМнайГаз”, “зенмнайгаз”, “Ембімнайгаз”, “азТрансОйл”, “Маыстаумнайгаз жне “Атбемнайгаз” А-ларды ндірістік филиалдары, “азГерМнай БК” ЖШС сияты азастанды жне бірлескен мнай-газ ндіретін жетекші компаниялар, сол сияты німдерін Мскеу мен Нефтеюганск алаларыны “ССК” ЖА, Самара аласыны “НСК “Неско” АЖ, Омбы аласыны “Старатель” ЖА жне т.б. шетелдік компаниялара экспорттайды.
Акционерлік оам мнай-химия жне энергетика салалары шін ысыммен жмыс істейтін сауыттар, аптаматтікшелі жылу алмастырыштар, ттікті шотар, ауамен салындататын аспаптар жне оны секциялары, мнай-газ, амырлы жне мультифазалы айырыштар, ауа мен газды салындататын энергетикалы ондырылар, уатты жабдытарды жндеуге жне алпына келтіруге арналан стандарта жатпайтын жабдытар жне осалы блшектер шыарады.
“ПАМЖЗ” А-ны 2015 жыла дейін дамыту бадарламасы зірленді, онда ндіріс клемін 13 млрд. тегеге дейін сіру арастырылан.
Сздік:
дамыту – развивать; повышать;
бадарлама – программа
ысым – давление
днекерлеу – сваривать
88-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша тмендегі сратара жауап жазыыздар.
1. Петропавл ауыр машина жасау зауыты немен айналысады? 2. азіргі уаытта андай жобалар жасауда? 3.Техникалы айта жаратандыру бадарламасы ай жылдан бастап іске асырылып жатыр? 4. "ПАМЖЗ” А ызметіні негізгі баыттары андай? 5. Ксіпорына негізгі тапсырыс беруші андай компаниялар? 6. Дамыту бадарламасы ай жыла дейін зірленді?
89-тапсырма.Берілген сздер мен сз тіркестерін пайдаланып, сйлемдер растырыыздар.
Мнай дейтін салалар, темір жол саласы, жетекші компаниялар, сына базасы, білікті кадрлар, механикалы деу, шетелдік компаниялар, ымаларды брылау, энергетикалы ондырылар, осалы блшектер.
90-тапсырма. Берілген наыл сздерді оып, маынасын тсініп, трбиелік мнн здеріізге лгі-неге ттыыздар.
р халыты ана тілі — білімні кілті… Бізді жастарымыз ана тіліне жетіп, білімді, мдениетті болсын.
(А. Жбанов)
Ана тілім мені. Сен маан ризасы ба, білмеймін, біра мені тілегім де сенсі, сені матан етем.
(Р. амзатов)
ркімні туан тілі — туан шеше,
Оан бала міндетті сан мы есе.
(С. Манов)
… ана тілі айнаан анны, иналан жанны, толантан кілді, лпілдеген жректі сыындысы, онда дм де, мн де болу керек.
(С. Торайыров)
Ана тілін мытан адам з халыны ткенінен де, болашаынан да ол зеді.
(. Мсірепов)
91-тапсырма. Сйлемдердегі есімдіктерді трін анытап, ондаы айтыландарды маынасын тсіндірііздер.
мірде ателеспейтін адам болмайды. Ол шін адама шама келгенше з жасылыыды істе. з олынан келсе, адамдара жасылы етіп, іштей уаныш ет.
92-тапсырма. Мтінні мазмнына сйеніп, сйлемдерді толытырыыздар.
1. Зауыт рамында 9 негізгі жне ---------------------------------------------------
2. 2007 жылдан бастап ксіпорында техникалы----------------------------------
3. зірлеу, механикалы деу, днекерлеу ----------------------------------------
4. Ксіпорындаы лицензиялар шыарылатын ------------------------------------
5. Барлы шыарылатын нім ксіпорынны --------------------------------------
6.“ПАМЖЗ” А-ны 2015 жыла дейін ----------------------------------------------
7. ндіріс клемін 13 млрд. Тегеге -------------------------------------------------
93-тапсырма. Мтіннен кптік жалауында тран сздерді теріп жазыыздар.
дістемелік сыныс:Р ксіпорындары жайлы млімет жинау жне ой блісу.
дебиет: Нег.: 5[6-7]; ос.: 7[15-16]
Баылау сратары:
1. Мтінде андай зауыт туралы айтылады?
2. азіргі уаытта зауыт андай жмыстар жасауда?
3. Зауытты негізгі масаты андай?
5-апта. 13-тжірибелік саба
94-тапсырма.Металдарды кесу рдісі арылы деу туралы берілген мліметпен танысып, ондаы кездесетін терминдермен жмыс жасап, мтінді мазмндаыздар.
Металдарды діп сылу дісімен деу
* * * * *
Металдарды кесу
Металдарды кесу деп – дайындамаларды делетін беттеріне шкір, атты кескіш аспаптарды ендіріп, жа металл атпарларын діпке тсіріп, кесіп тастау операцияларын айтады. Металл деу практикасында кездесетін жа аылтырларды ию, алы жмыр дайындамаларды шауып тастау, шапылармен ашау, ою, тесу операциялары да кесу рдісіне жатады. Бл операциялар арасында наты шек жргізу те иын, біра кесуші аспаптармен жасалатын операциялар жне металды екі блікке блу, делетін жерлерде болатын физикалы процестер белгілі бір ерекше згерістерге ие болады.
Машина жасау ндірісіндегі «механикалы деу» деген терминге жоа сылу арылы жретін кесу операциясы жатады. Механикалы деуді дайындамалара ажетті пішін жне натылы лшем алу шін жргізеді. Осыан орай, ойлап табылан алашы токарьлы станок ааштан немесе сйектен жасалан блшектерді жону шін олданылан. Машина жасау тжірибесінде блшектерді бір-біріне иылыстырып ондыру оларды тек кесіп деу арылы іске асырылады.
Егер де, кесу процесі негізгі ндірісте тікелей олданылмаса да, олар жабдытар жасауда жне технологиялы ралдар жасауда жанама олданылады.
ндірісте шыын жаынан араанда кесу процесі салматы орын алады: 1956 жылы америкалы алым Эрнст тетікті кесу мен деуге кеткен шыын тек АШ-ты зінде ана 10 млрд. доллара, ал 1971 жылы 40 млрд. доллара жеткенін анытаан.
1940 жылдан бастап дайындама алу процесіне жалпы кзарас біраз згеріске тскен. Ке таралан дістері: дл ю мен штамптау, илеу, экструзия дісімен тетікті алу, тере созу, т.б. Айтылан дістерді даму жетістігі бір кездердегі кесу мен деу дрежесіні тмендеуіне келді. Біра, шынды мндай болжамдарды жоа шыарды.
Мндай жадайларды боланына арамастан, жоа алмау арылы блшектерді июластыру операцияларын олдану тиімді жне арзаныра боланымен, ндірістерде ке олданылатын кесу рдістері экономикалы трыда з рлін жоалтпады.
Машина жасау ндірісіні кейінгі кезедерінде, блшектерді кесіп деу процестері жетілдіріле тсті. Аспапты материалдарды сапасы жасарды, станоктарды уаттары мен кесу жылдамдытары жоарылады, станоктарды басару жне пайдалану тсілдері згерді.
Оымысты алым Кеннет П.Оуклей зіні «Кескіш аспаптарды жасаушы Адам» деген кітабында тмендегідей тжырым жасайды: «Адамзат оамыны дамуы кескіш аспапты материалдарды жне оларды жасауды процестеріне тікелей байланысты боланын крсетеді. Сондытан адамзат тарихында негізгі даму кезедері тас, ола, темір жне болат асырлары деп блінген».
95-тапсырма. Берілген сздерді аудармасын жне маынасын тсініп, есте сатаыздар. Олармен сйлемдер растырыыздар.
Сздік:
шауып тастау – разрубка; отрубка; рубка дайындама – заготовка
жа аылтыр – тонкий жесть кесу– резание
жмыр дайындамалар – круговая заготовка бет – поверхность
натылы лшем – точный размер кескіш – резец
жанама олдану – касательное употребление ию – срез
жону – проточка; точение ашау – долбление
дл ю – точное отливание; заливка ою – вырубать
иылыстыру – пригонка тесу – сверлить
июластыру – подгонка жоа – стружка
ондыру – посадка пішін – форма
созу – вытягивание
96-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша берілген сратара жауап берііздер.
1. Металдарды кесу деп нені айтамыз? 2. Кесу рдісіне андай операцияларды жатызуа болады? 3. Механикалы деу деген терминін алай тсіндіре аласыздар? 4. Машина жасау тжірибесінде блшектерді бір-біріне иылыстырып ондыру не арылы жзеге асады? 5. ндірістегі кесу процесіні алатын орны андай? 6. АШ-таы кесу мен деуге кететін шыын андай дегейде екен? 7. 1940 жылдан бастап дайындама алу процесіндегі ке таралан дістерді атаыздар. 8. Кейінгі кездегі кесіп деуді дрежесі андай?
97-тапсырма. Термин сздерді маынасын тсініп, есте сатаыздар.
Кесу– дайындаманы бір абат бетін кесу бйымдарыны кмегімен металды жоалап кесу тріндегі рдіс.
Резание– процесс срезания режущим инструментом с поверхности заготовки слоя металла в виде стружки.
Жону– айналма денелеріні сырты, ішкі жне бйір беттерін, сонымен атар шиыршыты жне орамды беттерді кескіш ралдарды кмегімен кесумен деу рдісі.
Точение– процесс обработки резанием наружных, внутренних и торцовых поверхностей тел вращения, а также спиральных и винтовых поверхностей при помощи резцов.
ондыру, отырызу – саылауларды жне ынатарды шамаларымен аныталатын, тетіктерді осылыс сипаттамасы.
Посадка – характер соединения деталей, определяемый величиной получающихся в нем зазоров и натягов.
98-тапсырма. Берілген сз жне сз тіркестерімен сйлемдер растырыыздар.
Металдарды кесу, жа аылтыр, ондыру, шауып тастау, дайындаманы беті, механикалы деу, алынады, жзеге асады.
99-тапсырма. арамен терілген сз тіркестеріні дл маынасын ашатын сздерді тауып, тсіндірііздер.
1. Кіндік аным таман жер 2. Ержетті
А) демі жер; А) клді;
) оитын жер; ) ойнады;
Б) туан жер; Б) жгірді;
В) ойын ойнайтын жер. В) сті.
3. арым-атынас жасайды4. Туелсіздік алу
А) тама жасайды; А) білім алу;
) байланыс жасайды; ) еркіндік алу;
Б) мсін жасайды; Б) кек алу;
В) жиаз жасайды. В) жаулап алу.
100-тапсырма. Тмендегі етістіктерді ай шата транын анытап, сздерді тласына арай талдаыздар.
л г і : олданылан– ол – сзді тбірі, -дан – зат есімнен етістік тудырып тран жрна, -ыл – ырысыз етіс жрнаы, -ан – ткен ша есімшені жрнаы.
Жатады, табылан, іске асырылады, аныталады, жоалтпады, келді, блінген, згереді, крсетпек.
101-тапсырма. Жаылтпашты тез рі аны оып, жаттап алыыздар.
Ст бетінде май балайма,
Ол ай майайма?
Балдан ттті бал майайма.
стап ара арындашын,
штап арындашын арындасым,
сынды арындасым арындашын.
102-тапсырма. Мтіннен он шаты сзді теріп жазып, оларды буынны трлеріне ажыратыыздар.
ызылордадаы ауыл шаруашылы машиналарын шыаратын зауыт – кріш жинайтын машина, Астанадаы зауыт – тым сепкіш трактор, Павлодардаы зауыт – тракторлар шыарады. німдер бойынша ондай мамандануды – бйымды маманданудеп атайды. Машина жасау зауыттары, кп жадайда, дайын нім емес (станок, автомобиль), оны блшектерін шыарумен айналысады. Ондай мамандануды – блшектер бойынша маманданудеп атайды. Мысалы, Степногордаы зауыт – темір жол подшипниктерін, останайдаы зауыт – ауыл шаруашылы машиналары шін дизель озаыштарын, ал Талдыорандаы зауыт – аккумуляторлар шыарады.
дістемелік сыныс: Металдарды кесу, деу рдісіне жне оны ндірістегі шыын жаынан алатын орнына назар аудару, пікір осу.
дебиет: Нег.: 6[13-15]; 17; ос.: 9.
Баылау сратары:
1. Металдарды кесу дегеніміз не?
2. Механикалы деу дегенді алай тсінесіздер?
3. Белгілі оымысты алым Кеннет П. Оуклейді ебегі алай аталады жне онда кескіш аспапты адамзат оамыны дамуындаы маызына андай баа берілген?
5-апта. 14-тжірибелік саба
103-тапсырма. Мтінді мият оып, металдарды деу дісіні маызынан млімет алып, тсінгендеріізді мазмндаыздар.
Металдарды деу
XVIII асырды ортасына дейін негізгі инженерлік рылыстарда материал ретінде ааш олданылан.
Токарьлы станок жне бірталай баса да сол кезде шыарылан станоктар трлеріні кбі, негізінен, ааштан жасалан блшектерді деуге арналан.
Зебірек опанын кеулей жону, металл брандаларын даярлау жне кішкентай аспаптарды блшегін жасау сирек кездескен.
Бу машиналарыны мірге келуі лкен металл цилиндрлерді жне басадай ттыр материалдардан жасалан блшектерді пайда болуына келеді. Мндай блшектерді дей алатын станоктара айрыша талап ойылып, кесіп деу процестері одан рі дами бастады.
Бірінші бу машиналарын жасаан материалды делуі те иын болан. Ср шойын, темір, жез, ола сияты материалдардан жасалан блшектер шыдалан кміртекті болаттан жасалан аспаптармен делген.
Машина жасау зауыттарыны білікті шеберлері аспапты болатты термиялы деу дістері арылы оларды кескіш асиеттерін жетілдіре тсті. Дегенмен, кескіш аспапты бзылмай жмыс істеуі тек тмен кесу жылдамдыы арылы ана ммкін болды.
Металдарды деудегі 1860 жылдан бастап азіргі кезеге дейінгі негізгі масат – металл кескіш станоктарды рылымдарын жетілдіріп, ондаы делетін блшектерді ажетті пішіндік-лшемдік длдіктеріне жету болды. Ал азіргі ккейкесті мселе жаа рылымды металдар мен оспаларды арзан технологиялы дістермен деу болып тр.
Мндай металдарды мірге келуі металлургия ндірісіндегі бессемерлік жне болат алу тсілдеріні крт дамуы еді.
Жасы темірлерді деуге араанда, болаттарды деу иына тсті. Кескіш аспаптарды ажетті тратылы дегейлерін стап тру шін оларды кесу жылдамдытарын азайтуа тура келді. оспа болаттарды деуде бл мселе одан рі ушыып , ондаы кесу жылдамдыы те тмен дегейге кетті. Сйтіп, XIX асырды аяында болаттарды деуді зіндік ны те ымбата тсті.
деуді зіндік нын кесу жылдамдыын ктеру жне кесу процесін автоматтандыру арылы азайту соы кезені зекті мселесіне айналып, азіргі уаыттаы металл деуді рі арай жетілдіруді негізгі айнар кзі болып отыр.
104-тапсырма. Мтінге берілген сздікті жаттап алыыздар.
Сздік:
металдарды деу – обработка металлов опан – ствол
токарьлы білдек (станок) – токарный станок бранда – резьба
кеулей жону – расточка; растачивание темір – железо
ттыр материал – вязкий материал ола – бронза
ср шойын – серый чугун болат – сталь
жасы темір – отожженное железо жез – латунь
оспаланан болат – легированная сталь
105-тапсырма. Берілген сз жне сз тіркестерімен сйлемдер растырыыздар.
Білікті шебер, оспалар, технологиялы діс, ср шойын, темір, жез, ола, кесу процесі, кескіш аспаптар.
106-тапсырма. Мтінні мазмнына берілген сратара жауап берііздер.
1.XVIII асырды орта шенінде олданылан токарьлы жне баса да станоктарды кбі негізінен нені деуге арналан? 2. Кесіп деу рдісіні дамуына не сер етті? 3. Ср шойын, темір, жез, ола сияты материалдардан жасалан блшектер андай аспаптармен делді? 4. Машина жасау зауыттарыны білікті шеберлері нені жетілдіре тсті? 5. Кескіш аспапты бзылмай жмыс істеуі неге байланысты болды?
107-тапсырма. Тмендегі машина жасау мамандыына атысты берілген терминдерге тсіндірме сздікті негізінде тсініктеме жазып, оларды маынасын мегеріп, есте сатаыздар.
1. Механикалы деу – .....................................................................................
2. Кп ралмен деу – ....................................................................................
3. Болат алу тсілі – ............................................................................................
4. Мрелі деу – ................................................................................................
5. Термиялы деу дісі – ................................................................................
6. Коррозияа арсы деу – .............................................................................
108-тапсырма. Берілген маал-мтелдерді маынасын тсініп, оларды з мамандытарыызбен байланыстыра отырып талдаыздар.
Бір табан алтыны боланша, Шын болат шорт сынар.
Бір табан жері болсын. * * * * *
* * * * * Тепсе темір зетін
Болат айнауда шыныады, Жас олында кзетім.
Батыр майданда шыныады. * * * * *
* * * * * Алтынды тот баспайды.
алы кілем трге керек,
ызалда гл жерге керек,
Алмас ылыш ерге керек.
109-тапсырма. Тмендегі сздерді синонимін жне антонимін тауып, жазыыздар.
| Берілген сз | Синонимдес сз | Антонимдік сз |
| шебер | ||
| ну | ||
| икемсіз | ||
| жасырын | ||
| сабырлы | ||
| мол | ||
| таза | ||
| жет | ||
| жомарт | ||
| иын |
110-тапсырма. Тбір мен осымшаны ажыратып, туынды сын есімдерді тбірлері ай сз табынан екендігін ажыратыыздар.
Тнгі, ызба, клкішіл, менменшіл, жауырынды, тзімді, терше, майыса, жырты, азаы, ждеу, бгінгі, жеілтек, жылтыр, клдіргі, ткір. 111-тапсырма. Тмендегі сйлемдерден есімдіктерді тауып, оларды жасалу жолдарын тсіндіріп, трлерін ажыратыыздар.
1. зіе намайтынды згеге йретпе. 2. Барлы нрсені лшемі – адам. (Протогор) 3. рбір ержрек, рбір шыншыл адам з Отанына абырой келеді. (Р. Роллан) 4. мірде ерлікке рашан орын бар. (М. Горький) 5. Мен жазбаймын леді ермек шін, жо-барды ертегіні термек шін. (Абай) 6. Бір зінен баса ешкімге млім емес. (М. уезов)
дістемелік сыныс: Металдарды деу рдісіні маызы туралы мтін мен жаттыу жмыстарын орындау барысында сйлеу тілі дадысын дамыту.
дебиет: Нег.: 6[13-15]; 17; ос.: 9.
Баылау сратары:
1. XVIII асырды ортасына дейін инженерлік рылыста андай материал олданылан?
2. Бу машиналарыны пайда болуы андай материалдарды мірге келуіне серін тигізді?
3. азіргі тадаы металл деу мселесіні масаты не?
5-апта. 15-тжірибелік саба
112-тапсырма. Металл кескіш аспаптарды зіндік ерекшеліктерімен танысып, мтіндегі деректерді толытырып, мазмндаыздар.
Металл кескіш аспаптар жне металдарды
пісіру
Металл деу ндірісіне тез кескіш болаттар ендірілгенге дейін Англияда 1860 жылдары Роберт Мушет ойлап тапан «зін-зі шыдайтын» болат аспап материалы ретінде олданылып келген.
1900 жылы Парижде ткен крмеде инженер Фредерик Тейлор мен металлург Маунсел Уайттар «тезкескіш болаттан жасалан кескіш аспаптарды» сынады. Аспапты кесу ммкіндігі те тааларлы болды. рылымды болаттарды жону кезінде аспапты шы ып-ызыл болып ызанымен, оны кескіш асиеті баяы алпынша саталып алан.
1906 жылдары «тезкескіш» болатты рылымы ндірістік олдану жадайына жетілдірілді. Оны металл деу ндірісіндегі міршедігі осы кнге дейін саталуда, сондаы оны химиялы рамы: кміртегі – 0,6%; вольфрам – 18,91%; хром – 5,47%; марганец – 0,11; ванадий – 0,29%; аланы – темір.
АШ-та 20 млн. доллара шыарылан «тезкескіш» болаттарды пайдалану барысында тскен табыс жылына 8 млрд. доллар болан.
Осы табыса орай, Манчестердегі муниципальды технологиялы мектепті профессоры Никольсон тезкескіш болатты пайда болуын ол кшіні бу машиналары мен іштей жану озалтыштарыны ызметтеріне ауысуымен теестірген.
азіргі кезде мынадай тезкескіш болаттар кп олданылады:
1. ызуа тратылыы шекті болат;
2. ызуа тратылыы жоары болат;
3. ызуа тратылыы те жоары болат.
Бан арамастан, кесу процесіні німділігін арттыратын тымды материалдар табу міті одан рі жаласа береді. 1920 жылды басында Германияда Шретер нта трінде карбид алу шін вольфрам нтаын кміртегімен араластырып ыздырады. Карбид пен вольфрам аз клемдегі темір тобына жататын металл жне темірмен, никель немесе кобальтпен бден араластырылады. нтатарды осындысы ыайлы ыдыста престелген сутекті ортада 1300 0С-тан жоары температурада пісірілген. Соны салдарынан толы ату пайда болады, яни пайда болан материал карбид пен вольфрамны нтатарынан тратын тыыздыы жоары материалдармен байланысан немесе «цементтелген» кйге тседі. Кп замай кобальтты металдарды байланыстыруы арылы е эффектілі металл екендігі табылды жне пайда болан атты орытпа материал ерекше асиетке ие болады. Осыны есебінен оларды екінші негізгі аспап материалына кіргізіп, азіргі кезге дейін ке олданылып келеді.
1920 жылды аяында жасалып шыарылан вольфрамды орытпадан жасалан аспап тсті орытындыларды жне шойынды деуде серлі болды. Тезкескіш болаттара араанда кесу жылдамдыы 2-3 есе жоарылады.
1930 жылды басында АШ-та титан карбидіні никельмен байланысынан жасалан кесуші аспап пайда болып, ол болатты деуде сері жоары боландытан те ке олданыса ие болды.
Сздік:
шыдау – закалка
озалтыш – двигатель
кміртегі – углерод
тыызды – плотность
орытпа – сплав
шойын – чугун
іштей жону – внутренее точение
толы ату – полное застывание
тез кескіш болат – быстрорежущая сталь
тратылы – стабильность; стоикость
шекті болат – предельный (непроходной) сталь
113-тапсырма. Мтінні мазмнына берілген сратара жауап берііздер.
1. Фредерик Тейлор мен металлург Маунсел Уайттар сынан аспап несімен таалдырды? 2. Тезкескіш болатты химиялы рамы андай? 3. Профессор Никольсон тезкескіш болатты пайда болуын немен теестірді? 4. 1920 жылды аяында андай аспап трі пайда болды жне оларды тезкескіш болаттардан андай айырмашылыы болды? 5. 1930 жылды басында АШ-та андай аспап пайда болды?
114-тапсырма. Мтінні бірінші маыналы блігін сздікті кмегімен орыс тіліне аударыыздар.
115-тапсырма. Мтіндегі сан есімдерді сзбен жазып, оларды трлерін ажыратыыздар.
л г і : 1860 жылдары; бір мы сегіз жз алпысыншы – реттік сан есім.
116-тапсырма. Тмендегі берілген сйлемдерге жазбаша сратар ойып, схбатты рлге бліп оыыздар.
1. Англияда 1860 жылдары Роберт Мушет ойлап тапан «зін-зі шыдайтын» болат аспап материалы ретінде олданылып келген. 2. Фредерик Тейлор мен Маунсел Уайт сынан «тезкескіш болаттан жасалан кескіш аспаптарды» ажаптыы сол, рылымды болаттарды жону кезінде аспапты шы ып-ызыл болып ызанымен, оны кескіш асиеті баяы алпынша саталып алан. 3. 1920 жылды басында Германиядаы Шретер деген алымны тынбай ізденуіні арасында кобальтты металдарды байланыстыруда таптырмас материал екендігі аныталды.
117-тапсырма. Мтінні соы екі абзацындаы кптік жалауында тран сздерді астын сызып, оларды жасалу жолдарын тсіндірііздер.
л г і : Материалдар– материал+дар; егер сзді соы дыбысы нді л, м, н дыбыстарына аяталса, онда жаланатын осымша да я дыбыстан басталады. Бл – сингорманизм задылыы, яни дыбыс ндестігі.
118-тапсырма. Тмендегі берілген сздер мен сйлемдерді аза тіліне аударыыздар.
Результат, исследование, возможность, обработка, деталь, точность форма, размер, оснащение, резец, струя, крестик, твердение. Стабильность формы и размеров партии деталей может обеспечиваться многопроходной обработкой.
119-тапсырма. Сздерді санмен жазыыздар (ызыты ойын!)
л г і : тбір – т+1
Жетістік, орытындылаушы тосан, жмыс кші, ондырылар, секілді, келісімге келу, иемденбес брын, бір-біріне.
120-тапсырма. Етістіктерді тласына арай негізгі тбір жне туынды тбір трлеріне ажыратып, топтап жазыыздар.
Бора, рлеген, кел, аттан, жатады, зар, сйлесіпті, жр, айт, аар, оы, кер, жатыра, йы, алар, сеп, саылда, секір, жу, ндет, айайла.
121-тапсырма. Берілген мтінді мият оып, з ойларыызды ортаа салыыздар.
Адамгершілік дегеніміз – дниедегі е асыл асиет. Адам жаныны рухани тазалыы, оны оамдаы, жеке адамдар арасындаы игі істер, бауырмалды, туысанды, жанашырлы, сыпайылы, дептілік, кішіпейілділік, сый-рметтілікті брі де, адамгершілікті шыны. Адамдарды ызметіне, жадайына, киіміне, сырт крінісіне арап баалау дрыс емес. ызмет те, орта да, киім де уаыта байланысты згеретін нрсе, згермейтін тек жан слулыы да, сонымен бірге жрек жылуы болуа тиіс. Адамны адамгершілік асиеті рашан биіктен ізеттілікпен крінуі – парыз.
122-тапсырма. Мына сздерге буын ндестігіне баынбайтын осымшаларды жалаыздар.
ке, дана, жем, зиян, саясат, банк, сем, ем, сн, нер.
дістемелік сыныстар:Металл кескіш аспаптарды маызы туралы жаа таырыпты мегеру, осымша млімет дайындау, оны тиімді жатарын анытау.
дебиет:Нег.: 6[17-19]; 15[25]; 17.
Баылау сратары:
1. Ататы инженер Фредерик Тейлор мен Маунсел Уайт ай жылы жне ай алада «тезкескіш болаттан жасалан аспапты» сынды?
2. «Тезкескіш» болатты пайдалану АШ-а андай табыс келді?
3. азіргі олданыстаы тезкескіш болатты трлерін атаыздар?
6-апта. 16-тжірибелік саба
123-тапсырма.Машина жасау материалдарыны делу ерекшеліктеріне баса назар аударып, мтіннен тсінгендеріізді есте сатаыздар.
Машина жасау материалдарын кесіп деу рдісіні балама дістері
* * * * *
Электрлі шынды деу дісі
ылыми техникалы прогресті крт дамуы, сіресе, машина жасау саласындаы шаты, арышты жне электронды техникаларды мірге келуі оларды рамында физикалы, механикалы асиеттері те жоары жаа материалдарды пайда болуына келді. Бларды механикалы деуге абілеттілігі баса рылымды материалдара араанда ерекше технологиялы иындытара кеп соты. Мндаы олданылатын блшектерді пайдаланушылы асиеттері (беріктігі, ттырлыы, тота тзімділігі, ызуа тратылыы, т.с.с.), оларды кесіп дейтін аспаптарды технологиялы параметрлерімен пара-пар. Оны стіне, бл жаа техникаларды блшектеріні рылымды пішіндері (мысалы, исы сызыты осьтері бар тесіктер, ендері те дл жне жіішке ойытар) крделі, машина жасау практикасында алыптасан дістермен деу иына соып, кейбір жадайларда деу операцияларын жргізу млдем болмады.
Сондытан машина жасау ндірісіне материалдарды деуді жаа электрлі-физикалы жне электрлі-химиялы дістері келді.
Бл дістерді негізінде, кескіш аспапты рлін энергия тудыратын арнайы кздер пайдаланылады.
Кескіш аспаптара ойылатын негізгі талаптарды бірі – аспапты материалды аттылыы делетін материалды аттылыынан жоары болуа тиіс. Сондытан мірге жаадан келген те атты орытпаларды пайда болуы машина жасау ндірісіні сраныстарынан туындаан. Бл материалды деуді тымды тріні бірі – электрлі шындарды тиімді пайдалану.
Машина жасау технологиясында электрлі шындарды пайдаланып, кез келген электр ткізгіш материалдарды, оларды аттылыына, ттырлыына, балу температурасына, химиялы рамына арамай дей беруге болады.
Электрлік шындарды пайдаланып алуан трлі операцияларды жргізуге болады, оны ішінде: металдарды ию, лшемдері р трлі, пішіндері кез келген тесіктерді тесу, ажарлау, беттерді аптау, бет атпарларыны рылымдарын згерту, т.с.с. операциялар. Бл дісті е тиімді олдану аймаы: конфигурациялары крделі, металлкерамикалы атты орытпалар, карбидті композиттер, магнитті материалдар, те берік, ызуа тзімді болаттар мен орытпалар жне де басадай иын делетін материалдар.
Машина жасау практикасында электрлі шынды деуді нерлым крделі блшектерді жасауда те тиімді деп есептейді
Кдімгі кміртекті болаттардан пішіндері те крделі блшектерді жасауда да бл дісті алатын орны зор. сіресе, майыса, осал, крделі фасонды блшектерді, те майда кескінді тесіктерді тесуде, жа абыралы диафрагмаларды деуде бл діспен тедесетін операциялар жоты асы.
Дние жзіні елдерінде электрлі шынды деу ке тараан.
1858-1963 жылдары АШ, Англия, Франция, Германия, Швейцария жне Жапония сияты дамыан елдерде электрлі шынды деуді ндірістік олдануа байланысты 400-ге тарта патент тіркелген.
азіргі жадайда осы жаа дістерді олданып, турбинаны алатарын, иінді біліктерді, дизельді форсункаларындаы майда тесіктерді, ттасметалды роторларды алатарындаы саылауларды жасайтын алыптар олданылып келеді.
Электрлі шынды деуді бір кемшілігі – оны электрод-аспабыны тез тозуы. Кейде электродты аспапты материалыны шыыны блшектен сылынан материалды салмаынан асып кетеді.
Сондытан те ірі габаритті блшектерді ауымды беттерін деуде электрлі шынды діс тиімсіздеу болады.
Сздік:
тота тзімділік – нержавеющий беріктік – прочность
исы сызыты – криволинейное ойытар – паз
кескіш аспап – режущий инструмент балу – плавление
электрлі шын – электрическая искра ажарлау – шлифование
металдарды ию – нарезание металлов
беттерді аптау – покрытие поверхности
атты орытпалар – твердый сплав
124-тапсырма. Мтін бойынша берілген термин сздерді жаттап алыыздар.
125-тапсырма. Мтін мазмны бойынша берілген сратара жауап берііздер.
1. Машина жасау ндірісіне материалдарды деуді жаа электрлі-физикалы жне электрлі-химиялы дістеріні мірге келу себебін тсіндірііз. 2. Блшектерді пайдаланушылы асиеттерін атаыздар. 3. Электрлік шындарды тиімді пайдалануды рлі андай? 4. Электрлік шындарды пайдалану барысында андай операцияларды пайдалануа болады? 5. Электрлік шынды деуді кемшілігі неде?
126-тапсырма. Тменде берілген мамандыа атысты термин сздер мен сз тіркестері арылы сйлемдер растырыыздар. з мамандытарыыза байланысты терминологиялы тсіндірме сздікті кмегіне сйенііздер.
Карбидті композиттер, магнитті материалдар, те берік, ызуа тзімді болаттар мен орытпалар жне де басадай иын делетін материалдар, майыса, осал, крделі фасонды блшектер, те майда кескінді тесіктерді тесу, жа абыралы диафрагмалар, патент, алатар, иінді біліктер, дизельді форсункаларындаы майда тесіктер, ттасметалды роторларды алатарындаы саылауларды жасайтын алыптар, габаритті блшектер.
127-тапсырма. Берілген маал-мтелдерді маынасын ынып, з мамандытарыызбен байланыстыра отырып гімелеіздер.
Озбайтын мір жо,
Тозбайтын темір жо.
Алтын балта да ааш шабар.
* * * * *
Еменнен атты ааш жо,
Кп жатса жерде дерт ілер.
Болаттан атты темір жо,
Таса салса – кертілер.
* * * * *
Темір балалыны сыйлайды,
Баласызды инайды.
* * * * *
Балта сабынан озбайды.
* * * * *
Темірді ызан кезде со.
* * * * *
Келісті сз – кміс,
Жемісті жмыс – алтын.
128-тапсырма. Жоарыдаы келтірілген маал-мтелдерден сын есімдерді тауып, оларды тріне арай ажыратыыздар.
л г і : Алтын – сапалы сын есім; жай шырай.
129-тапсырма. Машина жасау кезедері туралы беріліп отыран мтінді мият оып, ондаы терминдік ымдарды есте сатаыздар.
Машина жасау кезедері
Машина жасау ш негізгі технологиялы кезенен трады. Бірінші кезе – ю, соу немесе сыымдау арылы блшектер даярлау. Екіншісі – блшектерді станоктарда механикалы деуден ткізу, ал шіншісі – блшектерден дайын німдер растыру.
Егер зауыт ндірісті барлы ш кезеін жзеге асырмай, тек біреуімен ана айналысса, ол – технологиялы мамандану, яни – технологиялы процестер кезеі бойынша мамандану болып табылады. Мысалы, скемендегі автоклік растыру зауыты автокліктерді тек дайын бйымдар жиынтыынан растырады. Яни бл – технологиялы мамандану болып саналады.
Кез келген мамандану (технологиялы, тетіктік, бйымды) ксіпорындар арасындаы кооперативтендірусіз (ынтыматасусыз) ммкін емес. Кез келген автоклік трлі блшектерден (мысалы, электровоздарда оларды саны 200 мынан астам) трады. Бір зауытта оларды барлы трлерін шыару ммкін емес жне тиімсіз. Сондытан бір зауыт екінші біреумен кооперативтендіріледі. Мысалы, «Азия-Авто» зауыты «Нива» клігіне аккумуляторларды Талдыораннан келеді. Сонымен, машина жасау кешені салааралы емес ішкі салалы дамуымен ерекшеленеді.
130-тапсырма. Терминологиялы тсіндірме сздікті кшіріп жазып, анытамасын есте сатаыздар.
Электр шынды деу – шынды разряд олданысына негізделген.
Обработка электроискровая – обработка, основанная на использовании искрового разряда.
Электрофизикалы деу – электр разрядын олдануа негізделген деу, магнитті-стрикционды тиімділігі бар.
Обработка электрофизическая – обработка, основанная на использовании электрических разрядов, магнитострикционного эффекта, электронного или оптического излучения плазменной струи.
Электрохимиялы деу – металл ерітіндісін олдануа негізделген деу, анод ретінде рдіске еніп, электролитте электр тоы серімен деуге араласады.
Обработка электрохимическая – обработка, основанная на использовании растворения металла, служащего анодом, в электролите под действием электрического тока.
131-тапсырма. Тмендегі сйлемдердегі тиісті сздерді бас ріппен жазыыздар жне бас ріпті олданылу орнын тсіндірііздер.
Тараз – брыны жамбыл. Одан брын улиеата аласы болып аталан. бір мы алты жз ыры шінші жылы елу мы скерді бастаан жоар ханы батыс ертісті бкіл жоары жне орта алабын басып алды. («алам ажаптары» кітабынан). кендебай олына шопарын алып, керла атты барлы шабысымен дуге арсы шаба жнелді. р президенті Н. . Назарбаев: «тілге деген кзарас, шындап келгенде, елге деген кзарас», – деген еді.
132-тапсырма. Берілген сздерді осымшаларды трлеріне арай баанаа бліп жазыыздар.
л г і :
| Жрна | Туелдік жалау | Жіктік жалау | Кптік жалау | Септік жалау |
| машиналар | ||||
ылыми-техникалы, прогресті, техникаларды, асиеттері, иындытара, блшектерді, материалдарды, дістері, операцияларын, пайдаланан, аспапты, кескіш, сраныстар, туындаан, химиялы, металл сылуды, арналар, блшектерді, дейді, майыса, болаттардан, пішіндері, есептейді.
дістемелік сыныстар:Машина жасау материалдарыны делу дістеріні тиімділігін, кескіш аспаптара ойылатын негізгі талаптарды, электрлі шынды деуді блшектерді жасаудаы маыздылыын мегеру жне ойталы жргізу.
дебиет:Нег.: 6[26-30]; 17; ос.: 9.
Баылау сратары:
1. Электрлік шынды деу дісіні е тиімді олдану аймаы андай?
2. Электрлік шынды деу дісі кбіне ай елдерде олданыс тапан?
3. Электрлік шынды деу дісі арылы делетін андай блшектерді
атай аласыздар?
6-апта. 17-тжірибелік саба
133-тапсырма.Лазерлік деуді зіндік ерекшелігімен танысып, мтінді мазмндаыздар.
Лазерлік деу дісі
1960 жылды шілде айында американды физик Т. Мейман апарат ралдарында зіні тыш рет ойлап тапан жарыты квантты генераторлары жайында хабар таратты. Мны кейіннен лазер деп атады.
Лазер аылшын сзіні бірінші ріптерінен алынан, маынасы «мжбрлі жарылдату былысыны кмегімен жарыты дету» деген ымды береді.
Оптикалы квантты генераторлар ылымны физика, химия, биология, медицина салаларындаы кптеген мселелерді шешуге кмегін тигізеді.
Лазер сулесі металдар деуде де ауымды технологиялы ммкіншіліктер тудырады. сіресе, лазерді аспап жасау жне радиоэлектроника ндірісінде таптырмайтын тсіл ретінде олданады. те жіішке баытта тетін (жретін) лазерлік сулелер арылы диаметрлері кзге ілінбейтін тесіктерді деуге болады (мндаы тесік диаметрлеріні лшемдері, электронды сулемен тесілген тесіктерден 4-5 есе кіші келеді). Лазер дісі материал тадамайды, демек кез келген материалдар деле береді.
Материалдарды жарыты сулелермен деуді тиімді жадайы оларды жарыты сулелеріні толынын бумалап (фокустеп), жары энергиясын жылу (ызулы) энергиясына тез айналдыратын жарыты шаылыстары нашар беттерге баыттау арылы тудырады. Осы былысты ретпен басарып, металл деудегі ию, жону, фрезерлеу сияты кптеген нер операцияларын жргізуге ммкіндік ашылады.
Жарыты деу алдыы діспен салыстыранда те кішкентай деу зонасында энергияны ауымды блімін шоырландырып, оны німділігін арттыра тседі.
Лазерлік тсілді пайдалануды тиімді жатары:
– басадай аспаптар сыймайтын беттерге лазерлік аспапты оай кіруі;
– лазер сулелері кез келген млдір орталардан жеіл тіп, оларды ттастыын бзбай, з екпінділігін азайтпай дей беруге ммкіндік береді. сіресе, изоляцияланан ыдыстарды деуде те ажет тсілді бірі;
– жылу энергиясыны ауымды блімін кішкентай ана зонаа шоырландыру ммкіндігі арылы лазерлік тсіл морт сынатын материалдарды алтысыз деуді ндіріске алып келді.
Сздік:
жарыты шаылысуы – отражения света
жонылау (фрезерлеу) – фрезерование
жону – проточка; точение
шоырлану – концентрация
морт сыну – хрупкая поломка
алтысыз деу – обробатывание без поплавок
134-тапсырма. Мтін мазмны бойынша берілген сратара жауап берііздер.
1. Лазер сзіні маынасы андай? 2. Лазерді ойлап тапан кім? 3. Лазер баса да андай ылым саласында олданыс тапан? 4. Лазерлік тсілді пайдалануды тиімді жатарын атаыздар. 5. Лазерді кмегімен андай операциялар жргізуге болады?
135-тапсырма. Мтінді маыналы бліктерге бліп, олара таырып ойып шыыыздар.
136-тапсырма. Терминдік сздерді пайдалана отырып, райсысына бір-бір сйлем растырыыздар.
Лазер сулесі, жарыты шаылыстары, ию, жону, шоырланан, морт сынатын, алтысыз деу.
137-тапсырма. Мына сздерді синонимдік атарын табыыздар жне шаын гіме растырыыздар.
л г і : Туан жер– атамекен, Отан, кіндік аны таман жер, туан ел.
Жрт, кп, келешек, араса, тату-ттті, іске асыру, таба, ала жылжу, млдір, аса, жарын, биік, бірлік.
138-тапсырма. Болымды етістіктерді болымсыз етістіктерге айналдырып жазыыздар жне сйлемдер растырыыздар.
л г і :Ойлау – ойламау; Ол осы кнге дейін бір адама жаманды ойламапты.
Тамашалау, сапар шегу, ойлап тапан, мжбрлі жарылдату, деуге болады, ттастыын бзу.
139-тапсырма. Кп нктені орнына тиісті осымшаларды ойып, сйлемдерді толытырып жазыыздар.
Кейін... кезге дейін алмазды тесіктер... (фильераларды) жасауды бір ана дісі бол.... Ол – алмазды са нтатар... тесікті ажетті бет... за йкелеу. Ал электрлі шынды діс арылы мндай те атты жне нзік тесік...ді деуді керемет ммкіндігі туды. Машина жаса... технологиясында олдан...атын кптеген штамптал... дайындамаларды жасау шін титан жне вольфрам карбид...іні негізінде рылан те атты материалды алыптар ажет.
ажетті осымшалар: -ді, -тер, -гі, -ін, -ды, -мен, -у, -ыл
140-тапсырма. Тмендегі етістіктерді на осы шаты дара жне крделі формасына салып жіктеіздер.
л г і :
I. Мен отырмын (Я сижу) Мен жаз+ып отыр+мын (Я пишу)
II. Сен отырсы (Ты сидишь) Сен жаз+ып отыр+сы (Ты пишешь)
Сіз отырсыз (Вы сидите) Сіз жаз+ып отыр+сыз (Вы пишете)
III. Ол отыр (Он сидит) Ол жазып отыр (Он пишет)
Айтысу, зерттеу, олдану, деу, тыдау, длелдеу, сипаттау.
141-тапсырма. Тірек сйлемдерді пайдаланып, «Маманды тадау – жауапты іс» деген таырыпта гіме жазыыздар.
рбір адам мірден з орнын табуа тырысады. Кп ойланады, ке-шешесімен немесе ересектермен аылдасады. Жмыс, ксіп – адам шін мол табыс кзі. Бізді оамымызда мамандыыа арай р трлі салада жмыс істеуге болады. Алдыа ойан масата жету оай емес, ол шін білімді тере мегеру керек.
дістемелік сыныс:Лазерлік деу дісіні зіндік ерекшелігін анытау, оны тиімді жатарын білу.
дебиеттер:Нег.: 6[34-35];17; ос.: 9.
Баылау сратары:
1. Лазерді андай тсіл ретінде олданады?
2. Лазерді алашы атауы андай болан?
3. Лазер дісіні зіндік ерекшелігі андай?
6-апта. 18-тжірибелік саба
142-тапсырма.Ультрадыбысты деу дісі туралы мліметпен танысып, мазмнын мегерііздер.
Ультрадыбысты деу дісі
Электрофизикалы деулерді бірнеше трін арастырарда, негізі электр тотыыны механикалы серімен жретін ультрадыбысты деулерді атаан жн.
Ультрадыбысты деу деп– р трлі энергиялар трімен (химиялы, электрлік, механикалы) жретін технологиялы процестер мен операцияларды лкен тобын айтады. Бл процесте міндетті трде жиілігі 16000-18000 Гц-тік механикалы серпімді дірілдер болуы ажет.
XX асы