Мемлекеттік борыша тсініктеме
МЕМЛЕКЕТТІК НСЕИЕ ЖНЕ МЕМЛЕКЕТТІК БОРЫШ.
1. Мемлекетік несиені мні
2. Мемлекеттік борыша тсініктеме
Мемлекет пен муниципалды рылымдарды арамаына зады жне жекетлаларды бос аша аражаттары несие капиталы ретінде уаытша пайдалануа шоырландыру шін жне бюджет тапшылыы пайдаларын шешу шін тартылуы ммкін. Оны алуды басты дісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мемлекеттік кредит- жалпымемлекеттік аржыны басты буындарыны бірі жне кредит атынастарыны жиынтыы, бл атынастарда тараптарды бірі мемлекет, зады жне жеке тлалар несиегерлер немесе арызгер болып табылады. Халыаралы экономикалы атынастар саласында мемлекет арызгерді де, арыз алушыны да, несиегерді де рлінде крінеді.
Мемлекеттік кредитті кмегімен жмылдырылан аражаттар кбінесе экономиканы аржыландыруа баытталатындытан оны ндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит жніндегі атынастар мына негіздерде аржы атынастарына кіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жмылдырылатын аражаттар р трлі ажеттіліктерді - ндірістік, ндірістік емес, сол сияты стратегиялы, оперативтік ажеттіліктерді де аржыландыруа баытталатын мемлекеттік аржы ресурстары ретінде аралады;
2) алынан жне берілген кредиттер шін есеп айрысулар, олар шін пайыздар тлеу бюджеттерді аражаттары есебінен жргізіледі. Бюджет кірістеріні негізгі жне траты блігін салыты тсімдер райтындытан арыздар арылы жмылдырылатын аражаттар «антиципацияландырылан салытар», яни мерзімінен брын ндіріп алынан салытар деп саналады.
аржыны блгіштік функциясы шеберінде мемлекеттік кредит аша аражаттарын айта блуді осалы функциясын орындайды. бл функция іс-рекетіні объективті нтижелері лаймалы дайы ндірісті ауымын арттыру жне арынын тездету болып табылады.
Мемлекеттік кредитті екінші осалы функциясы – реттеу функциясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайызды млшеріне ыпал жасай отырып, аша аындарын реттейді: несие капиталыны рыногінде аржыгер бола отырып, ол бл капитала деген сранымды арттырады, мны нтижесінде несие капиталыны нормасы артады. Сйтіп, егер кредитті айта блгіштік функциясыны кмегімен мемлекет аржы ресурстарын тікелей белгілі бір салалара баыттайтын болса, реттеуші функция арылы мемлекеттік несие жніндегі атынастара атыспайтын шаруашылы атынастарыны субъектілеріне осымша жанама ыпал етуге жетеді.
Мемлекеттік кредитті рлі халыты, ксіорындарды, йымдарды уаытша бос аражаттарын жмылдыруа ммкіндіктеріне жне оларды мемлекетті кезек кттірмейтін ажеттерін аржыландыруа баыттауа саяды.
Мемлекеттік кредит трлері бойынша ішкі, сырты, шартты болып ажыратылады.
Ішкі кредитте мемлекеттік кредит атынастары жан – жаты трыда: арызгер кезінде де, несиегер ретінде де елдегі кіметті, билікті жергілікті органдарыны, ксіорындарды, йымдарды жне халыты арасында пайда болады.
Халыаралы кредитте атынастара бір жаынан, кімет, билікті жергілікті органдары, екінші жаынан баса мемлекеттерді кіметтері, банктері, компаниялары, сондай-а халыаралы аржы-банк йымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе йым-донор, ал кредит алушы ел реципиент-ел деп аталады.
Шартты мемлекеттік кредит отанды арызгерлер: ксіпорындар, йымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алан арыздарына баса елдерді несигерлеріне берілген кепілдіктер бойынша кіметті міндеттемелері ретінде болады. арыз шарттары орындалмаан жадайда кімет отанды арызгерді уаыты келген міндеттемелері бойынша арызгерді млкінен немесе баса активтерінен бюджет аражаттары есебінен арызды сомасын тлейді.
Мемлекеттік борыша тсініктеме
Мемлекеттік кредит ызметіні нтижесінде мемлекеттік борыш тзеледі. Мемлекеттік борыш – бл алынын жне белгілі бір кнде телмеген мемлекеттік арыздарды сомасы. Мемлекеттік борыш лаймалы дайы ндірісті жне оамды ажеттіліктерді анааттандыру шін аша ресурстарын тарту нысандарына біре ретінде мемлекеттік арыздарды пайдаланудан туады. Орналастыру рыногіне, арыз валютасына жне баса сипаттамаларына арай мемлекеттік борыш ішкі жне сырты мемлекеттік борыш болып блінеді. Сондай-а крделі жне аымдаы мемлекеттік борыш болып ажыратылады. Крделі мемлекеттік борыш деп мемлекетті шыарылан жне телмеген борышорлы міндеттемелеріні бкіл сомасын айтады. Аымдаы борыш- бл мемлекетті барлы борышорлы міндеттемелері бойынша несиегерлерге табыс тлеу жне мерзімі келген міндеттемелерді теу жніндегі шыыстар.
азастан Республикасында мемлекеттік борыш з кезегінде тікелей кіметті, лтты банкті жне кіметті кепілдігі удесін алан ксіпорындарды борышы болып блінеді. Орналастырылан еурооблигацияларды теу мемлекеттік борыша ызмет крсетуге жмысалатын шыыстарды негізгі баптарына бірі болып отыр. Несиегерлер арасында республика экономикасына берілген ыса мерзімді жмысалымдар айрыша танылып отыр.
Мемлекеттік борышты пайда болуы мен суіні себебі мемлекеттік бюджетті траты тапшылыы болып табылады.
Экономикалы жаынан дамыан елдерді едуір мемлекеттік ішкі борышы болады. Дамыан елдерде мемлекеттік борыш жне оны тудыран бюджет тапшылытары экономикалы циклге экономиканы тратандыру мен оны дамытуды кіріктірілген факторлары болып табылады. Халытан, корпарациялардан, банктерден, баса аржы жне кредит мекемелерінен арыза алынан аша аражаттары німді паййдаланылады жне аталан арызгелерді активтері ретінде аралады. Ішкі борышты басару жніндегі пайыздарды тлеу ажеттігі тріндегі оны белгілі бір теріс зардаптары инвестициялара немесе елді экономикасын дамытуа осымша аржы ресурстарын жмылдырудан болатын отайлы нтижелермен жабылады. Ішкі борышты суі кезінде лтты табыс пен байлы кемімейді, мны зі, табыстарды айта блінісімен байланысты болатын біратар келесіз салдарларды жоа шыармайды, олар мынаан саяды:
1. Берешекті теу мен пайыздарды тлеу бюджет аражаттарыны есебінен, яни салы тлеушілерді есебінен жргізіледі; сйтіп, табыстар мемлекеттік баалы ааздар иелеріне, деттегідей, оамны дулетті жіктеріне аылады.
2. Салытарды кбейту жолымен мемлекеттік борышты азайту жніндегі мемлекетті іс-имылы кезінде макроэкономикалы туелділіктер осылады; жиынты сранымны ысаруы тепе-тедігі таза лтты німні азаюына рындырады, ксіпкерлер тарапынан аражаттарды жмысалымына деген ынталандырмалары тмендейді, эконмикаа аражаттарды инвестициялау ысарады.
3. жеке меншік ксіпкерлерді «инвестицияларын ыыстыру» нтижесі іс-рекет етеді. Мемлекет бюджет тапшылыын немесе борышты жабу масатымен несие рыногіне шыа отырып, аша рыногінде бсекені кшейтеді, мны нтижесінде аша капиталыны пайызды млшерлемелері артады.
Егер мемлекет аша рыногіні ошауландырылан аражаттарын ттыну масаттарына емес инвестициялы тауарлара баыттаса, егер экономика жмыспен толы емес амтылан жадайда жмыс істесе мндай іс-рекетті келесіз нтижесі шектелуі ммкін. Мемлекеттік борышты едуір блігі кімет трызатын згеше «аржы пирамидасы» болып табылатын мемлекеттік азынашылы міндеттемелер бойынша берешек нысанында крсетіледі. Мемлекетті олданыстаы жоары дисконта арыз алан сомасы ішкі берешекті немі арттырады.
Ішкі мемлекеттік борышты баса нысандарына мыналар жатады:
Бюджет тапшылыын жабу шін брын алан кредиттер бойынша лтты банкке берешек;
облигациялар жне баса баалы ааздар шыарумен ресімделген халытан, шаруашылы жргізуші субъектілерден алынан арыздар бойынша борыш.
азастанда оны дербес дамуынан бастап, ішкі мемлекеттік борышты згеше нысандары болады: ауыл шаруашылыы кімні, жеіл нерксіп шикізатыны баа айырмашылыын теу жне ауыл шаруашылыы кімні сатып алу баасына сараланан стемелер бойынша бюджеттен есептен шыарылан берешегі, мны зі блуді кімшілік дістері жадайындаы баа сйкессіздігіні нтижесі болатын;
Ауыл шаруашылыы ксіпорындары мен су шаруашылыы йымдарыны ырсыздыы, несие беруді жне шаруашылы жргізуді шаруашылы есеп дістеріні аидаттарын бзушылы салдарынан болан банк несиелері бойынша есептен шыарылан берешегі;