Дыбыстарды аттары жне негізгі атары

Дыбысты жалпы теориясын физиканы акустика (грек тіліні akustikos – «естілу» деген сзінен алынан) деп аталатын саласы арастырады. Акустика дыбыстардаы тмендегідей белгілерді ажыратады: дыбыс ыраы, дыбыс кші, дыбыс уені, дыбысты созылыылыы.

Дыбыс ыраы белгілі бір уаыт млшері (1 сек.) ішіндегі жиілік (16 Гц. – 20000 Гц. аралыында) саны. Жиілік саны нерлым кбейе берсе, дыбысты ыраы сорлым сіп кшейе береді, керісінше, жиілік саны азайан сайын дыбысты ыраы солындап лсірей береді. Сйлеу тілінде айтылатын дыбыстарды ыраы фразаларды трлеріне жне оларды эмоциялы бояуы мен экспрессивті ызметіне арай згеріп отырады. Дыбыс ыраыны згеруі екпінге атысты былыстарда (интонация, мелодика т.б.) айрыша маызды ызмет атарады.

Дыбыс кші дірілді арынынан шыады. Егер дірілді амплитудасы (амплитуда – латын тіліні amplitude «кедік», «клемділік» деген маынадаы сзінен алынан), яни арыны, нерлым кбейе тссе, дыбыс кші де сорлым лайып, кшейе береді.

Сйлеуде дыбыс кші екпінмен, арым-атынаса тседі. Дыбыс кшіні динамикалы екпінге ие тілдерге атысы, атаратын ызметі басым болады.

Дыбыс уені. Дыбыс толынын тудыратын дірілді озалысы негізгі тон мен бірнеше кмекші тонны осындысынан жасалады. Кмекші тон – обертон (неміс тіліні oberton – «жоары тон» деген сзінен алынан) деп аталады. Дыбысты уені осы аталан обертондарды санына жне оларды дыбыс ыраы, дыбыс кші жаынан негізгі тонмен араатысына байланысты болады.

Дыбысты ритмикалы жне ритмикалы емес деп аталатын трлері бар. Егер, дірілді саны уаыт бірлігіні бойында (1 сек. ішінде) згермей, траты болып алса, ондай діріл ритмикалы (біркелкі) діріл деп аталады. Ал, егер уаыт бірлігі бойында дірілді саны згеретін болса, ондай діріл ритмикалы емес (біркелкі емес) діріл деп аталады.

Дыбысты созылыылыы дірілді санымен оса дыбысты созылу уаытына (за не ыса болуына) байланысты.

 

Музыкадан йымдастырылан оу іс-рекетінде балалар ересектерді нін,

музыканы мият тыдауа йретеді. Оларды музыкаа деген арапайым

ынтасы дамиды. Кілді уенні ыраымен бала имылдай бастайды, гуілдейді,

былдырлайды. Сбилер уенге байланысты имылдарды есте жасы сатайды.

6-7 айа дейінгі балаларды шаын тобымен жмыс р баламен жеке

ткізіледі. Олара ыса музыкалы уендер айтылады немесе зінділер

ойналады. Ересектер орындарын згертіп, манежді баса жаына шыады, сби

дыбыс шыан тсты тауып алу шін уендер аралыында зілістер жасайды.

Музыка тыдау 2-3 минута жаласады. Музыкалы йымдастырылан оу іс- рекетіні рылымы ртрлі болады. те арапайым нсасы екі блімнен

трады: жеке тыдайды жне жеке билейді. Егер йымдастырылан іс-рекеті

бірнеше баламен тетін болса, оны рылымы ш блімнен трады: музыка

тыдайды, музыкалы имыл крсетеді жне р баламен билейді.

6 айдан 12 айа дейінгі балаларды шаын тобында ересектерді

олындаы музыкалы аспаптарды крген бала музыка тыдауа зірлене

бастайды. Музыка аспабында ойнап транда трбиеші балалара жаындап,

алыстап кетіп отырады, кейде жасырынады, музыканы тотатып ояды, кенеттен айтадан ойнай бастайды. Бл ойын дістері баланы уаныша блейді.

Есту анализаторы.

 

Негізгі ызметі. Танып -білуде есіту анализаторы круден кейінгі екінші орын алатын орган. Оны адам шін ерекше бааланатыны оларды сйлесуіне байланысты. Есіту -сйлеу негізі. Есітпейтін балаа тіл де шыпайды.

 

Есіту анализаторыны жас ерекшеліктері. Есітуді е жоары дегейі 14-19 жасар жасспірім дертге тн. Жасы артан сайын есіту шегі де згере бастайды. 6-9 жасар бала 17-24 дБа жоары жиіліктегі сздер болса, тменгі жиіліктегі сздер шін 19-24 дБа. Ал ересектерде тменгі жиіліктегі сздер шін 7-10 дБа. Балалар ересектерге араанда тонды жасы есітеді, ал сз бойынша керісінше. Балалар есіткіштігі дамуында ересектермен араласуда кп пайдасы бар.

 

Балаларды есіту арылы абылдыштыын арттыруда музыкалы аспаптарда ойнайтып йретуді, олара н йретуді орны блек. Оларды серуендеткен кезде орман сыбдырын, стар сайрауына, зен –бла дыбыстарын тыдаудыда маызы зор.

 

Балалар есітуіне те атты дыбыстар кері сер етеді. Ол оларды есіту абілетіні тмендеуіне, керек десе есітпей алуына кеп сотыруы ммкін.

 

Есіту гигиенасы деп балаларды есіту абілетін тмендетпеу, керісінше арттыруа баытталпан іс-шаралар мен оршаан ортаа сондай жадай жасауды айтады.

 

Шуды адам организміне арнайы жне арнайы емес серлері болады. Арнайы серлері кезінде ртрлі дрежеде есіту абілеті тмендейді. Арнайы емес сері кезінде орталы нерв, эндокрин, жрек –антамыр, ас орыту жйелерінде ртрлі ауытулар болады. Арнайы шу серлерінен есіту шектері тмендейді, сйек те, ауа да ткізгіштері тмендейді. 5-6 жыл ткенде ксіптік есітпеушілік пайда болады. Мысалы трактористтер жмысын тотатаннан кейін 0,5 –2 саатаа дейін басы ауырып, есіту абілеті брыны алпына келе оймайды. Есіту абілеті тмендеу шін 90 дБА территорияда 5-6 са5ат болу жеткілікті. 90 дБа шу дегеніміз транспорт кп жретін кше шуы. Блме ішінде атты ойылан радио, телевизор, магнитофонны зі есіту абілетіні тмендеуіне кеп сотырады.

 

Шуды есітуге кері серіні алдын алу. Мектеп шын тмендетуді рылыс салу кезінде, сулеттік, техникалы жне йымдастыру жмыстары бойынша тмендетуге болады.

 

Мектеп орналасан территорияны биіктігі 1,2 м-ден кем емес сімдік егіп оршап ояды. Оны ені кше жаында 6 м-ден кем болмауа тиіс. имараттан 10 м-дей ашытыа ааштар егу керек. Осылай еткенде кптеген кшеден келетін шу тотатылады, лсіреп жетеді.

 

Шу болмауды екінші бір шарты блме есіктеріні тыыз жабылшуы. Сондай –а мектеп имараттарын да ойластыра орналастыру шу болмауды кепілі. Мысалы шу шыаратын шеберханалар саба зтетін блмелерден алыстау орналасаны жн, не оларды арасында шуды бседететін сімдік оршаулармен ажырап труы шарт. шінде шу шыаратын рал -аспаптар бар блмелерді ішкі абыралары да дыбыс сііретін материалдармен апталуа тиіс.

 

Оушыларды есіту жне кру абілеттері алыпты дамуы шін саба блмелеріні кеідігі де маызды. Блме зындыы 8м болса оларды круі де, есітуіде те жасы болады. Оушылар татаа жазыланды жасы кріп, малімні айтанын да жасы еститін болады.

 

Бірінші атардаы орындара есіту, не кру абілеті баса оушылардан тмендеу оушыларды отырызу керек. Жай гіме 2-4 м-ден, сыбыр 0,5-1м-ден есітілуі керек.

 

Оытушы сйлеуіні оушылара сері. Онша атты емес, аны, орташа жылдамдытаы баяндау, ол рі эмоциялы снді болса, оушылар ондай материалдарды жасы абылдайды. Сзді айын дауыстау керек. Монотонды, кгірлеп баяндау оушыларды йысын келтіреді. рине ондайды оу материалыны жасы абылдайтыны белгілі. Оытушы дауысы жарын, р трлі екпінге толы, оушылар кріп те анааттанатындай болуы керек. Жаа ана мектепке баран балалара саба тсіндіргенде сзбен бірге сандара да айтарлыттай кіл блу керек. йткені олар айтан сандарды толы кз алдына елестете алмауы ажап емес.

Екпін

ЕКПІН

 

Екпін – сз ішінде бір буынны кшті айтылуы. Тркі тілдерінде екпінні ызметін сингармонизм атарады. аза тіліндегі екпін траты, кбіне соы буындармен байлаулы болады. Сонымен атар, аза тіліндегі екпін сз маынасын айындап, саралап, длелдеп трады.

Екпінні екі трі бар (аза тілінде): бірі – негізгі; екіншісі – кмекші екпін деп аталады.

Негізгі екпін сзді соы буынына тссе, кмекші екпін осымшалы сзді тбіріні е соы буынына тседі. Мселен: шеге, кереге, ора, бала, балта сздеріне осымшаларды жалаанда шегелер, керегелер, орашылар, балташылар дегендерде негізгі екпін соы буына кшеді де, тбірдегі екпінні орны кмекшілік ызметті атарады.

Екпін тспейтін буындар

1. Жіктік жалауына. Мысалы: оушымыз, барамыз.

2. Болымсыз етістікті жрнаына. Мысалы: аашты жарма, сен оан айтпа.

3. Шылау сздерге. Мысалы: й де, мал да – брі де аман.

4. Кмекші сздерге. Мысалы: мен ой кеседе болдым, йге шейін атпен келдім.