Лекция. азастанны тарихи тлаларыны мемлекет, оам, лт туралы кзарастары
Алаш айраткерлеріні азастанны мемлекеттік жне лтты рылым туралы ой- пікірлері
Мгілік ел» идеясын дамытуа саяси айраткерлерді, ылыми жне мдени интеллигенция кілдеріні осан лесі
1. XIX асырды аяы мен XX асырды басында Ресей империясыны отаршыл саясаты аза халыны туелсіз мемлекет ру идеясын орындалмауы шін бар кш-жігерін жмсады.
Отарлау саясаты рістеген сайын, аза халыны лт азатты кресі, лтты мемлекеттілік ру идеясы да рыштай шыдалып, дами берді. азатарды жааша саяси санасы алыптаса бастады. азастандаы лт-азатты озалысы дін тазалыын, тіл тазалыын ораудан, оу-аарту, лтты салт-дстрлерді олдаудан басталып, біртіндеп жер дауы, ел дауына ласты
Алашты зиялы ауымы аза халыны амын ойлап, елді ркениет кшінен алдырмау жолдарын іздеді. Оны бірден-бір жолы ылым-білім мен мдениетті игеру екендігін халыа Оу-аарту мен ылыми-зерттеуді, аза тілінде тыш газет-журнал шыару мен деби шыармашылыты атар алып жрді. Бл ХХ асырды басындаы аза даласында саяси белсенділікті ызан тсы еді.
1911-1915 жылдар аралыында . Бкейханов А.Ф. Керенскиймен ш мрте кездесіп (1916 ж. Уаытша кіметті басшысы болан), саяси мселелерді талылайды, онымен саяси билікке ие болан жадайында Ресей рамындаы азастан автономиясын жасатау туралы келіссз жргізеді.
Апан ткерісінен кейін Алаш айраткерлеріні саяси белсенділігі арта тсті. 1917 жылды шілде айында аза зиялылары Алаш партиясын руа кіріседі. Бл кезеде .Бкейханов мемлекет формасы, жергілікті бостанды негізі, ы, дін ісі, билік жне сот, ел орау, салы, жмысшылар жадайы, ылым-білім, жер мселесі деген он трлі оамды мселе бойынша наты концепцияны демократиялы лгіде зірлейді. Бл концепция аза автономиясын жариялаан, елді президентті билеуін олдаан, жерді сатылмау принципін станан Алаш партиясы бадарламасына негіз болады. 1917 жылды 21-26 шілдесі аралыында Орынборда ткен бірінші Жалпыаза съезінде “Алаш” саяси партиясы рылады, оны атарушы комитеті сайланады. Съезде А.Байтрсынов пен М.Дулатов "автономиялы туелсіз аза мемлекетін ру" идеясын сынса, .Бкейханов "демократиялы, федеративтік жне парламенттік Россия республикасыны рамындаы" азаты лтты-территориялы автономиясы болуын олдады. Басым кпшілік .Бкейхановты сынысын олдайды.
Партияны мемлекет алпы, жергілікті бостанды, негізгі ы, дін ісі, билік м сот, ел орау, салы, жмысшылар, ылым-білім йрету, жер мселесі деген он блімнен тратын бадарлама жобасын лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Елдес маров, Есенали Трмхамедов, абдолхамит Жндібаев, азымбек Бірімжанов бірігіп жасады
"Алаш" партиясы бадарламасы жобасыны негізгі масаты – Ресей федеративтік демократиялы республикасыны рамындаы аза автономиясын ру болды. Себебі сол кезедегі алыптасан жадай бойынша азастанны туелсіз ел болуы шін ажетті шарттар лі алыптаспаан еді.
Бірінші жалпыаза съезінде Алаш партиясын тыш лтты саяси йым ретінде рылды деп жариялау аза халы шін елеулі оиа болды. Алаштытар халы тадырына тіке атысты жалпылтты мселелерді саяси кресті кн тртібіне ойды. Саяси кресті тпкі масаты - аза халын отарлы езгіден тару, жалпылтты масат-мдделер негізінде туелсіз елге, лтты мемлекетке ол жеткізу болды.
Сонымен атар, XX асырды басындаы аза оамыны саяси-идеялы ахуалына трік бірлігі трікшілдік идеяларды алыптасуы біршама ыпалын тигізді. Негізінен аза зиялыларыны трікшілдік идеяа бойснулары лкен ш негізден бастау алды: Біріншіден, XX асырды басындаы аза зиялылары здеріні білімділігі мен ізденістері нтижесінде байыры трік мдениетіне, оны Байкал клінен бастап, ара теізге дейінгі аралытаы лы далада лкен, кшті тайпалы бірлестік рып, дниежзілік
тарихта із алдыран лы Трік аанатыны батырлы еріктік істеріне аны болды да, соларды тікелей рпатары ретінде з халын сол бай тарихи аталар дстрімен патриотизмге жігерлендіру арылы отарлы саясат пен лтты езгіге арсы тру санасын оятысы келді.
Екіншіден, трікшілдік идея, аза зиялыларыны пікірінше, Ресейді ол астында отарлы саясаттан тепкі крген барлы трік тілдес халытарды бір ту астына біріктірер бірден-бір орта рухани кш ретінде танылды. Себебі, трік тілдес халытар батыс пен шыысты анды шегелінде стап тран екі басты самры сты тырнаынан жеке-жеке лт болып босанып шыулары ммкін еместігін аны тсіне білді.
шіншіден, трікшілдік, тркі бірлігі идеясы, аза зиялыларыны пікірінше, кшпелі трік тілдес халытарды бай тілі мен мдениетін, тамырын теренен тартан дінін дуние жзілік дегейге ктеретін сол арылы евроцентристік кзарастара тойтарыс беріп, ылымдаы лыдержавалы шовинизмді тежейтін негізгі факторларды бірі деп саналды.
Ахмет Байтрсынов, Мхамеджан Сералин, Шкрім дайбердиев, Слтанмахмд Торайыров, Мажан Жмабаев сияты аза зиялылары Ысмайылбек Гаспралыны трікшілдік идеяларын аза топыраында жандандырып, ел арасына трік патриотизмі, трік бірлігі рухыны днін екті, флсафасын уаыздады.
аза зиялыларыны трікшілдіктен нр алан здеріні ккейлерінен шыан жалынды сздері аза халын саяси бостанды пен тедікке жігерлендіргені ха.
Алаш партиясы лтты саяси кш ретінде Алашорда кіметін рып жне Алаш автономиясын жариялап, туелсіз аза мемлекетін руды ккседі. Тадырлары айылы аяталанына арамастан, Алаш айраткерлері елі мен жеріні, аза лтыны амын жеп, оны жарын болашаы шін кресті. Оларды идеялы мрасы саяси санасы толыан, туелсіздік идеясын ту еткен бгінгі рпаа аманат, атаран ерен істері негелі сиет, ал ардаты Алаш азаматтарыны есімдері халымызды жадында мгі саталады.
Демек XX асырды басындаы азастандаы саяси-идеялы ахуалды алыптасуына р маынадаы аидалар мен теорияларды ыпал еткені аиат болып ала бермек. Сонымен, аза зиялыларыны саяси-ыты, реформаторлы кзарастары негізінде лтты прогресс, саяси бостанды, отарлы езгіні рсауынан босану жне саяси лтты, демократиялы мемлекет ру идеялары жатты.
2. Аты кпке млім оам айраткері, саясаткер, аиат жолына бас тіккен, азатты шін тадырды азабын тартан Мстафа Шоай (1886-1941ж.ж) бірттас Тркістан мемлекетін рудаы ызметіні тарихи маызы зор. М.Шоай міріні соына дейін осы баытынан айныан жо. М. Шоайды бкіл міріні мні мен маынасы, арманы осы егемендік, лмес рух елімен айта табысты.
М.Шоай университетті 1917 жылы апан ткерісіне брын бітірді. Зеректілігі арылы универсиет абырасынан 7 тілді мегеріп шыты. Оны ішінде аза, орыс, трік, аылшын, француз, неміс жне поляк тілдері бар еді. Мндай жетістік М.Шоайды мдени ккжиегін кеейте тскені млім. Ал, мір тжірибесінен, лтаралы саясатты аса салмаын 1914 жылы думада Мсылман фракциясына хатшы бола жріп йренді. Фракция Дума депутаты лихан Бкейханны сынысымен келіп, А.Байтрсынлы секілді аза зиялыларымен жаын танысады.
Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаа Тркістан» кейіннен «Жас Тркістан» газет-журналдары арылы кллі мірін азатты шін креске жмсады. Білімі – тере, аылы асан аза перзенті трік жамиатыны бірлігі мен коммунистік оамны халыа тигізер ыпалы жнінде кптеген маала жазан.
М.Шоайды азат ел туралы арман-мраты бгінгі кнге дейін маызын жойан жо.
оам айраткері елді рухани кзін ашан Трар Рыслов азастан мен Орта Азия халытарыны 20-30 жылдардаы тарихында ерекше зор роль атаран саяси айраткер.Туан халын азаттты жолындаы креске бастаан аза зиялыларыны кш басында тран аса ірі саяси жетекшілерді бірі. Жиырма жылдан аса уаыта созылан саяси ызметінде ол бірде- бір рет партия аппаратында отыран емес.
Т.Рыслов Тркістан республикасыны шынайы саяси-мемлекеттік егемендігі жолындаы саяси крескер болды. Республиканы тркі тілдес халытарды “лтты мемлекеттігіне” айналдыру масатын ойып, осы баытта ажырлы крес жргізді. Трар Рыслов мыр бойы империялы идеологиямен алысып тті. Сол уаыттаы Трар Рыслов пен Смал Садуаасов бастаан лтты элитаны Еуропада эмиграцияда жрген Мстафа Шоайды пікірімен бір жерден шыып жатты. Мстафа Шоай мен Трар Рысловты мгілік мраттары бір арнадан табыланын, екеуіні екі трлі жадайда жріп, лт амы, тркі тадыры жолындаы масаттары бір болан.
Т.Рысловты бкіл мірі мен ызметі азастанны саяси, оамды жне экономикалы міріндегі тере згерістерді жзеге асыруды крделі де крмеулі жадайында тті. Тркістан Халкомкеесіні траасы бола жріп, ол леуметтік-экономикалы мселелерге, ірі нерксіп пен ауыл шаруашылыын дамытуа, жмыстылыты амтамасыз етуге айрыша кіл бліп, сол жолда зі де жатпай-трмай ебек етті, кш-жігерін аямай жмсады. Трылыты халыты жаа экономикалы саясатты іске асыруа жне елді индустрияландыру кезеінде алып ксіпорындарды бой ктеруіне байланысты мселелерді шешуге тікелей араласты. Оны бастамашылыы мен белсенді трде олдау крсетуіні нтижесінде араанды кмір бассейнін, оырат мнай кен орнын игеру басталды, Балаш мыс орыту комбинатыны, Шымкент орасын зауытыны, Тркістан-Сібір темір жолыны – ататы Трксібті рылысы ола алынды.
лтымызды заар М.уезов аза оамыны дамуына зіндік лес осан тла. 1918 жылы жалпы аза жастарыны рылтайына атысып, оны орталы атару комитетіні мшесі болып сайланады. рылтайда «Алашорда» кіметі мен Алаш озалысыны баытын станан «Жас азамат» атты Бкілазастанды жастар йымыны мшесі болады.
лтты тесіздік пен сауатсыздыты, аштыты жою жніндегі ашы пікірі мен шыармалары шін «лтшыл, алашордашыл» атанып, саяси сахнадан шеттету басталан тста Мха бірыай шыармашылы жмыспен айналысуа кшеді. ылыми жмыстарды да ола алады.
Д. онаев з заманыны лы саясаткері бола білді. Ол билік басында болан уаыт айшылыты крделі, арама-айшылыты боланымен, елді экономикасын, леуметтік саласын, ылымын, лтты мдениетін дамыту ісіне айтулы ебек сіірді.
Дінмхамед Ахметлы ел басаран жылдары ке байта аза жерінде 68 жмысшылар кентімен 43 ала пайда болды. Оны ішінде, нерксіп орталыы болып саналан Рудный, Екібастз, Шевченко (азіргі Атау), Никольский, Степногорск, Теміртау, Жаатас, Кентау, Аралы алалары салынды.
Ауыл шаруашылыы арынды дамып, ты жне тыайан жерлер игерілді. Кешарлар мен жымшарлар салынды. Мал саны кбейіп, ауыл шаруашылыыны німдері жыл сайын артып отырды.
Дінмхамед Ахметлы арасында азастанны нерксіп, оны ішінде трлі-тсті металлургия саласы жоары дегейде дамыды.
азастан Республикасыны лтты ылым академиясыны академигі Дінмхамед Ахметлы онаев ылым саласында орасан зор ызмет етті. 100-ден аса ылыми ебектермен зерттеулер жазды.
азаты даты лдарыны бірі Б.Момышлы –ойшылдыымен, отаншылдыымен, лтжандылыымен, аармандылыымен, дарындылыымен, лем халыны орта перзенті дрежесіне дейін ктерілген азамат.
Ол лт, отан, мір, батылды, тіл тадыры, ебек, оу-білім т.б. таырыптарда зіні дара, дана ойларын алдыран.
Ол кісіні наылдары сан алуан таырыпа арналан: соыс жне бейбіт мір, тртіп пен трбие, парыз бен арыз, тіл мен дебиет, салт пен дстр, таы сол сияты болып жаласа береді. «Намысты нана сатпа», «Ерді туы – намыс». «Тізе бгіп тірі жргеннен, тіке трып лген арты», «шынсыз от ттанбас», «зін сыйламаан басаны сыйлауа абілетсіз», «Тртіпке баынан л болмайды, тртіпсіз ел болмайды», «Тіл тазалыы шін крес ешашан толастама емес» т.б. сздері жасты да, кріні де санасында жатталан лаатты сздер.
дебиеттер:
1.М.озыбаев. Жауашаптым ту байлап.А:, 1990
2.М. ойгелдиев Алаш озалысы. А., 1995 ж
3.Нурпейсов Н. Алаш пен Алашорда. А., 1994ж
4.Н.А.Назарбаев «Тарих толынында» А.,1997ж
5.Н.А.Назарбаев Сындарлы он жыл. А., 2002г
6.С.Каражан История Казахстана. Курс лекций. Алматы, 2009г
7.М. Шоай Шыармалары, Алматы 1998ж.
8.. Бкейханов Избранное Алматы 1994ж.
9.О. Слейменов «Азия», Алматы 1975ж.