Бара-бар (пропорционалды) сайлау жйесі

Пропорционалды сайлау жйесі-бл лемде барынша ке таралан жйелер, онда р саяси партия сайлауа атысан парламентте оан берілген сайлаушылар дауысыны пропорционалды саны депутатты мандаттар санын алады. ХХ . басында оны 152 трлері саналады жне азіргі уаытта ол лемні 60 тан астам елінде бар. Пропорционалды жйені р трлі трлері бір мселені ртрлі діс пен тсілдермен шешеді, мселен, мандат саны мен дауыстар саны арасында сйкестікке жету.

Бл жйені ерекшелігі сайлау процесінде жеке кандидаттар емес, партиялы тізімдер зара бсекелесетіні болып табылады. Сондытан р айматан бір емес, бірнеше немесе кп кандидаттар сайланады.

Пропорционалды жйе униноминалды болмайды, себебі бір мандатты ртрлі партиялар арасында блу ммкін емес, яни мнда кп мандатты айматар олданылады.

Айма кп болан сайын, пропорционализмні басымдылыы айын крінеді. Кей жадайда бкіл ел бір сайлау аймаы болуы ммкін.

Пропорционалды жйені ерекшелігі кандидаттар тізімі ережеге сйкес иесіз болып табылатыны, сондытан сайлаушы олдайтын партиядан кандидаттарды млдем білмеуі ммкін. Одан баса жйені барынша маызды белгісі тіпті са партияа атысты болса да занамалы органда оны кілеттілігіне кепілдік беруі болып табылады.

Пропорционалды жйені зіні трлері бар.Оны жіктелу шартына сйкес келетін мандатты пропорционалды блу дісін пайдалануа болады.

Барынша ке таралан дістер

-сайлау квотасы (лес) дісі. Сайлау квотасы –бл бір кандидатты сайлау шін керекті дауыстарды аз саны. лесті санау жйесі р трлі, бірата жалпы лес тиісті мандаттарды саны берілген дауыстарды саныны блінуімен аныталады.

андай жадайда болмасын квота дісін олдану одан рі осымша операцияларды жргізуді талап етеді, себебі олданылмаан дауыстар мен блінбеген мандаттар алады. Осымен байланысты келесі ережелер олданылады:

1) барынша алды ережесі-е лкен алды дауысы бар партиялара блінбеген мандаттар беріледі;

2) барынша орташа ереже –блінбеген мандаттар бірлікті стемелеумен мандаттарды бірінші блуде алынан сана оларды жиналан санды блу жолымен алан дауыстарына барынша жеке атысты партиялара беріледі.

лемдік практика пропорционалды жйені брмалайтын бірнеше тсілдерін біледі.

Ке таралан тсілдерді біріпанаширование, француз тілінен аударанда оспа(смесь) , абат дегенді білдіреді. Сайлаушыа бос орындарды толтыратын сана сйкес бірнеше дауыстар сынылады.Ол бларды бір тізім ретінде , сондай-а ртрлі тізімдердегі депутаттара беруі ммкін. Бл тсіл ртрлі трдегі кзбояушылытарды тууы шін ммкіндіктер жасайды. Кшті партиялар аймата амтамасыз етілген мандаттар иеленуші ,здеріні арты дауыстарын барынша лсіз партиялара бере алады, зіні сайлаушыларына панаширования тртібімен лсіз партияны тізімінен андай да бір кандидата дауыс беруді сынады.

Пропорционалды сайлау жйесін брмалайтын арнайы ережелерді бірі “заградительный пункт” болып табылады. Оан сйкес за бойынша таайындалан дауыстарды минимумын жинай алмаан партиялар орынды блісуге атысуа жіберілмейді жне осы партиялара берілген дауыстар сайлау квотасын санауда ескерілмейді. “Заградительный пункт” тсілі пропорционалтзм масатыны зін шектейді.

Пропорциониалды жйені искажающий келесі ереже тізімдерді біріктіру , яни орта партиялы блокты ру болып табылады. Біратар елдерді за шыару органдары париялара здеріні тізімдерін біріктіруге ммкіндік береді. Бл ережеге сай блок рушы партиялар здеріні кандидаттарыны тізімдерін біріктіргенін жариялайды, бл партияларды тізіміне берілген дауыстар оларды орта тізіміне берілген ретінде арастырылуы керек. Біріктірілген тізімнен алынан орындар содан кейін бл тізімдерді райсысымен алынан дауыстар санына сйкес оларды арасында блінеді.Тізімдерді біріктіру –бл е алдымен блок рушы партияларды ммкіндігін жасанды кбейту дісі.

Пропорционалды сайлау жйесіні зіні кемшіліктері бар. Е басты ол кемшіліктерді сипаты саяси , ызметтік сипаты.

Біріншіден, са партияларды парламентте здеріні кілдіктерін алуы, оамны барлы топтарыны кілдеріні масаты зарасынан , сол уаытта кіметті руда крделі мселелерді тудырады, себебі бл жадайда бір де бір партия парламентте берік абсолютті кпшілікті иеленбейді.

Екіншіден, пропорционалды сайлау жйесінде сайлаушы партиядан барлы кандидаттарды білмейді, тек лидерлер жне тізімде бірінші есмдер болуы ммкін, бл партиялы электорат пен партиялардан біратар мшелерді саясаттан алыстауына алып келеді.

Сонымен атар пропорционалды жйе демократиялы партиялара парламентте зіні кілеттіліктеріне жасанды жетуге ммкіндік береді жне кілетті орган оамдаы саяси кштерді наты ара атынасы барынша объективті бейнесін береді.

лемдік практика крсеткендей , пропорционалды сайлау жйесі лемні кптеген елдерінде зіні олданылуы жаынан баса сайлау жйелеріне араанда басым тседі. Ол Австрия, Аргентина, Бельгия, Израиль, Италия, Нидерланды жне т. б. олданылады.

 

Аралас жйе

Аралас сайлау жйесі мажоритарлы жне пропорционалды жйені элементтерін зіне біріктірген . Бл жйеде бір палаталы немесе екі палаталы парламентті бір палатасыны бірін сайлау кезеінде депутаттарды бір блігі партиялы тізім бойынша сайланады, басасы-бір мандатты айматардан жеке сайланады. азіргі уаытта аралас жйе Болгария, Венгрия, Германия, Грузия, Литва, Россияда бар. Мысалы, Германияда пропорционалды жне мажоритарлы принциптер біріккен барынша табысты олданылады. Бундестагты жартысы біршама кпшілікті мажоритарлы жйесі бойынша бір мандатты айматарда сайланады, аландары партиялы тізіммен айматы (жерлік) негізде жзеге асырылды.

Аралас жйкені ерекше трі жйе болып табылады, онда парламентті тменгі жне жоары палаталары ртрлі сайланады. Испанияда депутаттарды Конгресі (соы палата) пропорционалды жйесі сайланады, ал Сенат (жоары палата) –абсолютті кпшілікті мажоритарлы жйесі бойынша сайлауа тседі.

Сирек сайлау жйелері-аз танымал жне аз таралан немесе іс жзінде ешайда олданылмайтын сайлау жйелері

-квалификациялы кпшілікті мажоритарлы жйелері.(Ол туралы жоарыда айтылды.)

-жалыз берілмейтін дауыс жйесі, онда кп мандатты сайлау округтерінде партиялы тізімге емес,сайлаушы бір кандидата ана дауыс береді жне барынша кп дауыс санын алан кандидаттар сайланан болып саналады.Осы уаыта дейін бндай жйе Жапонияда болды.

-Кумулятивті вотум жйесі , онда сайлаушы кп мандатты аймата кандидатты сайлау шін аншалыты керек, соншалыты дауысты иеленеді, немесе одан аз жне зіні дауысын жеке кзарасына сйкес кандидаттар арасында блінеді. Мндай жйе Германияны кейбір жерлерінде , оны ішінде Баварияда жне шыыс жерлерде, ГДР мір срген территорияларда олданылады.

-Жалыз берілетін дауыс жйесі онда р сайлаушы кп мандатты аймата бір дауыса ие болып жне бір кандидата дауыс бере отырып, сонымен атар бірнеші преференциялардыкрсете алады. Бл жйені ерекшеліктері

а) бірінші преференция алан кандидаттардан мандатты блу басталады;

) сайлау квотасы аныталады жне бірінші преференция саны квотаны раан немесе одан асып тскен кандидаттар сайланан болып саналады;

б) бірінші блінуден алан дауыстар екінші, шінші жне одан рі префернециялара сйкес баса кандидаттар арасында блінеді.

Жалыз берілетін дауыс жйесі Австралия, Индия, Ирландия, Мальтада олданылады.