Жне арым-атынастар
“леуметтік іс-рекет” ымы - социологиядаы негізгі тсініктерді бірі. Социологияда “леуметтік іс-рекет” ымын алаш рет енгізген жне ылыми негіздеген М.Вебер болатын. М.Веберді тсінігінше леуметтік іс-рекетті кем дегенде екі ерекшелігі бар: біріншіден, ол отайлы, саналы трде болуы, ал екіншіден баса адамдарды мінез-лына баытталуы ажет. леуметтік іс-рекетті мндай ымы бойынша адамдарды леуметтік емес, материалды объектілерге баытталан іс-рекеттерін леуметтік іс-рекеттер деп атауа болмайды. М.Вебер келтірген мысал ерекше: екі велосипедшіні кездейсо сотыысып алуы арапайым оиа ана бола алады, ал сотыысты болдырмауа рекеттену, сотыыстан кейінгі рыс-тбелес немесе жанжалды бейбіт жолмен шешу - бл леуметтік іс-рекет. Алайда леуметтік жне леуметтік емес іс-рекеттер арасында айын шекара жргізу те иын. леуметтік іс-рекетті ажырамас белгісін райтын мінез-лыты саналылыын, отайлылыын анытау одан да иын. леуметтік іс-рекеттер азды-кпті айын масатты кздейтін ішінара саналы іс-рекеттер болып табылатыны крініп тр.
леуметтік іс-рекетті анатомиясын сипаттай отырып, социолог-функционалистер кбіне оны мынадай негізгі элементтерін бліп крсетеді:
здеріні ажеттіліктері жне соан орай мдделері мен масаттары бар рекет етуші (немесе рекет етпейтін) жеке адам немесе адамдар тобы;
рекет тетін наты орта;
рекет субъектісіні ортаны наты шарттарына баыт стауы, ол ала ойылан масата жетуді наты жолдарын анытауа ммкіндік береді;
рекет субъектісіні басалара, з рекетіне оларды жауап рекетіне баыт стауы.
Бл ретте басалара баыт стау жеке тламен немесе саны азды-кпті тлалар тобымен, тіпті жалпы оаммен зара байланысты жне зара іс-рекетті ескеруді кздейді.
Адамдарды немесе оларды топтарыны туелділігі мен сйкестігін крсететін леуметтік іс-рекет - леуметтік байланыс болады. Ол мынадай негізгі элементтерді амтиды: осы байланысты субъектілері; байланыстарды мазмнын сипаттайтын байланыс заты; байланысты жзеге асыру механизмі жне оны саналы трде реттеу. леуметтік байланысты леуметтік байланысу тріндегі жне леуметтік зара іс-рекет тріндегі р трлі нысандары крсетілуі ммкін.
леуметтік байланыс - адамдарды мірі мен ызметіне онша сер етпейтін жалыз немесе кп айталанатын сырты, ат сті, стірт, кбінесе ткінші байланыстар. Кеістіктік байланысты, мдделі жне алмасу байланыстарыны ерекшелігі болады.
Кеістіктік байланыстар: 1) жеке адамдарды андай да бір іс-рекетке атысуы туралы йарымны кшімен адамны мінез-лыны згеруі ммкін кеістіктік байланысты; 2) жеке адамны мінез-лы баса адамдарды жай баылауыны серінен згеретін кеістіктік байланысты амтиды.
Кеістіктік байланыс - леуметтік зара байланыстарды алыптастыруды бастапы жне ажетті буыны. Адамдарды ай жерде жне анша екенін біле тра, оны стіне оларды жай баылай отырып, адам з ажеттіліктеріне арай зара байланыстарын дамытуа арналан объектіні тадай алады.
Мдделілік байланысты мні сол жеке адамны ажеттіліктеріне сйкес келетін белгілі бір ндылытары немесе белгілері болатын леуметтік объектіні тадап алуында. Мдделілік байланысты пайда болу механизмін С.С. Фролов былайша сипаттайды. рбір тлада зін оршаан болмысты р трлі жатарына атысты уждер жиыны болады. Бл уждер ткен тжірибені жне азіргі ажеттілікті нтижесі болып табылады. Жне де бл жадайда уж ажеттілікті анааттандыруа байланысты ызметке трткі болу ретінде айтылады. Тланы ажеттілігін оршаан ортаны андай да бір объектісімен осан стте уж зекті болады жне мдде - тланы ызмет масатын ынуа баытталуын амтамасыз ететін ажеттілікті кріну нысаны пайда болады. Мндай байланыстар бдан да крделі зара байланыстарды пайда болуына жадай жасайды.
Алмасу байланыстары леуметтік байланыстарды жеке адамдар баса бір жеке адамдарды мінез-лын згертуге тырыспай-а ндылытар алмасатын ерекшелікті трі болып табылады. Алмасуды айталанатын байланыстары леуметтік байланыстарды алмасу затына емес, адама байланысты нерлым крделі тріні пайда болуына кеп соуы ммкін.
леуметтік байланыстарды рбір жеке адамны леуметтік байланыстар жйесіндегі орнын, топты мртебесін, оны топтаы леуметтік рл атаруыны ерекшеліктерін зерделеуде лкен маызы бар. леуметтік байланыстарды саны мен баыттылыын лшеу леуметтік іс-рекетті рылымы мен леуметтік арым-атынастарды сипатын анытауа ммкіндік береді. Сонымен атар леуметтік байланыстар топ райтын процестерді негізі, леуметтік топтар рудаы алашы адам болып табылады.
леуметтік іс-рекет - бір субъектіні іс-рекеті басаларды жауап іс-рекетіні себебі мен салдары болатын зара шарттылы леуметтік рекеттер жйесі . леуметтік іс-рекетті объективті жне субъективті жатары болады. зара іс-рекетті объективті жаы - жеке тлалара емес, біра оларды зара іс-рекетті мазмны мен сипатын крсететін жне баылайтын байланыстар. зара іс-рекетті субъективті жаы - жеке адамдарды тиісті мінез-лыты зара экспектациясына (ктілуіне) негізделген бір-біріне саналы арым-атынасы. Бл жеке адамдар арасындаы наты орын мен уаыт жадайында алыптасатын тікелей байланыстар мен арым-атынастар болып табылатын леуметтік-психологиялы арым-атынастар.
леуметтік іс-рекет мыналарды амтиды:
андай да бір рекет етуші индивидтерді;
осы рекеттерден болан сырты дниедегі згерістерді;
бл згерістерді баса жеке адамдара серін;
ыпал етілген жеке адамдарды жауап рекетін .
леуметтік іс-рекет р трлі негіздемелер бойынша жіктелуі ммкін. П.А. Сорокин оларды былай жіктейді:
1) зара іс-рекет субъектілеріні саны бойынша - екі адамны бір-бірімен; бір адам мен кп адамны; кп адамдарды іс-рекеті;
2) іс-рекет субъектілеріні зара арым-атынасыны сипаты - бір жаты жне екі жаты, сондай-а ынтыматасты жне бітіспестік бойынша;
3) зіні затыы бойынша - ыса мерзімді жне за мерзімді;
4) йымшылдыты бар-жоына байланысты - йымдасан (мысалы, отбасы, партия, мемлекет) жне йымдаспаан (мысалы, тобыр);
5) зара іс-рекетті саналылыы бойынша - саналы жне санасыз;
6) алмасу процесіндегі алмасу “материясы” бойынша – интеллектуалды, сезімдік жне еріктік. Тікелей жне жанама іс-ркеттер де леуметтік зара іс-рекетерді маызды блігі болып табылады.
Іс-рекетті таы екі жалпы трі бар: ынтыматасты жне баталасты (кейде бсекелестік деп атайды). Ынтыматасты жеке адамдарды іс-рекеті екі жаа да тиімді орта масаттара ол жеткізуге баытталан зара байланысты рекеттерін білдіреді. Баталасты негізіндегі іс-рекет бірдей масата мтылан бсекелесін шеттетуге, одан озуа немесе оны басып тастауа мтылыстарды амтиды.
Іс-рекетті жаласуы орныты, кп ырлы жне тіпті траты болуы ммкін. Орныты іс-рекет барысында жеке адамдарды ойлааны немі трін згертіп отырады, біра сонымен атар іс-рекет едуір реттелген жне алдын ала болжанатын тр беретін орныты леуметтік ойларды белгілі бір жиынтыы пайда болады. Мндай реттелген жне орныты леуметтік іс-рекеттерді леуметтік арым-атынастар деп атайды. леуметтік арым-атынастар - жеке адамдарды жне оамды рылымдардаы леуметтік мртебелері мен рлдері бойынша айырмасы болатын сапасы р трлі ызмет трлерін траты атарушылар ретінде леуметтік топтар арасындаы салыстырмалы орныты байланыстар. “леуметтік арым-атынастар” ымыны мынадай белгілері болады:
адамдарды оамды мірінде болатын барлы іс-рекеттері;
адамдарды экономикалы, саяси жне рухани-мдени арым-атынастар шеберінен шыып кететін, олармен атарласа жретін жне салыстырмалы трде олардан блек болатын іс-рекеттер;
оамны лкен топтары - таптармен, этностармен, р трлі елдер мен айматар халымен арым-атынастар;
барлы леуметтік топтар арасындаы, соны ішінде кіші топтар - отбасылар, ебек жымдары, кршілер ауымы, дос-жарандар жне т.с.с. арасындаы арым-атынастар;
адамдарды жне оларды азаматты оам дейтінді, яни оамды мірді мемлекет пен бизнес реттемейтін саласын райтын топтарыны іс-рекеті;
адамдарды бір-бірімен бірлескен ызметінде пайда болатын тікелей байланысты (кзбе-кз) жне жанама (сырттай) сипаты бар іс-рекеттері;
индивидтерді мірді шаын ортасын райтын іс-рекеттері;
оамдаы адамдар мен оларды топтарыны іс-рекеттіні зге де жатары мен ырлары.
Таырып 4