Таырып. азастан Республикасы ебек ыыны тсінігі, пні, дісі.
Масаты: ебек ыыны ы салалары арасындаы алатын орнын анытау
Жоспар:
1. Ебекті оамды йымдастыру ымы.
2. Ебек ыы пні.
3. Ебек ыыны дісі.
4. Ебек ыыны жйесі
1.Ебекті оамды йымдастыру ымын тере тсіну шін кейбір бастапы ережелерді карастыру ажет. Бл, е алдымен, материалды жне рухани игіліктерді жасауа баытталан адамны масаты ызметі ретіндегі ебекті сипаттамасы. Бл жадайда гіме ебек процесіні зі туралы, адам мен табиат арасындаы атынастар туралы болып отыр. Адамны масатты ызметі, ебекті мні (бл ызметті неге баытталаны) жне ндірісті заттай элементтері, яни ебек рал-жабдытары ретінде ебекті біріктіру ебекті йымды-техникалы сипаты туралы тсінік береді. Екінші жаынан, кез келген оамды ндіріс адамдарды бірлескен, жымды ызметін кздейді. Бл ретте гіме ндіріс процесіндегі адамдар арасындаы атынастар туралы болып отыр. Адамдарды бірлескен ебек процесіндегі оларды ебегін пайдалану жніндегі адамдар арасында алыптасан барлы атынастарды жиынтыы ебекті коамды йымдастыру (оамны немесе жеке ксіпорын ауымында) ымы туралы тсінік береді. Бл орайда ндірісті техникалы жаратануына адамдарды бірлескен ызметіні тиімділігі байланысты болады.
Ебекті оамды йымдастыру элементтері атарына мыналар жатады: оамны ебек ресурстарыны болуы мен оларды жай-кйі, ебекті блу мен кооперациялау, ебек тртібін амтамасыз ету жне бірлескен ебек процесін басару, ебек шараларын жне ндірісті баса да жадайларын белгілеу, ндірілген німді блу тртібі мен осы процеске ндірушілерді здеріні атысу дегейі, жмыс кшін дайы лайту (ксіби даярлы).
2.ыты рбір саласы оамды атынастарды, зіні мазмнымен жне ерекшеліктерімен басалардан блекше болып келетін белгілі бір, біршама дербес тобын реттейді. Шындыында, ы жйесін ру, оны салалара, институтгара блінуі оамды атынастарды кейбір топтарыны бірлігімен жне дербестігімен байланысты. Басаша айтанда, ы салалары мен институтын ажыратып блуді негізгі критерийлеріні бірі кыты реттеу пні, яни кейбір ы салаларын нормалары тарапынан реттеуді нысаны бола алатын оамды атынастар болып табылады. Бл трыдан аланда оан ебек ыыны пнін де жатызуа болады.
Ебек ыыны пнін ашу шін е алдымен ыты осы саласыны нормаларымен реттелетін оамды атынастар шеберін анытау ажет. Мселе мынада - ебек, адамдарды материалды жне рухани игіліктерді ндірудегі масатты ызметі ретінде тектік тсінікті білдіреді. Адамны кез-келген ызметіні негізінде ебек бар. Ке маынада аланда ол — адамны зіні ебек ету абілетін жзеге асыруы. Бдан барып кптеген атынастар туындайды, олар ыты ртрлі салаларыны нормаларымен реттеледі. Ебек ыыны пніне оамды атынастарды ебекті олданылуымен, зіні мндік белгілерімен жне кыты реттеуді жалпы шегімен згешеленіп келетін ата белгілі бір тобы жатады. Жалпы оамды атынастарды бл тобы ебекті оамды йымдастыруды элементтеріне негізделген. Нарыты экономика жадайында ебек атынастары андай меншікте (мемлекетгік немесе жеке) жне шаруашылы жргізуді андай йымды-ыты формасында туындаанына байланысты зіне тн ерекшелік алады.
Ебек ыынын пні рылымды жаынан мыналарды амтиды:
а) жеке жне жымды ебек шарттары негізінде тараптарды белгілі бір ебек ызметін жзеге асыруына байланысты оларды арасында алыптасатын зара міндеттеме бойынша жмыскер мен жмыс беруші ортасында туындайтын ебектік ы атынастары;
б) азаматтарды з абілеті мен ксіби дайындыына сйкес, жеке мддесі мен мемлекет мтаждыын ескеріп жмыс алу масатында мемлекеттік кілетті органдара жгінгенде туындайтын атынастар;
в) бірлескен ебек ызметі процесінде ндірісті йымдастыруа жне жымды басаруа байланысты кімшілік пен ксіпорын (мекеме, йым) жымы арасында туындайтын йымдастыру-басару атынастары;
г) дамыан нарыты атынастар жадайында білікті жмысшыларды тікелей ндірісте дайындауа; жмыссыздарды ебек ететін жаа салалара дайындауа байланысты туындайтын жмыскерлерді ксіби оыту бойынша атынастар;
д) бас келісім, облысты жне салалы (тарифтік) келісімдер, жымды шарттар мен келісімдер негізінде жмыскерлерді ебек жадайын, ебекті тлеу шарты мен леуметтік кепілдіктерді белгілеуге байланысты туындайтын леуметтік-экономикалы атынастар;
е) ебекті орау, ауіпсіздік техникасы, ндірістік санитария мен ебек ауіпсіздігіні баса да жадайлары жніндегі занамаларды жне баса нормативтік ы актілеріні саталуын, тиісті кілетті органдарды атыстыра отырып жалпты жне мамандандырылан мемлекеттік адаалау жне баылау жасаанда туындайтын ебекті орау жне ебек занамасын сатау жаын адаалау бойынша атынастар;
ж) ебек жадайын белгілеу жне ебек занамасыны нормаларын олдану мселесі бойынша айшылытарды шешуге байланысты туындайтын ебек дауларын арау жніндегі атынастар. Мндай атынастарды субъектілері жмыскер мен жмыс беруші (жеке ебек даулары) не жмыс жымы мен жмыс беруші (жымды ебек даулары) болуы ммкін.
Сонымен, жмыс кшін оамдык, ндіріске тартумен, ебекті йымдастырумен жне оны жадайын белгілеумен байланысты туындайтын ебек атынастары ебек ыыны пні болады. Ебек атынастарыны зіне тн ерекшеліктері дегеніміз - жеке ебегімен зіне тапсырылан ебек функциясын ішкі тртіпке баындыра отырып орындау шін жмыскерді ксіпорынны (мекемені, йымны) ебек жымына кіргізу. Ебек ыыны пні зіні рылымы мен мазмны жаынан крделі. Ебек атынастары ебекті оамды йымдастыруды кейбір элементтеріне тікелей сйенеді.
3.ыты реттеуді пнінен баса ыты рбір саласы зіні дісімен де сипатталады. гіме ыты бл саласыны оамды атынасты тиісті тобына ыпал жасау тсілі жайында болып отыр. Егер пн ыты андай саласыны, оамды атынасты ай тобын реттейтіндігі туралы тсінік берсе, діс осы реттеу андай за тсілімен амтамасыз етілетіндігін анытайды.
Ебек ыыны дісі, сонымен атар, реттеу пніні ерекшеліктеріне, ебек атынастары субъектілеріні ыты жадайына, тараптарды міндеттемелерін амтамасыз ету тетігіне байланысты. діс, ебек атынастарына ыпал етуді зады тсілдеріні жиынтыы ретінде озалысты, згермелі санат (категория) болып табылады, ол кптеген факторлара, брінен брын оам дамуыны леуметтік-экономикалы жне наты-тарихи жадайларына жалпыа бірдей ебекке жмылдыру шарасын енгізу, жмыстан з бетімен кетіп аланды шін ылмысты жауаптылы белгілеу, т.б.). Керісінше, азіргі нарыты атынастара кешу жадайында ебек атынастарын реттеуді баса тсілдерін олдану ажет (ксіпкерлік кьізметке бостанды, шаруашылы жргізуді жаа йымды-ыты формалары, леуметгік серіктестік жйесі, ебекті шартты жадайын белгілеу, т.б.) азастан Республикасындаы леуметтік-экономикалы айта ру жадайында ебек атынастарын ыты реттеу дісі жаа кескінге ие болып брыны кейіптен арылды. Ел Президентіні азастан халына арнаан "азастан -2030" Жолдамасында мемлекет экономикада елеулі, біра шектеулі рл атаруы, рынокты зады аукымын белгілеуі тиіс, онда жеке сектор кш бастауы керек делінген. Жеке меншік институты жерді меншіктену, сондай-а меншікке ыты орайтын за жйесін жасау жне келісім-шарттарды орындалуы есебінен ныаяды.
Басаша айтканда, гіме экономикаа басшылы етуді міршілдік-кімшілдік дісінен бас тарту, ебек атынастары жатарыны экономикалы мдделеріне негізделген жаа дістерге кшу жне оларды амтамасыз етуді зады кепілдік жайында болып отыр. Экономикалы реформа ебек аы млшерін ксіпорынны шаруашылы ызметіні аты нтижелеріне тікелей байланысты етуге, леуметтік серіктестік, шартты атынастар жйесі арылы жмыс беруші мен жалданбалы жмыскерлерді жымды (жеке) те ылыын, оларды мдделеріні йлесімін амтамасыз етуге ммкіндік береді.
Ебек ыы дісіні салалы ерекшеліктерін оан тн мына белгілерді талдамасы ашады:
а) ебектегі ыты атынастарды туындау, згеру жне тотау тртібі;
б) ебек ыы субъектілерінін ыты жадайы;
в) ебектегі ыты атынастар тараптарыны ытары мен міндеттерін белгілеуді сипаты;
г) тараптарды міндеттерін амтамасыз етуді зады ралдары. Бларды толыыра арастырайы.
Пайдаланылатын дебиеттер: