Азастан Республикасыны Конституциялы ы негіздері.

Масаты:азастан Республикасыны Конституциялы рылысыны тарматарын ашып арап, сонымен бірге билік тарматарын бліп оларды бір-бірімен байланысы мен зыреттерін крсету.

 

Жоспар:

1.Конституциялы ыты тсінігі.

2.азастан Республикасы демократиялы, леуметтік, зайырлы,

ыты мемлекет.

3.Мемлекеттік билікті жоары органдары, Президент,

Парламент, кімет, Конституциялы Кеес, Сот жне Сот трелігі, жергілікті кілді жне атарушы органдар.

Таырып бойынша негізгі тсініктер:демократия, референдум, Конституция, декларация, зайырлы мемлекет, ыты мемлекет.

 

Негізгі мазмны:

Конституция термині латын тіліннен сonstitutio – жары, за деген сзден шыан. Конституция бл бізді Ата заымыз болып келеді.

1990жылы 25 азанда «азастан Республикасыны мемлекеттік туел-сіздігі туралы» Декларация абылданды. Ал 1991жылы 16 желтосанда біз з туелсіздігімізді алды.

1993 жылы 28 атарда азастан Республикасыны Жоары Кеесі-ні тоызыншы сессиясында дербес, туелсіз мемлекетті тныш Конститу-циясы абылданды.

1995 жылы 30 тамызда бкіл халыты референдумда азастан Рес-публикасыны Конституциясы абылданды.

азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде танылады. Оны е ымбат азынасы адам жне азаматтарды мірі, ытары мен бостандытары.

Демократия дегеніміз грек тілінен «халы билігі» деген маынаны біл-діреді. Бндай мемлекетте билік жымды органдармен жзеге асады.

азастан Республикасы зайырлы мемлекет Елімізде трлі діни бірлес-тіктер рекет етеді, олар азаматтарды діни сезімдерін анааттандырады. андай дінге сенгісі келсе де, азаматтарды з еркінде тіпті ешбір дінге сен-беуге де хаылы.

азастан халы з алдына жоары мртебелі масат ойып отыр. Ол ыты мемлекет ру. Бл масата жету те иын. ыты мемлекет-те за бір леуметтік топты емес, халыты шынайы еркінін білдіреді. Мн-дай мемлекетте заны р рпі, рухы стемдік етеді. Барша адамдар е жоа-ры дрежедегі лауазым иелерінен атардаы азаматтара дейін задарды б-кіл халыты мддесін, игілігі шін жасалып, олданылатын, задар адам-дара ажет оамды тртіпті орнататынын адамдара отбасын рып, сіп-нуге, зі алаан жмыспен шылдануа, здерін еркін сезінуге, оам ісіне атысуа жадай туызуа керек екенін тсінуі ажет.

леуметтік мемлекетте Конституция, за халыты таптара, ерекше леуметтік топтара блмейді. рине мемлекет рбір леуметтік топты ерекшеліктерін ескеріп, тікелей кмекпен мтаждара тиісті аражат бледі себебі ебекке абілетсіз хал-жадайы тмен адамдара мемлекет тарапынан ерекше аморлы ажет. (Г.С. Сапаралиев «Основы государства и права Республики Казахстан» оулыын араыз).

азастан Республиканы мемлекеттік туелсіздігі туралы за мемле-кеттік билікті за шыару, атару жне сот тарматарына блу принципін жа-риялады.

азастан Республикасыны 1995 жылы Конституциясы, мемлекеттік билік органдары жйесінде бірінші орына Президентті ойды. Сйтіп, азастан Республикасында президенттік басару жйесіні орнытырыла-ны туралы Конституциялы аиданы бекітті. Конституцияны Президентті мемлекеттік билік органдары жйесіндегі орнын белгілейтін 40-бабы Прези-дентті мртебесін сипаттауды негізі болып табылады. Конституцияны крсетілген бабына сйкес Президент мемлекет басшысы болып табылады. Мемлекет укілдігі ел ішіндегі сияты, халыаралы атынастарда да Прези-дент атынан бааланады. Сонымен бірге Президент мемлекетті жоары лауазымы болып табылады. За шыарушыны ойынша, Президентті осын-дай сипаттамасы оны бірде-бір билік тармаына жатпайтындыын жне азастанны мемлекеттік билік органдары жйесінде ерекше орын алаты-нын білдіреді. Конституциясы Президентті ерекше жадайын тани келіп, Президентті мемлекетті барлы тарматарыны келісімді трде жмыс іс-теуін жне билік органдары халы алдындаы жауапкершілігін амтамсыз ететіндігін орнытырды. Президент жабы дауыс беру жолымен жеті жыла тікелей сайлау негізінде халы сайлайды жне сайлау балама сипатта теді. Конституция бір адамны Президенттік лауазыма атарынан екі мерзімнен арты сайлануына жол берілмейді. (Президентті мртебесі мен зыретін анытап білу шін азастан Республикасыны Конституцияны 40 бабын араыз).

азастан Республикасыны 1995 жылы Конституциясы Парламентті за шыару ызметін жзеге асыратын жоары кілді орган ретінде сипаттай-ды. азастан Республикасыны Парламенті жоары кілді орган ретінде де, кілді демократия органы ретінде де мірге келді. Халы тікелей ана, емес, Парламент арылы да зіні саяси еркінін білдіреді. Парламент екі палатадан трады: Жоары палата-Сенат, ал Тменгі палата -Мжіліс. Парламент депу-таты бір мезгілде екі Палатаа мше бола алмайды. Конституцияны 50 бабына сйкес Сенат р облыстан, республикалы маызы бар аладан жне азастан Республикасыны астанасынан екі адамнан, тиісінше облысты, республикалы маызы бар аланы жне Республика астанасыны барлы кілдікті органдары депутаттарыны бірлескен отырысында сайланатын де-путаттардан ралады. Сенатты жеті депутатын кілеттігі мерзіміне Рес-публика Президенті таайындайды. Мжіліс жетпіс жеті депутаттан трады. Алпыс жеті депутаты Республиканы кімшілік-ауматы блінісі ескеріле отырып рылатын жне шамамен сайлаушыларды саны те бір мандатты ауматы сайлау округтері бойынша сайланады. Он депутат барабар кілдік жйесі бойынша жне бірттас жалпылтты сайлау округіні аумаы бой-ынша партиялы тізімдер негізінде сайланады. Сенат депутаттарыны кі-леттік мерзімі - алты жыл, Мжіліс депутаттарыны кілеттік мерзімі - бес жыл. (Парламентті палаталарыны рылысы мен депутаттарды мртебесі мен рылысын анытап білу шін азастан Республикасыны Конститу-циясыны 49 баптары мен 63 баптар аралыын круге болады).

азастан Республикасыны кіметі атарушы билікті жзеге асыра-ды, атарушы органдары басарады жне оларды ызметіне басшылы жасайды. кімет азастан Республикасыны атарушы билігіні жоары органы болып табылады.

Конституцияда кзделген тртіппен кіметті Президент рады. Премьер -минстрді кандидатурасын Президентті зі іріктейді жне канди-датураа келісімін алу шін оны Парламентті арауына енгізеді. Парламент-ті келісімін аланнан кейін Президент оны премьер-министр ызметіне бекі-теді. Президент рамына премьер-министр оны орынбасарлары, кімет аппаратыны басшысы министрлер, мемлекеттік комитеттерді траалары бар кіметті рады. кіметті рылымы мен рамы туралы сынысты Премьер-министр таайындаланнан кейінгі он кндік мерзім ішінде Пре-мьер-министр енгізеді. кімет мшелері халыа жне Республика Прези-дентіне ант береді.

Республика кіметі Президентті кілеттік мерзімі шегінде жмыс істейді жне жаа сайланан Президент алдында зіні кілеттілігін тота-тады. кімет з міндетін Республика кіметіні жаа рамы бекітілгенше орындайды. кіметті кілеттігін тотату жне оны кез-келген мшесін ызметінен босату туралы Президентті зіні жеке бастамасы бойынша ше-шім шыаруына ыы бар. Премьер-министрді ызметінен босату бкіл кіметті кілеттігін тотатуды білдіреді.

азастан Республикасыны атарушы органдар жйесін басара оты - рып, кімет мемлекеттік билікті баса тарматарымен атынас жасайды. (кіметті баса органдар жйесімен атынасы мен зыреттігін толы білу шін .С. Сапаралиевті «азастан Республикасыны Конституциялы ыы» оулыын араыз).

азастан Республикасыны Конституциялы Кеес жеті мшеден трады, оларды кілеттігі алты жыла созылады. Республиканы экс - Президенттері ыы бойынша мыр бойы Конституциялы кеесті мшелері болып табылады.

Конституциялы Кеесті Траасын Республиканы Президенті та-айындайды жне дауыс те блінген жадайда оны даусы шешуші болып табылады.

Конституциялы кеесті екі мшесін Республиканы Президенті, екі мшесін Сенатты Траасы жне екі мшесін мжілісті Траасы таайын-дайды. Конституциялы Кеес мшелеріні жартысы рбір ш жыл сайын жаартылып отырады. (Конституциялы Кеесті толы зыретін жне оны мшелеріне ойылатын талаптарды азастан Республикасыны Кон-ституциясында жне .С. Сапаралиевті «азастан Республикасыны Кон-ституциялы ыы» оулыында круге болады).

азастандаы соттар мен сот трелігіне Республика Конституциясы сот билігіні мемлекеттік билікті блісу жйесіндегі орнын, оны белгілену-ін, алыптасу принциптері мен ызметін айындайтын блім арнаан.

Сот билігі азастан Республикасында мемлекеттік билікті жеке тар-маы болып табылады. Ол республика атынан ешкімні еркіне туелсіз жне тек ана сот арылы жзеге асырылады. Сот билігі азаматтарды оларды бірлестіктеріні ытары мен бостандытарын жне мемлекеттік орган-дарды, йымдарды зады мдделерін орайды, азастан Республикасы Конституциясыны, задарыны, зге де нормативтік ыты актілеріні халыаралы шарттарыны орындалуын кздейді.

азастан Республикасыны Конституциясы мемлекетті бірыай сот жйесін белгілейді, азастан Республикасында сот жйесін Республиканы Жоары соты жне жергілікті соттары райды. (азастан Республикасы-ны сот жйесін толы ашып білу шін «азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларды мртебесі туралы» азастан Республикасыны Конституциялы заын араыз).

Жергілікті жерлерде, кімшілік – ауматы бірліктерде мемлекеттік бас-аруда жергілікті атарушы органдар, облыс, аудан, ала, ауыл, село поселкі кімдері, жергілікті атарушы органдарды басармалары, блімдері, комис-сиялары лкен роль атарады. Конституция жергілікті атарушы органдар-ды азастан Республикасы атарушы органдарды бірыай жйесіне кі-ретіндігін, атарушы билікті жалпы мемлекеттік саясатын тиісті ауматар-ды даму мддей мен сраныстарына йлестіре жргізуді амтамасыз ететін-дігін белгіледі.

Облыстарды, республикалы дрежедегі алаларды жне астананы, кімдерін ызметке Премьер-министрді сынысымен Президент таайын-дайды. зге, кімшілік – ауматы бірліктерді кімдерін соан атысты –жоары тран кімдер ызметке таайындап, ызметтен босатады.

кімдер Президент пен кіметті кілдері болып табылады. Республика Президенті з алауымен кімдерді ызметінен босатуа ылы. Облыс, республикалы дрежедегі ала жне астана кімдеріні кілеттігі респуб-ликаны жаадан сайланан Президенті ызметіне кіріскен кнінен бастап тотатылады. (.С. Сапаралиевті «азастан Республикасыны Конститу-циялы ыы» оулыын араыз).

Жергілікті кілді органдар-мслихаттар тиісті кімшілік ауматы блі-ністегі халыты еркінін білдіреді жне жалпы мемлекеттік мдделерді еске-ре отырып, оны іске асыруа ажетті шараларды белгілейді, оларды жзеге асырылуын баылайды.

Мслихаттарды жалпыа бірдей, те тте сайлау ыы негізінде жасы-рын дауыс беру арылы трт жыл мерзімге халы сайлайды.

орытынды:

Конституция бізді елімізде туелсіз аланнан кейін екі рет абылдан-ды. Бірінші рет 1993 жылы 28 атарда жоары кеесіні тоызыншы сессиясында абылданса, ал екінші рет 1995 жылы 30 тамызда ткізілген республикалы референдумда абылданды.

Конституция азастан Республикасыны Ата заы болып келеді. Мнда мемлекеттік органдарыны абылдайтын задары мен нормативтік актілері Конституцияа айшы келмеуі тиіс. Мемлекеттік органны андайы болса да, жергілікті органдар да, орталы органдар да, кез-келген, лауазымды тла, барлы азаматтар, оларды бірлестіктері Конституция аидаларын сатауы тиіс.

дістемелік нсаулар:

азастанда андай мемлекет рылып жатанын, азаматтарды андай ытары мен міндеттері бар екендігін жне оларды ытары бзылан жадайда замен орала ма осыларды білу шін алдымен Консти-туцияны оып білу керек. Лекцияны таырыбына, оларды тсінігі мен маыздылыына назар аудару ажет. азастан социалистік оамнан нары-ты оама тіп жатыр. Осы кезеге ту кезінде задар лкен роль алады. Бларды білу те ажет, себебі адамны міріне жеілдік жасап олара дрыс баыт береді.

олданылан дебиеттер:

1.. Сапаралиев «азастан Республикасыны Конституциялы

ыы». Оулы. Алматы, 1998 ж.

2.Г.С. Сапаргалиев «Основы государства и права». Учебное

пособие. Жеті жары. Алматы, 1999г.

3.азастан Республикасыны Конституциясы, 1995 жыл, 30

тамыз.