ХV Таырыбы: Сатандыру ыыны негіздері.
Масаты:сатандыруды жне сатандыру ызметіні тсінігін ашып жне сатандыру ыын сатандыру институты ретінде арап, тсінігі мен пнін анытап жне сатандыру элементтері мен трлерін, нысандарын жекелеп арау.
Жоспар:
- Сатандыру ыыны тсінігі,кезедері.
- Сатандыру ыыны трлері,кластары.
- Сатандыру ыыны субъектілері жне жасалу шарттары.
Таырып бойынша негізгі тсініктер:сатандыру йымы, сатандырушы, сатанушы, сатандыру сомасы, пайда алушы, сатандыру ызметіні субъектілері, сатандыру ережелері.
Негізгі мазмны:
Сатандыру адамзатпен бірге туып, дл соншама мір сріп келеді деуге болады.Жеке адамны бастапыда зін зіні сатау инстинкті ретінде аартылан болашаын андай да бір жолмен амсыздандырып ,оны олайсыз жадайлар мен сол жадайларды нтижелерінен орап алуды стихиялы ректтерінен бастап, сатандыру з алыптасуыны р трлі сатыларынан тіп зіні азіргі жадайына жетті.
зіні шыуы бойынша сатандыру институты стихиялы,шаруашылы ету кезіндегі материалды жоалтылуларды экономикалы былысына «автоматты» реакция болып табылады. Сатандыру сзіні орыс этимологиясыны лем елдеріні кпшілігінде абылданан аылшын этимологиясынан згеше екендігін айта кеткен жн.Орыс тіліндегі страхование сзіні тркіні страх («орыныш») сзінен шыса, аылшын тілінде ол орау сзінен туындайды.Бізді кзарасымыз бойынша аталан жйт бл категорияны ішкі мазмнына ешандай серін тигізбей,тек ана мдени-тарихи себептерімен тсіндіріледі.Сатандыру - з активтері есебінен сатандыру йымы жзеге асыратын сатандыру тлемі арылы сатандыру шартында белгіленген сатандыру жадайы немесе зге де оиалар туындаан кезде зады немесе жеке тланы зады мдделерін мліктік жаынан орауа байланысты кешенді атынастар.
азастан Республикасындаы сатандыру нарыыны ,занамасыны жне сатандыруды баылауды дамуындаы келесі кезедерді бліп айтуа болады:
- за шыарушы базаны болмаан кезіндегі стихиялы нары кезеі
(1989-1992 шілдесі);
либералды-нарыты сатандыру занамасы жне сатандыру
компанияларыны жаппай рылу кезеі (1992 шілде – 1993 суір);
лтты сатандырушыларды протекционистік орау жне шетелдік
капитал шін ішкі сатандыру нарыыны жабылу кезеі (1993 суір – 1995 азан);
мемлекеттік сатандыруды адаалауды алыптасуы, міндетті
сатандыруды біратар трлеріні зады трде енгізілуі, нарыты шетелдік капитал шін жартылай ашылуы кезеі (1995 азан – 1999 шілде);
нарыты шетелдік сатандырушылар шін ашу, азастан Республикасы
лтты Банкісіні адаалау рліні ныаюы кезеі (1992 шілде –осы уаыта дейін).
Сатандыру ыы дісіне арай: императивтік жне диспозитивтік болып блінеді. Императивтік дісі бл міндеттеу дісі болады. Диспозитивтік діс бл ерікті діс болып келеді. (А.И. Худяков «Страховое право Республики Казахстан» оулыын араыз).
Сатандыруды трлері:
міндеттілік дрежесі бойынша
ерікті;
міндетті болып блінеді.
сатандыру объектісі бойынша:
жеке;
мліктік болып блінеді.
сатандыру тлемін жзеге асыру негіздері бойынша – жинатаушы жне жинатаушы емес. (В.В. Шахова, В.Н. Григорьева, С.Л. Ефимова «Страховое право» оулыын араыз).
Сатандыру кластарына мыналар жатады:
стсіз оиалардан жне ауралардан сатандыру;
медициналы сатандыру;
автомабиль клігін сатандыру;
темір жол клігін сатандыру;
уе клігін сатандыру;
су клігін сатандыру;
жктерді сатандыру;
клік пен жктерді оспаанда млікті сатандыру;
ксіпкерлік туекелді сатандыру;
автомабиль клігі иелеріні азаматты-ыты жауапкершілігін
сатандыру;
темір жол клігі иелеріні азаматты-ыты жауапкершілігін
сатандыру;
уе клігі иелеріні азаматты-ыты жауапкершілігін сатандыру;
су клігі иелеріні азаматты-ыты жауапкершілігін сатандыру;
тасымалдаушыны азаматты-ыты жауапкершілігін сатандыру;
шарт бойынша азаматты-ыты жауапкершілігін сатандыру;
зиян келтіргені шін азаматты-ыты жауапкершілігін
сатандыру.
Сатандыру атынасында сатанушы жне сатандырушы тлалар субъектілер болып табылады.
Сатанушы – сатандырушымен сатандыру шартын жасасан тла. Зады тлалар мен азаматтар сатанушылар бола алады.
Сатандырушы – сатандыруды жзеге асыратын, яни сатандыру жадайы пайда болан кезде сатанушыа немесе пайдасына шарт жасалан зге тлаа (пайда алушыа) шартта айындалан соманы (сатандыру сомасыны) тегінде сатандыру шыындарын теуге міндетті зады тла. Сатандыру йымы ретінде тіркелген жне сатандыру ызметін жзеге асыру ыына лицензиясы бар зады тла ана сатандырушы бола алады. (А.И. Худяков «Страховое право Республики Казахстан» оулыын жне азастан Республикасыны Азаматты кодексін араыз).
Сатандыру шарты бойынша бір тарап (сатанушы) сатандыру тлемдерін тлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сатандырушы) сатандыру жадайы пайда болан кезде сатанушыа немесе оны пайдасына шарт жасалан зге де тлаа (пайда алушыа) шартта белгіленген соманы (сатандыру сомасыны) шегінде сатандыру тлемдерін тлеуге міндеттенеді. (азастан Республикасыны Азаматты кодексті араыз).
Сатандыру шартыны сиппаттамаларын арастырайы. Занамадаы анытамасына сйкес сатандыру шарты консенсуалды болып аралады. Біра, азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 827 бабына сйкес, сатандыру сыйлы аысын тлеген кезден бастап,ал оны бліп –бліп тлеу арастырылса бірінші сатандыру жарнасы тленген кезден бастап кшіне енеді жне тараптар шін міндетті болады. Осыны ескерсек іс жзінде жалпы тртіп бойынша сатандыру шарты реалды болып келетіні тсінікті.
Сатандыру шартыны консенсуалды мінез тараптарды келісімімен немесе жеке за актілері берілуі ммкін.
Сатандыру шарты зара шарт,оны сатанушы мен сатандырушыны негізгі ытары мен міндеттеріне назар аудара отырып круге болады. Сатанушы сатандыру сыйлыаыларын тлеу керек,ал сатандырушы оларды тленуін талап етуге ылы.Тиісінше (з кезегінде) сатанушы сатандырушыдан оны сатандыру тлемін жасау бойынша міндетті орындалуын талап ете алады.
Сатандыру шарты- аылы шарт , тараптарды райсысы берілгенні орнына мліктік анаат алады,ал сатанушы тарабы болса немесе пайда алушы сатандыру тлемін алан ретте мліктік анааттандыруа ол жеткізеді.
Сатандыру шартыны аылылыы сатандыру тлемі барлы жадайларда жасалмайтынына арамастан сатала береді.Оны орнатылуы мен алынуы сатандыру шартын жасау кезінде тараптарды ниетімен амтылады.
Сатандыру шарты жадайларына арамастан жазбаша нысанда жасалады.
Сатандыру шартыны елеулі жадайларына мыналар жататындыы туралы орытынды жасауа болады,олар:
сатандыру объектісі;
ммкін болатын сатандыру жадайы;
сатандыру сомасы жне сатандыру тлемін жзеге асыруды тртібі
мен мерзімдері;
сатандыру сыйлы аысыны млшері,оларды тлеуді тртібі мен
мерзімдері;
шарты олдану мерзімі;
шартты згерту тртібі бойынша шарта зге де елеулі жадайлар
енгізілуі ммкін.
орытынды:
Бізді елімізде сатандыру ызметі дамып келеді. Сатандыру дегейіні дамуы бл оамны мдениетіні даму крінісі.
азастан мемлекетіні экономикасы дамуына арай бізді мемлекетте сатандыру йымыны суі жне сатандыру задарыны молайып дамып жатанын круге болады.
дістемелік нсаулар:
Сатандыру ыын тсіну шін негізгі тсініктерінен маыздылыына назар аудару ажет. Теориялы жаын білімді ныайту шін сатандыру ыынан берілген тапсырмаларды жне практикалы есептерді шыару ажет. Тапсырмаларды орындау кезінде сатандыру ыынын тсінігін жне нормативтік актілерді задылытарды дрыс олдануа кмек береді.
Негізгі жне осымша дебиеттер тізімі:
Негізгі дебиеттер:
1. Н. Дулатбеков, С. Амандыкова, А.Турлаев. «Мемлекет жне ы
негіздері» Астана 2001ж.
2. .Д. Жоламан «Мемлекет жне ы теориясы». Алматы, 1999 ж.
3. В.Н. Хропанюк «Теория государства и права». Москва, 1998 г.
4. Г.С. Сапаргалиев «Основы государства и права». Учебное пособие.
Жеті жары. Алматы, 1999г.
5. Е.Баянов «азастан Республикасыны мемлекеті мен ыыны
негіздері» Алматы, 2003 ж.
осымша дебиеттер:
1.азастан Республикасыны Конституциясы 30 тамыз, 1995 жыл.
2.Декларация о государственном суверенитете КазССР,от 25 октября
1990 г.
3.азастан Республикасыны Ебек туралы заы, 1999 жыл
10 желтосан.
4.азастан Республикасыны Азаматты кодексі. Жалпы блім 1994
жылы 27 желтосан, Ерекше блім 1999 жылы 1 шілде.
5.азастан Республикасыны ылмысты кодексі. 1998 жыл 1 атар.