Айтысты кркемдік ерекшелігі 5 страница

 

азаша ле: Дулат Бабатайлы (Аягз, айда барасы?)

Тауды екіге жарасы,

Тасты ашап арасын.

Кесіп тіп кезеді,

Аягз айда барасы?..

Тарбаатай тауынан

Тосан сала осылып,

Тоыз зен тйісіп,

Аты тмен жосылып.

Аыны тасты аызып,

Арна алды осылып.

Кркіреген нінен

Адар ашты шошынып.

ыра суы тарады,

Ойа суы барады

Тоанменен тосылып.

Аягз сені бойыда

Несібе ырыс тегіс ой,

Сай-сала толан жеміс ой

ыры малды кіндігі

Ойы нім егіс ой.

Айтуа ауыз келе ме

Аягз кімні жері еді?

Жер сауырын жайлауды

Ел сауыры дер еді

Жер кімдікі дегенде

Аа слтан азылар

Не деп жауап береді....?

 

"Баытсыз Жамал" романыны оиасына арау болан мселе де осы, ескі дет- рыпты ыспаына тскен аза ызыны тадыры. Сйгеніне осылып, баытты мір сруді армандаан бойжеткенні трагедиялы жолы. Шыарма сол кезедегі аза даласыны шынайы тыныс-тіршілігін крсететін эпизодтан басталады. ... Жайлауа жаа кшіп онан ауыл. Саумалкл маына жаалай тігілген киіз йлер. Бие байлап, ымыз сапыран жайма-шуа ауыл адамдары. ыстай араласа алмай, саынысан жрт енді бірін-бірі онаа шаырып мз. й жаалап ымыз ішкен жастар... Осылайша жайбараат жатан ауыла патша лытары келе жатаны туралы хабар тарайды. Абыр-сабыр басталады. Ауыл сыртына й тігіледі. Арнайы йге келіп тскен екі лыты "лббай, тасыр" деп кткен ауылнайды сзінде де ерекше бір матаныш сезіледі. Міржаып Дулатов осы шаын кріністі суреттеу арылы з заманыны трмыс-жадайын, адамдарды психологиясын длме-дел береді. Ауыл адамдарыны зара гімелерінен, ауылнай бастаан белсенділерді іс-рекет, мінез-лытарынан жазушы мол сыр тырады. ...Дл осындай абыр-сабыр стте ауыл азаы Срсенбайдын йелі босанып, дниеге ыз бала келгені туралы уанышты хабар жетеді. Дниеге келген бл сби романны бас кейіпкері Жамал болатын. Табиатынан зерек жаратылан Жамал молдадан ескіше, жааша оып, хат таниды. Трлі хисса-дастандарды кп оиды. Біратарын жата да айтатын болады. Сйтіп елді кзіне тсіп, ыз айттырам деушілерді назарына ілігеді. Жамал он бес жаса келді. Слулы, аыл, салтанат шеуі бір-біріне муафи келіп, Жамал сол елді ызыны алды болды. Бл айтылмыш артышылыыны стіне сзге бек ста болып, з ойынан шыарып ле де жазатын болды. Олай-блай алжымен сйлескен бозбаланы сйлетпейтін еді. Ел ішінде тілді бозбалаларды кзі тсе бастап, шет елдерге де "Срсенбайда бек кркем бір аын ыз бар" деген лаап жайыла бастады. Кркіне аылы сай болып бойжеткен Жамалды Байжан деген бай баласы Жмана айттырады. ыз шешесіні арсылыына арамастан, Срсенбай болаша дасыны байлыына ызыып, далыа келіседі. Біра бай баласы топас, нашар болады. Жамал оны менсінбейді. Сйтіп жргенде бір тойда оыан, мдениетті, жааша киінген, сыпайы, депті али деген жігітпен танысын, кілдері жарасады. Арада біраз уаыт тіп, ызды Жмана затылар шаы туанда, Жамал алимен ол стасып ашып кетеді. Жастарды удалау басталады. Сйтіп жргенде ая астынан али ауырып айтыс болады. айыа батан Жамал кп замай Жмана затылады. Крмеген орлыты креді. Аыр аяында бір боранды кні алиды абіріні басына барып, жылап жатып айтыс болады. Романда оиа желісі—суреттелетін ауыл мірі, р трлі леуметтік топтар кілдері арасындаы арым-атынастар мен жекелеген адамдар тсінігіндегі айшылытар шырмауына тскен Жамал мен алиды млдір махаббаты, з еркіндіктеріне жету жолындаы мтылысы осы арнада рбиді. Аыр аяында трагедиямен аяталады. М. Дулатов бл оианы кездейсо болан бірді-екілі жай ретінде арамайды. ашытар трагедиясын ол аза даласындаы леуметтік мселе дрежесіне ктереді. Сол арылы аза ыздарыны бас еркі, жастарды з алауымен мір сру ажеттігі туралы ой сынады. Жазушы шін йелді бас бостандыы, зіні сйгеніне осылып, мір сруге ммкіндік алуы е бір тйінді мселе болды. Ол йелді арын аяа басатын ескі дет-рыпа зілді-кесілді арсы шыады. Міржаып Дулатовты романдаы Жамал бейнесін сомдаудаы жаалыы да зіні осы идеясына негізделеді. Романдаы али — сол замандаы оыан, мдениетті жастарыны жиынты бейнесі. Сырт келбетіне аылы сай жігіт алиды рбір іс-рекетінен, сйлеген , жазан хаттарынан бл асиет айын аарылады. Ал шыармадаы Байжан бай, оны баласы Жман, сондай-а Жамалды кесі Срсенбай, лкен шешесі алампыр — ескі психологияны адамдары. Олара адамгершіліктен грі байлы, шен матанышы ымбатыра. Ттастай аланда, "Баытсыз Жамал" романы сол кездегі тарихи-леуметтік шындыты шынайы да кркем бейнелеуімен, авторлы идеяны айындыымен зінен кейінгі аза прозасыны ркендеуіне дстрлі жол крсетті, лгі болды.

 

 

Батырлы жырлар, батырлар жыры — ауыз дебиетіндегі е бай да кне жанрларды бірі.^[1] аарманды эпос деп те аталады. Батырлы жырлар халы міріні ттас бір дуірін жан-жаты амти отырып, сол тарихи кезедегі батырларды сырты жаулара арсы ерлік кресін, ел ішіндегі леум. айшылытар мен тартыстарды бейнелеп береді. Біра онда тарихи оиалар тізбегі мірде болан алпында емес, жырды кркемдік шешіміне лайыты ріледі.^[2] Бас кейіпкерді жріс-трысына, зге елге ерлік сапара шыуына жне з елін жаудан азат етуіне байланысты оиалар бір аарманны маына топталып, соны бейнесін ашуа ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи дуірге табан тіреп, соны крсетіп отыранымен, оан кбіне трлі заманны оиаларын бір аармана теліп жырлап беру тн. Батырлы жырларды осы згешелігіне байланысты ылыми ортада кптен бері трлі тжырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) жне кейбір аза алымдары (лкей Марлан, уелбек оыратбаев, т.б.) эпосты жырлардаы тарихи оиалар мен тарихи тлалара сйене отырып, жыр мен тарихты жаындыын тілге тиек етсе, енді бір топ алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпосты наты тарихи оиалара атысы жанама трде ана крінеді деген пікірді ала тартады.

Соы кездері, эпосты жырларда тарихты да, кркемдік шарттылыты да белгілі бір дрежеде орын алатынын, бл екеуіні немі бірге діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жарыа шыты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). алай боланда да, Батырлы жырлар — е алдымен кркем шыарма. Ол зіні жанрлы нысанасына арай шындыты зінше орытып, оны зіні кркемдік згешелігіне арай ріп отыратыны даусыз. Эпосты жырлар адамзат оамыны тарихи даму рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпосты жырларды кейде тарихи кезедерге арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпосты жырларды іштей саралап, жанрлы белгісіне, шыу дуіріне арай топтастырып отыру ылымны жеткен дегейін танытады жне мндай жинатаушылы сипаты бар ой-пікірлер брын-соды жргізілген ізденістерді нтижесіне сйенеді. аза эпосын пайда болан дуіріне арай топтастыру лгісін Шоан Улиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, . Диваев, Ахмет Байтрсынлы зерттеулеріні тжірибесіне сйеніп Марлан сынан болатын. Ол эпосты бес салаа блсе, кейіннен оыратбаев эпосты он салаа бледі. Мыдаан жылды тарихы бар аза эпосыны шыу дуірін, жанрлы трлерін ішкі кптеген ерекшеліктеріне арай топтастыру оай іс емес.
Батырлы жырларын пайда болу кезедеріне арай ірі ш топа жинатауа болады:

· 1) “Е кне заманы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы эпос”, “кне эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ылымда алашы кезедегі эпосты жырларды атау шін олданылып жр. Бларды атарына “Ергенеон”, Аттилла, Ер Тстік, мергендер туралы эпосты жырлар жатызылады.

· 2) Тарихи кезедерді эпосы: Трік аанаты, Оыз хандыы, ноайлы дуірі, аза хандыы кезеіндегі эпостар (“орыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “амбар”, “обыланды”, “Ер Тарын”, т.б.).

· 3) Жаа дуір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жылы лт-азатты ктеріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “теген”, “Нарыз”, т.б.).

Батырлы жырлар байыры кне эпосты жаласы ретінде дами отырып, оамды арым-атынасты, саяси-леум. жадайларды згеруіне, брыны жекелеген рулар мен тайпаларды біртіндеп халы болып рала бастауына сйкес алыптасты. Осыан байланысты брыны мифтік тсініктерді іргетасы сгілді. айшылы, крес идеясыны тпазыы болып брыны кездегідей дию-перілер емес, енді адамдар дниесіндегі (баса діндегі, тілдегі, мемлекеттегі) айшылытар таырыбы алынды. Мифтік дуірден бері алыптасып келе жатан батыра аарманды дуірде жеке отбасы, й-іші, алыды шін креске шыу секілді рекеттер жеткіліксіз еді. Енді оны ерлігі біртіндеп халыты бостандыы, елді бірлігі, кпті тілегі мен мддесі шін ызмет етуі керек болды. Мны брі байыры миф пен кне эпосты жанрлы белгілерін згертіп, млдем жаа жанрды — Батырлы жырларды алыптасуына жадай жасады. Дегенмен, байыры кне эпосты дстрі негізінде пайда болан Б. ж. біратар архаикалы белгілерін сатап та алды. Соларды бірі — батырды болаша жарын іздеп шыуы жне осы сапарда кейбір иыншылытарды жеуі. Мселен, “обыланды”, “Алпамыс” жырларындаы батырды алашы жорытары осымен байланысты. Алайда, бл жорыты мні біршама бседеп, жырды тпазыы батырды елі-жртын азат етуге аттанан сапарларына ауысан. Мысалы, “обыланды” жырындаы рта — батыра ат тадап, болашата андай иынды боларын алдын ала болжап отыратын креген адам. арлыа обыландымен бірдей дрежеде ерлік крсетіп, батырлардан асып тспесе, кем тспейді. йтсе де, йелеркі (матриархат) дуірімен байланысты орын алан белсенді йел аармандарды ызметі кейінгі Батырлы жырларда біршама шектелген. йелдер отбасы, й-ішіні ана кркі болып алан. олына ару алып, ерлермен бірге жретін, болмаса аа-інілерін йлендіріп, оларды орнына зі кек алатын йел аармандар мнда жоа тн. Батырларды іс-рекетін, жріс-трысын, тласын сірелеп, лайтып крсету батырлы жырларда маызды орын алады. Атты сйлеуі, биік таулар мен амал-орандардан шып туі, ысыланда батыра аыл-кеес беріп, иындытан таруы сияты байыры тсініктерге тн белгілер Батырлы жырларда лкен орын алады. Алайда бл да біртіндеп шындыа, реалды мірге жаындай бастаан.

Батырды жеілмейтіндігі жне оан заым келмейтіндігі де — эпикалы дстр. аарманны ліп-тірілуі, “атса мылты тпейді, шапса ылыш кеспейді” сияты ажалсызды, батыра деген шексіз идеалды тсінік, рине, жалпы мифтерден бастау алатын “мдени ілкі аарман” (Е.М. Мелетинский термині) ымымен тркіндес. Фольклорды зге жанрларына араанда, Батырлы жырларды ктерер жгі анарлым лкен. Халы тарихында орын алан, не орын алуа тиіс оиалар мейлінше жинаталып, рі іріленіп суреттелумен бірге, оларды ел-жрт, мемлекет тадырындаы шешуші мніне де кіл блінеді. Елді біріктірген, немесе ынтымаын ыдыратан оиалар саяси-леум. тп-тамырымен бірге ашылып крсетіледі. Осыны бріні бел ортасында халыты асары ауан, сіре мадаталан, мраттас аарманы жреді. Оны іс-рекетінде ара басыны амынан мейлінше жоары елдік, халыты мдде ашан да бірінші кезекте трады. Сондытан болар, жырлардаы лкенді-кішілі оиаларды брі де сол аарманны іс-рекеті мен тсінігі арылы тізбектеліп тіп жатады. Сол арылы халы іс жзінде тарихи оиалар мен оамды-леум. жадайлара з кзарасын білдіреді. Сйтіп, аарманды эпос тарихтаы оиаларды халыты трыдан бейнеленген, оны халы санасындаы кркем тілмен баяндалан шежіресі ызметін атарады. Батырлы жырларды асырлар бойы алыптасан кркемдік дстрі бар. Оны жыр рылымынан да, оиаларды орналасу ретінен де, кейіпкерді бастан-ая атаран ісіндегі бірыай тектестіктен де креміз.

аза аарманды эпосыны райсысын жалпылама белгілеріне арай жинатар болса, е алдымен, оларды сюжеттік рылымындаы састытарды инвариант (айталанатын мотивті жалпы тобы мен рет тртібі) трінде тмендегіше жіктеуге болады.

Батыра тн балалы ша жне кейіпкерді йленуі (батырлара лайы далы):

· 1) суреттеу, орта (тайпа, ата-ана, ел-жрт) туралы сз;

· 2) кейіпкерді ажайып жаратылысы;

· 3) батыра тн балалы ша;

· 4) алашы ерлік;

· 5) алыды туралы хабар (алыдыын іздеу);

· 6) алыдыпен сына тсу, белдесу (немесе кйеу жігіттер арасындаы бсеке);

· 7) жеіс жне кейіпкерді алыдыымен оралуы.

Батырлара тн ерліктер:

· 1) жауды шабуылы туралы хабар;

· 2) жорыа аттану;

· 3) батырларды белдесуі (кейде жоры стсіз болып, батыр ттына тседі);

· 4) жекпе-жек жне кейіпкерді жеісі;

· 5) жеіспен елге оралу.

Жаудан (лдан, баталастан) елін (тайпаны, алыдыты, туан-туысты, елін) азат ету:

· 1) алыды туралы немесе туан-туысты ттына тскені (орлы кргені) жнінде хабар (тс кру, белгі берілуі);

· 2) дшпанны, бсекелесті немесе лды кейіпкерді алыдыына йленуді ниет етуі;

· 3) алыдыпен жасырын кездесу немесе алыдыыны тойына бтен адамны кейпінде келу;

· 4) кейіпкерді крес (жарыс) стінде танылуы;

· 5) туан жерге оралу, бсекелестерді, лдарды жазалау;

· 6) той.

Бл жіктелуден байалатын жадай — біратар батырлы жырларда осы ш сюжетті брі де бір-бірімен осы июласан рет тртібімен толы крінетіндігі. Мселен, “обыланды”, “Алпамыс”, “арабек” жырларында осы ш сюжет ттас амтылады. Ал ататы Мрын жырау жырлаан “ырымны ыры батыры” сияты жыр тізбегі негізінен І жне ІІ сюжеттерден трады. “Дотан”, “был”, “ламерген”, “Жоямерген”, т.б. кне эпостар, жоарыда айтанымыздай, йлену, й-ішін орау оиаларына рылатындытан, олар І сюжетті тірегіне топталады. Екі не одан да кп сюжеттерді кіруі (контаминация) Батырлы жырларды алыптасуы шін айрыша ызмет атаран. Кптеген эпостарда рбір жеке сюжет з алдына дербес жырланатындыын да, бір жырда бір-бірімен жаласып, ттас баяндалатынын да байаймыз. Оны стіне, жеке сюжетті кеістік (мекендік) бойынша рылымы бірдей болып шыады: батырды мекені — жау елі — батырды мекені. Жау елінде аза таппаан батыр зге елде дниеге, мала, патшалыа ызыпай айтып келеді. Батырлы жырларды оиасына жыршы мен жырау да, тыдаушы кпшілік те болан шынды деп арайды. Эпосты оиасы “Баяы заманда”, “Брыны ткен заманда”, “Ноайлы заманында” деп крсетіледі. Бл батырлар мір срген айрыша бір дуір, тыдаушылар мерзіміне самайтын, елді бірлігі мен берекесі мол кезе деп тсіндіріледі. Міне, осындай дуірде мір сріп, “ішкенге мас, жегенге то” жріп жатан елді тыныштыын бзатын жаулар алма, ындыс немесе ызылбас болады. Жыр оиасына озау салатын да, батырды йден шыып, жорыа аттануына себепші болатын да — осы алыпты мірді бзылуы. Батыр — бзылан жадайды алпына келтіруші тла. Ол жауды жеіп, ділеттілікті асататып, алашы мамыражай дуірді айта орнатады. Оиа зіні басталан жерінде аяталады. Жай ана емес, тоймен аяталады. Себебі, халы ымында жамандыты жасылы, жауыздыты айырымдылы, зорлыты ділдік жеу—батырды ерлігімен болатын іс. Ол кезе — айрыша аарманды дуір, батырлар заманы. Той — сол жасылы атаулыны жеіс мейрамы.

азаты Батырлы жырларына негіз болан екі трлі эпикалы (аарманды) дуір бар:

· 1) жеке рулар (тайпалар) дуірі. Мселен, “Алпамыс” жырында — оырат, “обыланды” эпосында — ыпша заманы;

· 2) ноайлы дуірі.

Жеке рулар дуірі жыр тізбегіне (циклына) енбейтін дара тран эпосты жыра тн рі ондай жыр кбіне жоарыда крсетілген инвариантты ш сюжетін де амтиды. Батырларды жорыын бірнеше рет айталау, оиасын мірбаянды жолмен ру арылы мндай эпос зі суреттеп отыран дуірді мейлінше мол бейнелейді. Мселен, “обыланды”, “Алпамыс” жырларында сюжеттерді толытыын былай ойанда леум. орта, жадай, ел тіршілігі, біршама натылы баяндалады. Ал ноайлы дуірі аза эпосыны тізбекті топтама жыр лгілерінде крініс береді. Блара аарманны дниеге келуін, балалы шаын, йлену тарихын толы баяндау тн емес. Бір жырдан кейін бір жыр тізбектеліп, айта-айта бір ізбен, бірыай мірбаянды жолмен баяндалып отырса іш пыстыратын айталаушылыа келіп сотыран болар еді. “ырымны ыры батыры” сияты орасан зор тізбекті жырды жырлаан ататы Мрын жырау бл згешелікті те тере тсінген. Сондытан да, ол р батыра тн жеке сюжеттерді (кбіне ІІ жне ІІІ сюжеттер) іштей барынша ширытыра отырып, бірер оиа болса да, олара бірегейлік асиет дарытып жырлаан. Батырлы жырларды рылымына атысты осындай ерекшеліктер оларды мезгіл мен мекендік жне тізбектік сипатымен тыыз байланысты. Батырлы жырларды ле рылысы, негізінен, табан астында ле жолдарын суырып салып айтуда, сіресе, имыл-озалысты, трлі динамикалы оиаларды баяндауда ойнаы, отайлы, еркін ксілуге ммкіндік беретін жеті-сегіз буынды жыр лшемі. аза халыны Батырлы жырлары туралы алаш зерттеулер жазып, жарыа шыаран алымдар Улиханов, Радлов,Потанин, И.Н.Березин, Диваев, Т., Беляев, И. Мелиоранский, Г. Саблуков, Н.Н. Ильминский, Ж. Шайхисламов]], т.б. болды.