Айтысты кркемдік ерекшелігі 6 страница

Олар жалпы эпосты жырларды ерекшеліктері, оны ішінде “Едіге”, “Тотамыс”, т.б. эпостар туралы алашы ылыми пікірлер айтты. “Алпамыс”, “обыланды”, “Ер Тарын”, “озы Крпеш—Баян слу” эпостарын азан, Уфа алаларынан жарыа шыарды. Бларды ізденістерін лихан Бкейханов, Байтрсынов, Халил Досмхамедов жаластырды. “Ер Тарын”, “обыланды”, “Едіге”, “Батыр Бекет”, “Ер Сайын” жырлары алаш рет осы алымдарды ебектерінде талданды. XX асырдаСкен Сейфуллин, Мхтар уезов, Сбит Манов, Марлан, .Жмалиев, Е. Ысмайлов, Б. Кенжебаев, Млік абдуллин, Н.С. Смирнова, т.б. алымдар аза эпосыны халыты сипаты, идеясы, кркемдігі туралы зерттеулер жазып, азір кпшілікке таралып кеткен батырлы жырларды жариялады. 1950—1960 жылдары тыш рет эпосты ыл. мтінін жариялау жмысы жзеге асты, сйтіп “озы Крпеш — Баян слу” (1959), “амбар батыр” (1959), “Алпамыс батыр” (1961), “ыз Жібек” (1963) жырларыны академиялы басылымдары жары крді. Осы кезедерде батырлы жырларды тірегінде идеологиялы айтыстар да рбіді.

20 -ды 60-жылдарынан бастап аза батырлы жырларын жаа ырынан зерттеуге оыратбаев, Бердібаев, Т. Сыдыов, С. Садырбаев, . Сыдиыов, С. асабасов, О. Нрмаамбетов, Ш. Ыбыраев, т.б. алымдар лкен лес осты. Оларды ебектерінде Батырлы жырларды жанрлы ерекшеліктері, варианттары, рылымы,поэтикасы, ттастануы, типологиясы, генезисі жан-жаты арастырылды. Батырлы жырларды дебиетке, лтты ксіби нер жанрларыны алыптасуына сері ерекше болды. Мселен, батырлы эпостар сюжетіні негізінде Ж. Жабаев “Сраншы”, “теген” жырларын шыаран. Драматургия саласында “араыпша обыланды” (уезов), “Аралы батыр” (Ж. Шанин), т.б. пьесалар жазылып, “Ер Тарын” (Е. Брусиловский), “Алпамыс батыр” (Е. Рахмадиев) опералары осылды, “Батыр Баян” кинофильмі тсірілді.^[3]

 

Б. Майлин, зімен замандас аза аламгерлеріні кбі сияты, жазуды ленен бастаанымен, кп замай прозаа ден ойан, бл жанрдаы алашкы туындыларыны зімен-а (мысалы, "Шаны белгісі") лкен суреткер екенін паш еткен жазушы. Ол аза дебиетіне проза жанрын алыптастыруда керемет ебекорлы пен здік шеберлік танытты. сіресе оны уатты талантын айатайтын гімелері сан жаынан ана емес, идеялы-кркемдік дегейімен де аза прозасыны алтын орындаы інжу-маржандары болып табылады.

Поэзиясы сияты, Майлин прозасы да, зі жетік білетін, негізінен, ауыл міріне, сіресе аза ткерісінен кейінгі аза оамында адамдарды ой-санасы мен мінез-лында, психологиясында болан жаыруларды бейнелеуге арналан.

Б. Майлин гімелерінде ауыл адамдарыны жаа трмыса кшуіні иын процесі тере білгірлікпен біртіндеп, сатылап гімеленеді. "ара шелек" деген гімесінде колхоза йымдасуды бір крінісі шынайы суреттелген. Мнда арапайым ауыл йелдеріні бірі Айшаны "Коллектив боламыз" деген жиналыста ойламаан жерден белсенділік крсетіп, ауыл адамдарыны атынан сйлеуі, "майкт" (байкт) болан екі байды жиналыстан шыарылуын талап етуі, аырында зі артель бастыы болып сайлануы баяндалады. Жиналыс кезінде жеттік крсеткен Айша, кенет зін артель бастыы етіп сайлаанда, атты толиды. олдаы малын ортаа салуа іштей имаанмен, ол жртты ауымынан, заманны аымынан сырт кете алмайды... Сйте тра, ара шелегін блдіріп ойаны шін Айша крші йелге ол жмсайды. Автор Айшаны санасындаы жекеменшікшіл психологияны айшылыын крсетпек болан. Оиалар мен мінездерді мірді з аынынан ойып ала білген суреткер, лгіндей бір крініс, деталь арылы-а жымдастыру жзеге оай аспаанын, бл жолда талай-талай шырала мен сарса, кдік пен толу боланын байата алан.

Ал "лбосын" атты гімесінде автор ауылдаы жалан белсенділерді зиянкестігін шебер крсетеді. Жалпы, Б. Майлин шыармаларында колхоз озалысына орасан зардап келтірген арамза атамінерлерді намсыз ылытары шкереленіп отырады. "лбосында" да солай. Колхоз жаа йымдасып, лі де кілдері ддмал жрген адамдарды шола белсенділер дрліктіре тседі. Мселен, Оспан дегенні йіне, ойламаан жерден мынадай салы тседі. Салыты хабарлаушы бала Оспанны йеліне келіп: "Шеше, тыдаыз, сізді йге берілген жоспар: бір пт ет, он ада шыртылда, он ада ескі темір, он ада ескі жн, трт мйіз, бес тя, бір ит терісі, бір мысы терісі..."—дейді Салыты жиылып тапсырылуына жеті-а кн мерзім береді. Мынау сияты сораылыты тыяды дейтін кілді зі ештеені жарытьш тсініп крмеген адам. Осыдан-а ондайларды ауыл міріне аншалы залал келтіргенін сезуге болады.

Ауылды ккі улары ойлап тапан плекет жалыз салыпен шектелмейді. Бларды озбырлыын крген ел ішінде неше алуан алып ашпа сз гулейді. рей туызатын лааптар тарайды. алампыр дейтін секші кемпір жртты онан сайьш шошытады: "Колхоза кіргенні малы да, жаны да зінікі болмайды екен ой. ндеместі йі біліп, оыр сиырын алаа сатуа апаралы жатыр екен, колхозды бастыы барып: "мал сенікі емес"деп жетегінен шешіп алып алыпты. О да ойыншы-ау, адамды. айтсайшы, брінен де масарасы — йелді ортаа салады білем. Неке болмайды дейді. йел мен еркекті нмірлейді дейді". Міне, осындай жадайда ауылды момын шаруа адамдары неше трлі машаата тскен. Автор Оспан деген арапайым адамны отбасында осы тста болан мінездерді бейнелейді. й иесі Оспан да, йелі Шрипа мен ызы лбосын да трлі толуларды бастан ткереді. Брын ызын кешке арай йінен шыармайтын Шрипа, "йел мен ыз ортаа тседі" дегенді естігенде, ызын тезірек кйеуге беруді ойлайды. Аыры Шрипа ызы булаап деген малімге осыланда ана тыным табады.

Жазушы жеке адамдар міріні кнделікті арым-атынас шындыынан оамды тіршілікті сырын аарта біледі, "кішкентай" фактілерден лкен тарихты сипатын сездіреді.

Б. Майлинні бірсыпыра шыармасында топас белсенділерді намсыз бейнелері жасалан. здері ештеені жн-жосыын тсінбесе де, мансапа ызыып, кп нрсені блдіреді. Ондайлар "шаш ал десе, бас алуа зір", айайа, зорлыа йір. Отызыншы жылдарды бас кезіндегі азастанда орын алан нубетке жандайшаптар айрыша себепкер.

Жазушыны "Арыстанбайды Мышы" деген гімесінде сондай "белсенді" алаяты тласы ашалан. Кпшілік жмысында аморшы больш крінгісі келетін, біра з лынан басаны ойламайтын, пайда шін кімге де болса жала жабудан тайсалмайтын, жртшылыа бйідей тиген Арыстанбайды Мышын жазушы былайша таныстырады:

"Тртба, теке кз, шалбар бет араны крсе, бл Арыстанбайды Мышы екен де ой. Мыш екенін сездіруге зі де мар: ызмет басындаы адамды крсе, шыралап соны маынан шыпайды.

— Жасы келді, шыраым, сені круге мар болып отыр едік,—деп, зіе жасты оя, сені матай сйлейтіні де бар.

— Кеес кіметіні жмысына асы аным аланша дайынмын!—деп белсенділік крсететіні де бар.

Онда да тсіне алмай томырыты істесе:

— Арыстанбайды Мышы дейтін белсенді кедейі мен боламын!—деп тсін аып оюдан да тайынбайды.

Осыны брін жаудырса, "Мыш осы екен ой",—деп, зі де ол оясы.

Ал "тртба, теке кз, шалбар бет ара", ежірейген мыыр Мышты сырт кескіні де сондай нысаналы. Одан рі Мышты "ызмет басындаыларды" бден ыыр ылан екі-ш ауыз йреншікті ждігй сзі мынау "сені круге мармын", "жмысыа дайынмын", "белсенді кедеймін". Шынында, Мыш, кесі Арыстанбай секілді, кні кешеге дейін "осы ауылды бір шыбыпен айдап келген" атамінер, у, ел жегіш параор болатын; бгінгі тіршілігі де сол: "бааны сек, айтаны — айбат; кксегені — рыс-керіс, жанжал; жрт арасына іріткі салып, біреуді біреуге атыстырып-шабыстырып жрген, жалаор, плеор. Мндай алая брын да болан, азір де бар. Жазушы сондайларды з кезіндегі бір типтік бейнесін жасаан.

"Шаны белгісі" хиаяты. зіні проза жанрындаы тыш туындысы—"Шаны белгісі" хикаятын Б. Майлин жасы жиырмаа толар-толмаста "Сада" атты олжазба журналда жариялайды. Соан арамастан, бл шыарма кні бгінге дейін аза прозасыны айтулы лгілеріні бірі болып алып отыр. Егер ол кез — 1914—1915 жылдары — аза прозасыны жаа ана бой ктере бастаан бала шаы екенін ескерсек, онда мндай ажайып туындыны олына жаа алам стаан шкірт талапкерді дниеге келуі танымды трыдан да ерекше ызы кбылыс. Хикаятта ескі аза оамындаы кезекті мселе — йел тесіздігі, бірін-бірі сйген жастарды махаббат бостандыы гіме болады. леуметтік тесіздік кедергі болып, армандарына жете алмаан байды ызы — аяулы Ша слу мен кедейден шыан матаулы, оыан жігіт бдірахманны айылы тадыры суреттелген. Есімбек бай ызын кедей жігітке бергісі келмей, оларды жолыысуына тыйым салады. Онымен де тынбай, тірік жала жауып, бдірахманды айдатып жібереді. Осындай атыгез зорлытан ішкса болан нзік жанды Ша айыпас дертке шалдыып айтыс болады. Айдаудан босатылан бдірахман сйікті ашыы — Шасына асыып жеткенде, айран аруды азасыны стінен шыып, бордай егіледі, зіне алдыран хатын оып, кз жасын кл етеді...

Осы ыса айырымды оиа сйіскен жастар бостандыын олдап, оан ерік бермейтін ескілікті сынайтын, асыра жуы уаыт бойы оырмандарын тамсандырумен келе жатан слу да сырлы, сем де серлі хикаята алай айналан десеізші!

Хиаят кзгі табиатты сем суретінен басталады: "Біз елден шыанда кн де сскелікке жаындап еді. шпалысу блттар кшкен керуен сыылды тіркесіп отстікке арай жылжып шып, кнні кзі біртіндеп ашыа шыып, жылы шырайлы нрын шаша бастады". Баяндауды осы бір жайма шуа уені серлі гімені нышанындай сезіледі.

рі арай "біз" дегенні бірі — автор, екіншісі — "отыз-ырыты шамасындаы жер ортасы адам" — асымжан деген "сиректеу саал-мрты бар, ара бжыр" кісі екенінен хабардар болып, біршама портреттік белгілерін де біліп аламыз. гімешіні мінген атыны сті-стіне рып отырмаса, кейін алып ала беретін ырсау, ал тыдаушыны атыны "жргіштеу... жортатау" болуыны зі де оырманны хикая ызыына деген ынтасымен уендестік танытады...

"Жел артымыздан еді" деген де алдаы гіме ызыына асытырандай сер етеді.

Ал ншейін ана: "Пішініне араанда, бір трлі сйлемпаз адам" дей саланы да лденендей бір ызы оиадан дмелендіре тседі. не, сол "Пішініне араанда, бір трлі сйлемпаз адам" "сзді бастап та жіберді": "Бала кнімізде анау крінген тбені басында талай асы ойнап едік... онда бірдурен...и... бл елді кзге арай онатын жері, жазытры барып, тамыза дейін отыратын жайлауымыз, бл кл де "Шаны белгісі" атанды, брын "Тарыл гіз сойан" деуші едік. ... Есімбек сол "гіз сойанны" е шрайлы жеріне онушы еді.... Ортан олдай трт лы болды—шетінен асыр. Сол трт лды ортасында бладап скен Ша дейтін ызы болды, Ша десе, Ша ! Ша, й, шіркінні зі келбетті-а еді..."

Жазушыны гімені Ша жайына кшіруі мен шеберлігі де сондай тартымдырі кп маыналы.

- Мынау аттан тсіп жатан кім?—деді Ша.

- Артыма жалт арасам, екі жігіт тсіп, аттарын байлап жатыр екен. Біреуі орысшалау киінген. Тани кеттім:

- бдірахман ой, — дедім.

- бдірахманы кім?

- азабайды баласы.

- И, лгі учителъ баласы ма?

- И.

- Жап-жас жігіт екен ой, — деп бірер арады да, Ша отауа кіріп кетті.

Мен бдірахмана амандасып, йге ертіп жрдім. Отауды сыырлауыынан Шаны сыалап, бізге арап траны білінді..."

Бл шаын зіндіден Ша ызды сергек сезімталдыы мен есті дегдарлыын сыртынан естуі бар жігітті кргендегі сл таыраныспен жарыса жан ткпірінде пайда болан ынта шынын, ендігі оианы брі осы шыннан рбитінін адап, жаласына ынтыа тсеміз.

Шынында да, ендігі жерде Ша мен бдірахман арасындаы сйіспеншілік оиасы бірте-бірте трагедиялы сипат алып, бкіл хикаятты отты зегін райды. Шаны да, бдірахманны да оырманды атты сйіндіріп, ынтытыратын сыр-сипаттары нзік те тере ашылады.

Ша — сертіне берік, сезімі млдір, махаббатын міріндей астерлеген нрлы сана иесі. Ол мір талысын кріп, шыныпаан, ктем, зорлышылдармен алай кресуді жолын да білмейді, сондытан ызасы мен наразылыы ішкі кйігіне айналан. кесіні бдірахманды айдаудан босатанын естіген кездегі атты сырат Ша мен асымжан арасындаы мына диалогті оып крелікші.

- Жайы алай, туірмісі?—дедім.

— Туір емеспін, — деді. Кзіме кзі тсіп кетіп, амыандай болды,.. — Туір емеспін. Туір болуды

тілемеймін де. Слем, слем айт, — деді. Жылап оя берді. Жастыыны астына тыылан орамалымен кзін сртті.

— Тірі келсе, кресі ой, біра мен...

—... Бріміз де креміз. Ажарыыз туір ой, жазыларсыз, — дедім.

— Жазылып керегі не? Брібір мен баытты бола алмаймын. кем аяса, мені дертім жаныма батан со аяп отыр.

Шаны бл сздерінен сйгені бдірахманнан айырылуды мірге деген міт отыны снгені деп санайтынын аарамыз. Жазушы шеберлігінен туан осы тйсік бізді алдамаанына кп замай кзіміз жетеді.

"Біз ауыла жеткенде, Беркімбайды йіні асы лы толан адам екен. Атты байлап, бдірахманды йге кіргіздім де, неге жиналып трандарын білейін деп, аядап кісілерге арай жрдім. Жаындай бергенде, бір салт атты шоытып келді де, айайлап бірдеме айтып, кейін жріп кетті. Не айтанын есіте алмадым. Біра лденеге жрегім тітіркенді. Бойым мздады... Жгіре басып жандарына келгенімде: "дай раымет етсін!.," деп беттерін сипап, бата ылысты. Мен а-та болдым, Айтбай маан арап:

Есітті бе, Ша айтыпты-ау, — деді. Суы суды тбемнен йып жібергендей болды. Тран орнымда аттым да алдым... Жиылан жртты брі де бастарын шайасты:

й, Ша десе,Ша еді-ау!..—десті".

Ал енді осы Шаны зілер алдында бдірахманды шаырып алдыран арыздасу хатын оып крейікші:

... Хаты деп аты жазан ашы жарды,

Есіне ал, даа мен ынтызармын.

ош, сау бол, ойнап-кліп жолыармыз,

Астында а туыны пайамбарды!..

андай арман-м, андай шерлі сыр, андай салтанатты сабыр! Хатты оып, бдірахманмен бірге егілген стіне егіле тсеміз, сонымен бірге бізді кз алдымызда алтын арайа бленген асыл Шаны нрлы бейнесі биіктей, асатай береді.

Біз онымен іштей кбірлеп оштаса трып, алаш рет алай кездескенімізді есімізге тсіреміз:

Ша десе, Ша, й, шіркіні зі де келбетті-а еді... Аба, талдырмаш, кзі ап-ара. Осы ріп ауыза саландай еді. Ажары андай болса, аылы да сондай. Жеілдік дегенні не екенін білген бала емес. Сйлеген сзі, жрген жрісі андай, бір трлі па еді-ау, шіркін!"

Ккірегімізде таы да бір жатталып алан сурет бар еді ой... "Апырмай адамзатта да ондай слу болады екен-ау! ...Ауды кгілдіріндей, осы аппа... стінде шетін кестелеген а кйлек, омырауын неше трлі ілгектермен безеп тастаан ызыл пліш амзол, басында кі таан брік зі слу адамды млде жандандырып, былдырып трды".

Ал осы ару Шаны сем ні, ттті лебізі андай еді? Асыл текті нрсе манда аз, сирек болады емес пе. Арты сзге жо асыл зат жан еді-ау. Аузынан шыан сол аз ана лебізі ккейімізде ялап алан. бдірахманды алаш кргенде-а Ша жрек тбінде блк еткен бір ысты толынды жасыра алмай: "Жап-жас жігіт екен ой", — десе, айдалып бара жатан бдірахмана жолдан кездесіп аланда: "ош, алам, калам! — деп, кемседеп, жылап отыра кететіні бар еді-ау". Аыры демі таусыларда, бдірахман "жаным шыарда: "Шам!" — деп бетіме бетін тигізсе, бар арманым бітіп, дниеден армансыз тер ем", — дейді. Осы ш зік лебіз Ша бейнесін даралай, ажарлай тседі, мндай аз сзді, ысты сезімді, тере мнді мнер тек Шаа ана лайы, Шаа ана жарасатындай. Дниеден озан аяулы жан туралы, бір крсініп алып, біз де енді: "й, зі де Ша десе, Ша еді-ау!.." — дейміз.

Хикаянны басты аармандарыны бірі — бдірахман бейнесі де ескі аза ауылынан шыан кзі ашы, кілді сулелі оыан жастарды келбетін танытады.

"Шаны белгісі" — жастарды тедік, еркіндікті асап, леуметтік ділетсіздіктерге арсы н ктере бастаанын шынайы бейнелеген шыарма.

Біріне-бірі себеп, біріні-бірі салдары болып жымдасып келген оиаларыны шынайылыы мен тартымдылыы, шрайлы да суретті тіліні сиырлы мнерлілігі, сіресе махаббат бостандыын асап леуметтік тесіздікке арсы шыан Ша мен бдірахман бейнелеріні айырыша сйкімділігі мен сулеттілігі, сондытан да оларды тадыр-талайыны трагедиялы серлілігі хикаяны кркемдік-эстетикалы дегейі е биік туындылар атарына осады.

Драмалары. Шамамен, XX асырды алашы ширегінде атарласа алам сілтеген зіні дарынды замандастары сияты, Б.Майлин де бір емес, бірнеше жанрда ндіре ебектенген мбебап суреткер. Бл зі жалпы, жас, жазба дебиетті леуметтік кшті сраныс жадайындаы алыптасу дуіріне тн сипат болса керек. зі отына кйіп, суыына тоан, кім-кімнен де арты болмаса, кем білмейтін жне поэзиясы мен прозасында суретті шежіресін жасаан мірді "жанды алпында" крермендер мен сахна арылы беттестіру зіне де ызы крінген. Оны стіне, сіресе прозасындаы трмыс суреттері мен типтік кейіпкерлері атты кызытыратын оырмандар оларды сахнадан кргілері келгені аны.

Осылар трткі болан ебекор талант бл жанрда да клшына алам сілтейді, соны нтижесінде азаты жас драматургиясына саны жаынан да, кркемдік ндылыы (жанрлы сапасы) жаынан да сбелі лес болып осылан туындылар береді. Оларды аза дебиеті тарихында алатын орны жаынан елеулілеріні зын саны 10-нан асады. Оларды ішінен "Шаншар молда", "Ауыл мектебі", "Неке ияр", "Амангелді", "Кзілдірік", "Талтабайды тртібі", "Майдан" трізді кп актілі комедиялар мен драмаларын бліп атауа болады.

Майлинні шыармашылы стиліне тн мысыл мен сыа клкі сіресе оны драматургиялы кейіпкерлерінін сатиралы толы анды бейнесін жасауды таптырмас кралына айналады. йткені Бейімбетті клкісі де, мысылы да мірді шынайы шындыынан, рескел, кераар йлесімсіздігінен туады. Мселен, "Талтабайды тртібі" комедиясын альш араыз. Туындыны атынан-а, кісі есімі болса да, Талтабай сзі мен тртіп сзіні тіркесіні зінен-а рескел сораылыты баамдаймыз. Жні тзу, тйсігі бар адам талтадамайды, Аылы жо аыма, кргенсіз делклы ана талтадайды. Ал біз танысалы отыран кргенсіз, рда-жыты аудан берген кілеттілігі бар. Екі сзді басын жндеп край алмайтын, жазан мнін зі де жнді тсінбейтін жне тілі де келе бермейтін орыс сздерін араластырып, ата-бабасында кріп, білмеген, естімеген колхоз дегеннен шошып, ркіп тран елді зресін шырады, асаын ашса болды, тіліне "темпу, саботаж, лодыр" деген смды сздер оралады, онымен де оймай: "", "трмеге ты!-" деп бейкн, момын жртты басына гір тая ойнатады.

лы Абай: "Кісіге арап сз алма, сзіне арап кісіні ал" деген ой, Талтабай Талтабаевты " детпелі жоспарды жиырма трт саат ішінде орындау шін не істеу керек екенін жрта "тсіндіргеніні" сыйы мынау: "Талтабаев (стелге сйене трып); Жолдастар! наыз тртіп беремін, детпелі жоспар жиырма трт саат ішінде орындалады, понятно? Оны шін не істеу керек? Вот былай істеу керек: мселен, й салса, оны алдымен трт аяын трыза ма? Трт аяын трызады, яни адайды. Понятно? Сосын стенасын алайды. Сонан крышасын покрывать ылады... Понятно? Бл да сол: алдымен трт аятан бастау керек. Орысша айтанда низ дейді. Наыз опасность низда жатыр, понятно? Бір кітаптан оыаным бар... Ымм... да вот былай: "капиталистическое хозяйство рбиді дейді, — низдан, понятно? Сонда Парыз деген тірік белсенді: "Пай, пай, пай, пайым-ай!"—деп олпаштаса, Талтабаев одан сайын еліріп: "Соны шін мны низін опарып, тамырын жлып, е... сйтіп нетпесе, е... Бл аулап жанан рт болып, рт пожар... Бл солай болады, понятно?"