Кне тркі ескерткіштері туралы азаша реферат 5 страница
азата ыз туан жо менен арты,
лпырдым он бескеше баым артып, Майысып пісіп тран дер кезімде, Малды шал анталады иттей тартып.
ибрат ал мен сорлыдан, аза ызы!
Тйрейтін мал менен шал-саан бізі. Обайды бл детпен аза халы, Бол себеп аырында алмаса ізі. Естіп жанында тран Ахмет естіген сайын нбойы шымырлап, зіліп кете жаздаандай болып, егіліп жылап отырып мынаны айтады: Сені кім ота салан шырылдатып, ойыпты тамаыды ырылдатып. тыран кк тбеттей арс-рс етіп, Басыны кім келген ырылдатып. Келіп ем кзі барда крейін деп, Крген со, кйігінен лейін деп. Шыдамай бл орлыа мен отырмын, зімді сенен брын кмейін деп Ахмет бл ділетсіздік мір кресіне ате жол тадап, жора Нрыма ол салады. -араым амар, міне сені шін жаным, асытай аным, ош!-деп Ахмет соы сзін айтады. Бл мір шындыы. аза тарихыны йыдаы азаымны зын да за аралы жолы.
ожа Ахмет Ясауи
ожа Ахмет Ясауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам (Исфиджаб) — 1166 ж. Тркістан (Ясы)) — тркі халытарыны, соны ішінде аза халыны, байыры мдениетіні тарихында айрыша орыны бар лы аын, плсапашы.
мірбаяны
ожа Ахмет Ясауи–1093жылы тулыан тркістанды лама, улие. ожа Ахмет Ясауиді ары тегі ожалар улеті. кесі –Исфиджабта даа бленген улие, зірет ліні рпаы Шейх Ибраим. Анасы – Мса шейхты ызы Айша (арашаш ана). Мса шейх те Исфиджабта улиелігімен танылан. Кейбір деректерде ожа Ахмет Ясауиды Ибраим атты лы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты ызыны боландыы айтылады. ожа Ахмет Ясауиды рпаы негізінен осы ызынан тарайды. 9 асырда Отырар, Исфиджаб, Баласан, Ясы, Сауран, Сыана Шаш, Сткент, Жент, Кудур, Отлук, зкент, таыда баса Мауераннахр алаларында ислам діні уаызшыларыны белсенді рекеттері саяси сипат алан болса, 10 асырдан бастап ислам ілімі жолындаы тлім-трбиелік ордалар – медресе-теккелер тбегейлі орныып, исламды-руханиятты ахлаи (моральды) станымдар алыптаса бастады. ожа Ахмет Ясауи дниеге келмей трып, Исфиджабта исламды фик (ы) мектебі ханафи мазабыны ондаан кілдері мір срді. Ясауи ілімі осы саяси-леуметтік, тарихи шарттара байланысты алыптасты. ожа Ахмет Ясауи стаздарыны кшбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты ебегінде ожа Ахметті Арыстан бабты шкірті боландыы, одан заир жне батин ілімдеріні сыры мен мнін йренгендігі, оан 16 жылы ызмет еткендігі туралы млімет береді. Ясауиды “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауыза алынады. ожа Ахмет Ясауиды мірі мен ызметі туралы Жазба деректерде (Хазини, “Жауаир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биар”) оны Юсуф Хамаданиды шкірті екендігін крсететін деректер боланымен, соы зерттеулерде оны теріске шыаратын тжырымдар айтыла бастады. ожа Ахмет Ясауиды алашы шкірті – Арыстан бабты лы Манср Ата, екінші шкірті – Сайид Ата Хорезми, шінші шкірті – Слеймен Баырани. Осыларды ішіндегі е крнектісі – Баырани (Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Таы бір танымал шкірттеріні бірі Мхаммед Данышменди сопы ожа Ахмет Ясауиды “Мират-ул улуб” атты мрасын хата тсірді. Сондай-а Садр Ата, Бадр Ата, ажы Бекташ улие, Сары Салт, Шейх Лпан Перенде сияты тлалар да ожа Ахмет Ясауиды шкірттері саналады. А.Беннигсон ожа Ахмет Ясауиды Шопан Ата жне Зегі Баба атты да шкірттеріні боландыын айтады. Ясауи шкірттері жнінде Фуат Кпрулу: “Мутасаууфтарды (сопыларды) мірбаяны жайлы ебектерде Ирак, Хорасан жне Мауераннахр сопыларынан баса тркі шейхтары деп жрген сопыларды барлыы дерлік ожа Ахмет Ясауи тариатыны шейхтары еді” дейді. Ахметті кесі діндар, дай жолын стаан ататы шайкыларды бірі болан секілді. Блай дейтін себебіміз, аынны 149-хикметінде оны шыан тегі туралы тмендегі сыр шертеді[1]:
...Ыса баба жрыны, шейх Ибраим лыны,
Машайытар лыы - шейхым Ахмет Ясауи.
….Ясы оны арасы, жатыр гауар парасы,
Машайытар сарасы - шейхым Ахмед Ясауи. Ахмет Бар аласында Юсуф Хамаданидан діни білім аланнан кейін, Тркістана келіп, сол кезде Орталы Азиядаке тараан сопылы, діни-тауалы идеяларды ірі насихатшысына айналады. Ахмет Ясауиді ержете келе Тркістана келуі дінге байланысты болса керек. Аын з ледерінде Тркістана келгені жайында былайша баяндайды:
...Он жетімде Тркістанда трдым, міне
Он сегізде Шілтеменеи шарап іштім,
Рузы ылды, Жннат кезіп орлар штым,
Ха Мстафа жздерін крдім, міне.
«Диуани Хикмет»
Оны бгінгі рпаа жеткен клемді шыармасы — «Диуани хикмет/ Диуани Хикмат» (Хикмат - жина). Бл шыарма алаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып шыады. Содан кейін ол Ыстамбл, азан, Ташкент алаларында бірнеше айыра басылады. Соны бірі 1901 ж. азанда Тыныштылыны азатара арнап шыаран нсасы болатын.Трт тарматы лемен жазылан бл шыармасында аын зіні бала кнінен пайамбар жасына келгенге дейін мір жолын баяндайды, тіршілікте тартан азабын, крген айысын айтады, бхара халыа стемдік жргізуші хандарды, бектерді, азыларды жіберген кемшіліктерін, жасаан иянаттарын сынайды, бл фниді жаландыын білдіреді.«Диуани Хикметтен» тркі халытарына, соны ішінде аза халына, ертедегі мдениетіне, дебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына атысты баалы деректер табуа болады.
Тркістан аласында жерленген ожа Ахмет Ясауи «зіреті слтан» аталып, басына 14 . аяында ататы Аса Темір кмбезді саана орнаттырады.Жалпы дстрлі тркілік сопылы рух пен ожа Ахмет Ясауи дниетанымы, оны іліміні мні мен маызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул улуб”, “Паырнама” сияты мраларынан крінеді. ожа Ахмет Ясауи сопылы іліміні, дниетанымы мен философиясыны негізін моральды-этикалы жне сопылы хикметтер деп жіктеуге болады. Ясауи іліміндегі парасат ымы адамны адамгершілік ахлаи мртебесіне жне “инсани камил” дрежесіне жету мселесін арастырады. ожа Ахмет Ясауиды дниетанымды тжырымдамасыны теория негізін шариат пен марифат раса, ал тжірибелік негізін тариат белгілейді. ожа Ахмет дниетанымыны мні – “адамны зін-зі тануы” арылы “Хаты тануы”. Бл жолды алашы маамы (басышы) – “туба”, соысы “лды” (убудийат, абд). Бл жолдаы адам “жаратылан – мен” екендігіні аиатына, жаратылыс сырына кзі жеткенде, зіні адамды парызы – “Алла мен адамны жне адам мен оамны” арасында “кпір – жол” болу екендігін ынады.[2]
Ясауи хикметтеріні мні, философиясыны зегі – адам. Адам “кемелдікке” жетуі шін ажетті білімді игеруі керек. Бл білімні айнары – хикмет. Хикметтерде адам жаратылысы – Жаратан иені лылыын крсететін, кркемдігі жаынан е жоары кейіпте жаратылан болмыс екендігі айын крсетілген. ожа Ахмет Ясауи хикметтерінде адамны табиаты ранда айтыландай – су мен топыраа телінеді. “Асылы білсе су уа кил (топыра) жне килге (топыраа) кетер йа” – дейді ол. Сопылы маынада “топыра” – адамны жаратылыс табиаты, парасаттылы пен арапайымдылы. Ал, нпсімарлы, менмендік,рккіректік – адамды адамшылытан кетіретін асиеттер. ожа Ахмет Ясауиды кейбір хикметтерінде зіні бкіл болмысымен топыраа айналандыын білдіретін символды ымдар олданылады: “Басым топыра, зім топыра, тнім топыра; Хаа ауышар ма екем деп – рухым мушта”. Бл сопылы маынада “уисал” (Хаа ауышу) маамын білдіреді. Топыра болу, нпсіден арылу – Хаа ауышуды бірінші шарты. Осыдан кейін адам аиата жетіп, инсани кміл дрежесіне ласып, зіні Хаа бастар “жол” екендігіні мніне аныады. “Топыра болыл лем сені басып тсін” дегендегі масат осыан саяды. йткені сопылы атауда улиелер мен пірлерді абірін де “топыра” дейді. ожа Ахмет Ясауи дниетанымында улие – даыл жол, йткені ол – халына жасы мен жаманны, аиат пен жаланны арасын айыруа жн сілтейтін, Алла раметіні оамдаы крінісі болып табылатын дана тла.
ожа Ахмет Ясауи ілімі
ожа Ахмет Ясауи ілімінде Хаа ызмет ету халыа ызмет етуден басталады. Ал, халыа, лтына ызмет етуді шарты – топыра сипатты болу, нпсіні тыю. Топыра сипатты болып, зін халына арнау кемелдікті білдіреді. ожа Ахмет Ясауи кемелдікке жету шін адамда аш (уатты махаббат) пен дерт болу керек дейді. “Дертсіз адам адам емес, мны ала; Ашсыз инсан хайуан жынысы, бны тыда”. Осы хикмет жолындаы “дертсіз адам” адамды сезімнен жрдай, з лтыны, оамыны, Отаныны алдында жауапсыз, мсыз, ара басыны амын кйттейтін жан. “Ашсыз адам” – илаhи фитраттан, яни Алла тарапынан адама берілген дайлы сыйдан марм алан, зіні адамды адірін баалай алмайтын, парасаттылыа мтылмайтын, зін оршаан лемге, адама, табиата, осыны брін Жаратушы иеге мн бермейтін жан. Дертті адамны ожа Ахмет Ясауи іліміндегі алатын орны ерекше. Ол хикметінде “Білімі – шыра, халі – пілте, кз жасы – жаатын май” болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, аш отына тсіп, оамны кемшілік тстары мен асаан руханиятын кріп, кз жасы, айрат-жігерімен одан шыар жол, дауа іздейді. Шынайы аша осы дерт арылы ласады. Ал аш кемелдікке жетелейтін кш-уат кзі. ожа Ахмет Ясауи ілімінде адамны жаратылыс масаты – Хаа лшылы ету (ибадат), ол “Сізді, бізді Ха жаратты ибадат шін” – дейді. Бл ибадат (убудийат) – Хаты тану жолындаы е жоары маам. дайлы ашты, Аллаа деген махаббатпен ттастыта кретін ожа Ахмет Ясауи дниетанымы Алла жаратан адам баласын кемсітпей, зімен те дрежеде рметтеуді парыз деп арайды. “Сннет екен кпір де болса берме азар, Кілі атты ділазардан дай бизар” деген хикмет адамны тегі мен тсіне, діні мен діліне арамастан оан рмет крсету, адам ретінде ардатауды пайамбарлы сннет (жйе, за, аида) ретінде танытады. йткені ожа Ахмет Ясауи ілімі – дін, мзаб аясына сыймайтын шексіз ашы (махаббат) жолы. ожа Ахмет Ясауи дниетанымында “дертті адам”, “топыра адам”, “кемел адам”, сондай-а, “арип адам” тлалары да дріптеледі.
арип адамды кемелдік мртебесіне жеткізіп, пайамбарды оамдаы кілі, ізбасары ретінде баалайды (. Сопылы). ожа Ахмет Ясауи зін де арип ретінде крсетеді: “ариппін ешкімім жо, бейшарамын hм паыр, Сенен баса кімім бар, раым ет Сен (Алла) та сріде” – деп раымды тек Алладан ана ктеді. йткені оны Алладан баса шын атын, олдайтын ешкім жо. Оны арип ылып, жалыздыа итермелейтін кш оны дниеге деген кзарасы, илаhи аш – Ха жолына деген мтылысы мен махаббаты. ариптік – адамны з-зімен іштей кресіп, санасын сансыратан мселелерді шешімін табу жолында рухымен тілдесу, з лімен ана лззат алу сияты кіл-кйді білдіретін психологиялы хал. Сондытан да ожа Ахмет Ясауи “ай жерде арип крсе ем дем болыл” дейді. Яни олара дем бер, олдау крсет, асынан табыл, рметте дегені еді. ожа Ахмет Ясауи дниетанымында мір мен лім мселесіні мні згеше. азали “лімні аиатын тсіну шін, мірді мніне жету керек, ал рухты білмей трып, мірді тани алмайсы” дейді. Оны ілімінде нпсі – жамандыты, рух – жасылыты айнар кзі болып табылады. Жасылы пен жаманды секілді нпсі мен рухты да атар мір сруі ммкін емес. Рухты мір сруі шін нпсіні луі шарт. йткені мірді мні рухты тазалыында, яни кіл айнасыны сафтыында жатыр. Рух тазалыын масат тту “аш” мртебесіне ласып, Ха дидарын кру болып табылады. “Муту абла ан тамуту-топыра болма; Аштар лмес брын леді екен...” “л ожа Ахмет, нпсіні тептім, нпсіні тептім, лмес брын жан беруді дертін шектім, Дидар тілеп трк етсем масиуаны; лмес брын болмысыды айла фни...” Блар – “лмес брын лу” философиясына тн хикметтер. ожа Ахмет Ясауи мнда масиуаны (Хатан баса барлы дниені) трк ету арылы шынайы мір мнін ынуа шаырады. Оны кзарасы бойынша, “шынайы мір” деп, рухты нпсіден арылып, илаhи нрлармен шайылуын айтады. Бл ілім негізінде адамдарды “лілер” жне “тірілер” деп арауа болады. Бл жердегі “лі” жне “тірі” ымы руха байланысты. “лілер” – дниеде нпсіні лы болып ткендер, олар тірі болса да лікпен те. “Тірілер” – нпсілерін жою арылы рухтарына “мір” сыйлаандар, олар лсе де мгілік мірмен ауышандар, баи мртебесіне жеткендер. ожа Ахмет Ясауи дниетанымында физикалы лім жо. Ол жай ана рухты тннен айырылып, баса бір халге ауысуы. Аллаа лшылыты е жоары халі – еркіндік. Рухани мір ішкі руха атысты боландытан,ожа Ахмет Ясауи іліміндегі еркіндік мселесі де адамны “ішкі еркіндігі” шеберінде арастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлаында “моральды еркіндік” дейді. Яни, Хаа толы л болан адам ана толы еркін, азат. Демек, Алладан баса барлы нрседен тазару шынайы еркіндікке ласады. Сопы Ха алдында л, халы алдында азат, еркін. Рухани лімні нтижесінде нпсі стемдік рып, адамды зіне л етеді. Адам зіні жаратылысын, табиатын жатсына бастайды. Нтижесінде рух еркіндіктен айырылады. ожа Ахмет Ясауи дісі бойынша, рухты еркіндікке ауыштыруды жолы – зухд ожа Ахмет Ясауи ілімінде ішкі еркіндікке жетуді дрежелері мен басыштары айтылады. Блар сопылы дниетанымдаы “халдер” мен “маамат” категорияларыны рет-ретімен жаласуы арылы жзеге асады. Ішкі еркіндік жайындаы мліметті негізі – дін. Ал дін адамзата “ішкі лдытан” тылу жне “ішкі еркіндікке” жетуді жолын крсететін Алла тарапынан берілген илаhи жолдаы ожа Ахмет Ясауи ілімі бойынша, “лілер” мен “тірілер” ымына сйкес, еркіндік мселесінде де адамдарды екі топа бліп арауа болады. Бірінші топ – “еркіндікті асаушылар”. Блар тек ана Хаа табынып, лшылы етеді. Екінші топ – “еркіндіктен оратындар”. Блар – нпсі, мансап, байлы, ата, дние, адама, т.б. табынып, лды рады. Хикметті басы – Алланы бар жне бір деп білу.
ожа Ахмет Ясауи адам баласы осы шындытан бейхабар аланда зіні негізінен алыстай бастайтындыын айтады. Осы аиатты адам баласына ескертіп, тікелей еске салып отыратын таным кзі – ран деп біледі. Сонымен атар, Алланы тануды негізгі сыры адамны зінде екендігін айтады. Адам – микрокосмос болса, рух, бкіл лем, болмыс – макрокосмос, Алланы аяттары, яни белгілері. Адам – рух лемінде Алламен болан схбат-антты бзбай “Зікір” арылы немі есте сатаушы. ожа Ахмет Ясауи іліміндегі зікір, уажд (экстаз), сама сияты дістер Алламен болан сертті мытпау шін олданылан. Адамны арабша “инсан”, яни “мытша” екендігін ескергенде, ранны бір аты болып табылатын зікір (еске алу) адамды болмысты толытырып, кемелдендіріп отыратын діс екендігі белгілі. Осы тста “алу бла” серті (“...мен сендерді Жаратушы емес пе едім” деген Тіріні сраына рухтарды “И, лбетте” деген жауап-серті) мен рух леміндегі онтол. жне туысты бірлікті адамзат арасында осы кезге жаласып, саталуына деген мтылысты, тілекті жатандыын байау иын емес. Жалпы сопылы дниетаныма тн бл теориялы-тжырымдамалы станымды ожа Ахмет Ясауи тркілік дниетаным негізінде жаыртты. Ислам тарихында дінді ынуды, абылдауды ерекше трі ретінде пайда болан “сопылы аым” ресми діндегі (алам мен фик) асадыа арсы баыт ретінде бой крсетті. Сол секілді ожа Ахмет Ясауи ілімі де тркілік дниетанымны негізгі категориясы болып табылатын мбебаптыа сай дамыды. Тірді жазалаушы, орыныш иесі ретінде ана емес, Тірді сю жне оны кімдерін рметтеу арылы Аллаа махаббатпен ауышу-ласу дістерін алыптастырды. йткені сопылы дниетанымда Алла – ашы (сюші), машу (сйілуші) рі ашытыты зі боландытан да, ашыты болмыс жаратылысыны е негізгі мраты. Бл адам бойында махаббат, жауапкершілік сезімді, иман, т.б. асыл ндылытарды алыптастырады. Адам хикмет арылы, оны нтижелі жемістеріні негізінде ана мнді, маыналы мір, “адамша тіршілік ету нерін” мегере алады (азіргі “Диуани хикмет”). ожа Ахмет Ясауи іліміні танымды тірегін райтын адамгершілік аидаларды зегі – ахла (мораль). Ахла – хикметті нтижесінде алыптасан рухани ндылытар жиыны. Адам ахла арылы адамды болмыса, мнге ие болады. Яни, адам ахлаты-рухани ндылытарды бойына сііргенде ана “шындыа”, “жан тыныштыына” ауышады. ожа Ахмет Ясауи ілімінде “жан тыныштыы”, “шындыа жету” адамгершілік асиет пен сипата ласу арылы тариатта жзеге асады. Аллаа ауышуды жолы оама, адама ызмет ету – тікелей ахлаты кемелдену арылы теді. Нтижесінде рухани тазалыа, зін зі мегеруге олы жетіп, “Кемел адам” трпаты алыптасады. Кшпелі тркі ауымын имандылыа шаыру арылы ожа Ахмет Ясауи ілімі барша тркі халытары мдениетіне лкен згеріс енгізді. Дстрлі тркілік дниетанымны негізі сыршылды (мистика) дін екендігін ескерсек, сопылы танымны тркі мсылмандыыны е маызды ерекшелігін алыптастырудаы себептерін ыну иын емес. Бл былысты табиилыын дін феноменол-сы трысынан араса, діндерді таралуындаы ескі стындарды толыымен жойылмайтынын, жаалары сол ндылытар, тсінік, ымдар негізінде з орнын табатынын круге болады. Кбінесе діндерде ескі стындар мистикалы институттармен ттасып, “халы діндарлыы” трінде тіршілігін жаластырады. Бл былысты крінісін ожа Ахмет Ясауи ды сопылы-моральды ілімінен круге болады. Оны “рма” символизмі арылы Мхаммед (.с.) пайамбара байлануы, осы былыса Арыстан бабты “себеп” болуы, мірін пайамбар міріне сатуа тырысуы, пайамбара сауды ишараты ретінде лыны атын Ибраим оюы, пайамбар жасына келгенде тірідей “жерасты мешітіне”, яни ылуетке тсуі, осыны брі оны іліміндегі кшпелі тркілерге исламды таратудаы маызды дістемелік, былысты ерекшелік рі жаалы болып табылады.[3]
Жергілікті халыты салт-санасы мен сенім-нанымына, дет-рпына айшы келмейтін діни-мистикалы мектепті негізін алаан ожа Ахмет Ясауи шыармашылыы сопылы аымны тркілік дстріне даыл жол салды. “Ислам дінін тек араб тілі арылы ана тануа болады” деген тсінікті теріске шыарып, сопылы дебиет станымдарын кне тркі деби тіл – шаатай тілінде сйлетті. асиетті кітапты арабша маынасын толытай тсіндіру, шариатты ыр-сырын, дін аидаларын алы ауыма з тілдерінде теренен таныту масатында хикметтерін жергілікті халыа жаын айшыты поэзия тілімен жазды. ожа Ахмет Ясауи тркі тілінде жаты рі бейнелі жыр жазуды лгісін жасап, тркі тілдеріні кркем шыармалар тудыру ммкіндігіні мол екендігін длелдеді. Оны жазба дебиет лгісіндегі шыармалары тркі топыраында ертеден алыптасан суырыпсалмалы дстрдегі дебиетке жаа серпін, ты мазмн алып келумен атар, оны тр жаынан кркейтіп, кемелдендіре тсті. Сйтіп, брыннан дидактикалы сипаты басым тркі дебиеті насихатты ой тжырымдармен толыа тсті. Ол фольклор мен жазба дебиетті зара жаындасуыны, толысып, кркеюіні днекері бола отырып, Шыармашылы дебиетінде ертеден алыптасан, ран Крімде баяндалатын тарихи аыздар мен пайамбарлар, улие-нбиелер жніндегі псаналарды хикметтерінде тымды пайдаланды. ожа Ахмет Ясауи шыармашылыы тркі-мсылман леміне кеінен танылып, Ясауише хикметжазу дстрге айналды. Кіші Азияда ажы Бекташ, Жніс міре, Слеймен Баырани хикметтерінен ожа Ахмет Ясауи сарыны байалды. 12 асырдан бері тркі халыны дниетанымына елеулі ыпал еткен ожа Ахмет Ясауи сарыны Асан айыдан Абайа, сондай-а, кні бгінге дейінгі аза аындары шыармаларында крініс тапан.[4]
уанды Тлегенлы Шаытбаев (21.03.1925 - 19.02.2001) — азастанны халы жазушысы, аын. азіргі Атбе облысы, арабта ауданында туан. 1937 жылы уандыты 12 жасында кесі Тлеген "халы жауы" ретінде он жыла айдалып кетеді[1]. Тлегенні аасы Жоныс[2] пен уандыты наашы аасы Сауда[3] атылады. Бала уандыты пионер атарынан шыарады.