ТЕСОВА Г.Е., ТААТ А.С.
Мхамеджан Сералин 1872 жылы останай уезі, Шбар болысыны №5 ауылында (азіргі останай облысы, арабалы ауданы «рнек» ауылында) туан. Крнекті жазушы, білікті журналист, оам айраткері ретінде танылан Мхамеджан 3 жаса толанда, кесі Сералы ожа айтыс болады да, ауыр трмыс жадайынан шешесі балаларын алып, Троицкіге туыстарына кетеді. Мхамеджан Сералин 1880-1887 жылдары Троицкідегі медреседе оиды оны аятааннан кейін останайдаы екі класты мектепке тседі. Оны 1891 жылы табысты аятайды. Оуды аятааннан кейін 1891-1900 жылдар арасында біраз уаыт ауылнайды хатшысы болып істейді, кейін Арал теізі жаына барып оытушы болып кетеді. Білімін здігінен жетілдіре тсіп, орыс, татар жазушыларыны шыармаларын кбірек оиды. Мхамеджан Сералин 1900 жылы Троицкіге кшіп, миллионер татар Яушев деген кпесті приказчигі болады. 1909-1910 жылдары Яушевті сенімді кілі болып істейді,яни ел аралап Яушевті ркімге арыза,несиеге берген тауарларыны ашасын жинайды. Ол осыны арасында халыпен араласады., оны трмысымен танысады, дала жайы мен ала жайын, аза ахуалын мен ала халытарыны ахуалын салыстырады. Елді кп аралаан Мхамеджан ел аралай жріп, азаты маал-мтелдерін жинап жазып жарыа шыаруа мтылады. Осыны арасында Оны 1900 жылы «Топжаран», 1903 жылы «Глашима» атты поэмалары жары креді. Оны бл поэмалары з заманыныны зор ебегі болады. Мхамеджан Сералин большевик социал-демократтарды останай, Тройцкідегі йымыны И.Ф. Голованов,С.С. Ужгин сияты біраз адамдарымен таныс-біліс болады, соларды саяси жолына іш тартады, жмыстарына кмектеседі. сіресе 1905-07 жылдардаы ткеріс кезінде, онан кейін де большевиктерді ндеулерін, листовкаларын аза тіліне аударысады., аза арасына таратысады. 1906 жылы Мемлекеттік бірінші думаа депутаттар сайлауы жреді. Торай обылысына екі орын беріледі. Оны бірі аза арасынан,екіншісі орыстар арасынан сайлануа тиісті болады. Большевиктер аза арасынан Мхамеджан Сералин сайлансын деп сыныс жасайды. Біра бл сыныс тпей алады. азаты би-болыстары Сералинге арсы болады: ол діннен безген, азаты христиан болуа гіттеп жрген деген сияты жалалар жабады. Мхамеджан Сералин есімін айтан кезде бізді есімізге «Айап» журналы тседі, Мхамеджан Сералин аза даласында журнал шыаран алашы азаты бірі ана емес осы журнал арылы халыты м-мтажын крсете білген біртуар тла. Мхамеджан Сералинні оамды ызметі осы журналмен тыыз байланысты. Мхамеджан Сералинні оамды ызметін екі кезеге бліп арастырамыз. Бірінші кезеіне Айап журналында ткеріске дейін басылан 40- а жуы маалалары жатады. Екінші кезе 1918-1928 жылдар аралыын амтиды, бл кезеде «шын», «Ебекші аза», «Ауыл» газеттерінде саясат шаруашылы, мдениет мселелері жайында маалары жарияланады. Мхамеджан Сералинні оамды ызметі 1911 жылы Троицкіде шыан демократты баыттаы «Айап» журналымен тыыз байланысты. «Айап» журналыны алашы саны Троицк аласында 1911жылды атарында жары крді. Ол журналды алаш жрттан арыза аша алып, пай жинай жріп шыарды. Біраз уаыттан со журнал з аржысымен шыа бастады, оан жрдемдесушілер де табылды. Дегенмен аржыны тапшылыынан ол алашы жылы айына бір реттен, кейде шаын клемді болып жары крді. Жрдемдесушілер кбейіп жне зі аржыы ие боланнан кейін, яни 1912 жылдан бастап журнал айына екі реттен, 12-14 бет клемде шыты. Профессор .Бекхожинні длелдеуінше «Айапты» тиражы 1000 дана болан. Жалпы журналды бес жыл ішінде 89 саны жары крген. «Айапты» «ле-жыр», «Фельетон», «Хабаршыларымыздан», «Ашы хат», «Басармадан жауап» деп аталан траты айдарларыны болуы оны жмысындаы ыптылыты, жйелілікті танытады. Журналды жоарыдаы айдарлар бойынша жарияланан материалдардан айын ааруа болады. «Айап» журналында сол заманны маызды деген мселелері талыланды. «Айап» з кезі шін здік журнал болды. Оны р санын жрт асыа ктті. Оан азастанны барлы обылысынан жне Астрахань губерниясына осылан Бкей ордасы мен Кавказ округына арайтын Маыстау, Атырау, Оралдан збей хат келіп трды. сіресе Атбеден останайдан, Семейден жне таы баса жерлерден келген маалалар жие жарияланды.
«Айап» мемлекеттік думалара, дума сайлауларына байланысты маалалар жариялады. азатара да сайлау ыын берілуін, Думаа азатан да депутаттар сайлануын, онда халымызды ккейкесті мселелеріні аралып шешімін табуын талап етті.
«Айап» журналыны редакторы болан М.Сералин журналды 1912 жылы шінші санындаы «Юбилей» туралы атты маалада Романов тымдарыны патшалы рандарына 300 жыл толу мерекесіне атысатын аза кілдеріне мынадай тапсырма жктейді:
1. азастаннан Думаа депутат сайланатын болсын
2.аза жеріне енді шеттен кшпенділер келтіру тотатылсын
3.аза,орыс орналасаннан алан жер аза пайдасына берілсін.
4. Мал шаруашылыын жааша ркендетуге орыс пен атар азаа да учаске болсын.
5. азастандаы азынадан сатылатын жерлерді орыспен атар азаты да сатып алуына рсат етілсін.
6. Дін туралы, мектеп, медресе ашу туралы, халы сотын згерту туралы сралсын.[2.96] Осындай мселелерді ктере білген Мхамеджан Сералин иындытара арамастан, 1915 жыла дейін журналды шыуын амтамасыз етеді. Мхамеджан Сералин патша отарлау саясатыны тпкі масатын дл тани біліп, оны жрта дрыс тсіндіруде де білгірлік танытты. Мселен, оны мына пікіріне ла трелік «Соы он жыл ішінде кімет... ырыз-азатарды отырышы ылып нер йретейін, нерге алызайын, салдырлап кшіп азап шеккенше отырышы болып жан тынышты ылсын деп емес, отырышы болып 12-15 десятина жер алып,ала алмаандарды жерін кесіп алма».[2.99б] Дл блай батыл пікір айту тек Сералин трізді саналы, ержрек жанны ана олынан келмек. М.Сералинні «Отырышы болан азатар туралы» деген мааласында «Жаа болысты соттарды азаы дау-жанжалдарды шешуге икемсіз болып отыранын мысалдармен ділелдеп, болысты сот ны 300 сомнан арты мал дауын тексере алмайды. аза арасындаы жесір дауларыны ны кбіне 300 сомнан асып кететіндіктен дау-дамай алай шешіледі» деп жрта сра ояды да ол шін «аза деттері» деген кітап шыару ажет дегенді айтады. «Айап» журналында Мхамеджан Сералин алдымен ола алан, кп жазан негізгі, маызды мселесі – жер мселесі, отырышы болу, егін ксібімен айналасу поселка, ала салу мселелері болды. Бл мселелер жнінде Мхамеджан Сералин зіні «Жер мселесі», «Ескі жыр», «аза халыны мтаждыы» деген маалалар жазып оны журнал беттерінде жариялайды. Мхамеджан Сералин тек журнал шыарып ана оймай ел арасындаы аарту мселесіне де кніл бледі. Мхамеджан Сералин зіні туан ауылында кітапхана мен мектеп ашады.
М.Сералинні бастамасымен №5 ауылда Шбар болысында 1917 жылы ауыл рылып, суырып салма аын Сералыны рметіне «Сералы ауылы» деп аталады. Бл ауылда 30 й болан. Егіншілікпен айналысып, ала типті трын йлер имараттарыны рылысы бой ктерген. Жетімдер мен кедей балаларына аморлы крсеткен. Мектепте кешке ересектер арасындаы сауатсыздыты жою масатында курстар рып, жастар кшімен кркемнерпаздар йірмесі йымдастырылып, ауыл трындарына тегін спектакльдер ойылан. Пьеса авторы кбінесе Мхамеджан Сералинні зі болан. Спектакльдерде феодалды кріністер сыналып, білім, ылым мадаталып, табии байлытар мен жануарлар лемін сатауа кіл блінеді. Мхамеджан Сералин «Айап» журналы жабылана дейін журнал беттерінде з заманыны ткір мселелеріні бірі аарту, нер, ылым, мдениет, тіл дебиет мселелеріне байланысты «Бізді жастарымыз», «Шкірттер халінен» деген мааларын жазады. 1915 жылы тамыз айында «Айап» журналы тоталанда «Басармадан» деген маала жазып, Мхамеджан Сералин журнал жмысыны барлы нтижесін атаран жмыстарын орытан. 1915 жылы «Айап» журналы жабыласын Мхамеджан Сералин Троицкіде біраз уаыт орыс тілінде шыып тратын «Степь» газетіні редакциясында ызмет істейді.1916 жылы з ауылына кшіп 1919 жылды басына дейін сонда трады. Мхамеджан Сералин 1919 жылды басында Орынбор аласына барып алаш рет кеес кіметіні ызметіне кіреді. Сонда губерниялы жер-су блімінде істейді. Сонымен бірге Орынбор аза лкесін басаратын соыс-ткеріс комитетіні аза тілінде тыш рет шыан «шын» газеті редакциясыны ала мшесі болып істейді. 1920жылды аяында з еліне айтады.
1920-1921 жылдары М.Сералин Шбар болысты атару комитетіні траасы жне партия йымыны хатшысы болан.
1922 жылы останай з алдына губерния болып рылды. Осы жылы Мхамеджан Сералин губерниялы ызметке шаырылды онда уелі губерниялы, жер бліміні бастыы, рі губерния атару комитетіні траасыны орынбасары болып сайланады. 1923 жылы ыркйекте останай губерниялы партия кеес комитеттеріні тілі болып «Ауыл» газетін шыарады. 1924 жылы атарда Кеестерді Бкіл Ресейлік II сьезіне делегет болып сайланды. 1926 жыла дейін газетті редакторы болды. 1928 жылы азастан Орталы Атару Комитетініне мшелікке теді. Осы жмыста жріп аны тасу кеселімен ауырып 1929 жылды жазында дние салады.
Мхамеджан Сералин аза тілінде тыш рет «Айап» журналын шыарды, халыа баспасз арылы ызмет етті. «Журнал шыарудаы масатымыз.. тек ана жртты кзі,лаы болма еді» дейді ол.[3.98б] Айап кейбір атесі, кемшілігі бола трса да жалпы аланда, демократты-аартушылы баытта болды,аза тарихында прогресшіл роль атарды: халыты оянуына, саясат, шаруашылы, мдениет жатан суіне біраз сер етті. азастанны сол кезде рала бастаан зиялыларына Айап азаша ойлауды, ойлаанын азаша жазуды йретті, газет, журнал шыару аза оыандарыны да олынан келетін жмыс екенін длелдеді. Мхамеджан Сералин Айап арылы, з шыармалары арылы аза халыны Абай мен Ыбырай негізін салан сара жолды одан рі дамуына з лесін осты. Мхамеджан Сералин аза халыны ХХ асыр басындаы ірі крнекті оам айраткері, рі крнекті журналисі жне аыны ретінде тарихта з орны бар тла екенін мойындаймыз.
| загрузка... аза халыны 20 асыр басындаы белгілі оам айраткері, аын, журналист Мхамеджан Сералин 1871 жылы азіргі останай облысы, арабалы ауданы, «рнек» колхозы жерінде туан. Руы – ыпша, ыпша ішінде тама –ба, тама-ба ішінде ожа деп аталады. Мхаметжанны кесі Сералы, атасы Трсынбай. Сералы ке-шешесінен жастай жетім алады. Кедейшілікпен кні теді. Пысы,шешен, ле шыаратын жан болан. Бір жылы ожа еліне ататы Орынбай аын келеді. Сералы сонымен айтысады. Осыдан былай оны елге аын атаы жайылады. Ол енді, кейде, ауыл ыдырып, серілік рып, ле айтып, трлі аындармен айтысып жреді. Сералыны ледері ауыздан-ауыза, елден-елге тарайды. Оны осындай ел аузында саталан екі леі 1915 жылы «Айап» журналында жарияланды. Ол ледерінде Сералы зіні жастай жетім аланын, кедей боланын, сауыты ле шыаранын баяндайды: дайым сби кезден жетім ылды, Жетімдік, жарлыпенен атты дертті. Ата-анамды жасы крген арасында Крген жан бармашы да рмет етті. Мен келдім сол рметпен отыз жаса, «й кпір» атанбадым арындаса. Алдаы келетын міріме ртрлі істер тсті бізді баса... Сералинні екі йелі болан: лкен йелі аза, кіші йелі татар екен. аза йелінен екі л, бір ыз сйсе, татар йелінен – Мхаметжан, Фазылжан, Хкімжан есімді ш л сйіпті. Сералы айтыс боланда Мхаметжан ш-трт жаста екен. Мхаметжанны шешесі, кйеуі лген со, жас ш баласымен Тройцкі аласына келеді. зіні сол жатаы туысандарына барып трады. Бір байды жн жуатын ксіпорнына барып жмыс істейді. Мхаметжан 8 жасында медресеге оуа тседі. Медреседе оып жріп, шыны сауыттарды жамап йренеді. Сынан,жарылан кесе, таба, шйнек сияты ыдыстарды жамап, аша тауып кн кру жнінде шешесіне кмкектеседі. Мхаметжан медреседе алты-жеті жыл оиды. Мсылманша орта дрежелі білім алады. Сонан кейін 1887 жылы, 16 жасында Бестбе болысындаы Арыстан деген бай жездесіні олына барып трады. Ол йде жазды кні Арыстанбайды й шаруашылыы жмыстарын істейді; ысты кні соны балаларын басымшылы етіп бірге останайа барып, орысша оып йренеді. Осылай ол 1891 жылы останайдаы екі класты орыс-аза мектебін те жасы бітіріп шыады. Сол 1891 жылы Арыстан зіні бір баласы мен Мхаметжанды Орынбора алып барады. Екеуін сондаы оытушылар зірлейтін училищеге тсірмек болады. Мхаметжан емтиханды жасы ткізіп, оуа алынатын болады да, Арыстанны баласы емтихан ткізе алмайды, училищеге тсе алмайды. Баласы оуа абылданбаан со Арыстан Мхаметжанды оуа алдырмай, еліне алып айтады. 1891-1900 жылдар арлыында Мхаметжан біраз уаыт ауылда жреді.; біраз уаыт ауылнайды хатшысы болып істейді; біраз уаыт Арал теізі жаына барып малім болады. «аза даласында, Арал теізі жаасындаы Тліп деген жерде, 4 ауылда Жасаанберген Пірмнов деген азаты йінде алашы ауыл мектебі ашылды. Мектеп ашыларда келген азатар брын здері крмеген мектеп ралдарына таырай арады. Дегенмен мектепке аса зор илтипат білдіріп, бірінші саба басталарда класта 18 бала отырды»,-деп жазды «Новости» деген газетке. 1900 жылы Мхаметжан Сералин Тройцкі аласына барады. Сондаы миллонер татар Яушевке ызметке трады. уелі, бір-екі жыл, оны тері-жнін сатып алатын дкенінде жн сорттаушы болып жмыс атарады. 1909-1910 жылдары Яушевті сенімді кілі – адамы болады. Яни, ел аралап, Яушевті ркімге арыза, несиеге берген тауарларыны ашасын жинайды. Бл соы жмысы, рі Мхаметжанны зіне тк атты найды, рі оны ой-рісіні кееюіне зор сер етеді. йткені ол, осыны арасында, халыпен араласады, оны трмысымен танысады. Осыны нтижесінде Мхаметжан Сералин бірсыпыра мысал-ледер жазды. 1990 жылы «Топжаран», 1903 жылы «Гулкашима» деген поэмалар жазып, бастырып шыарды. Оны бл поэмалары з заманында жаалы, зор ебек болды. Мхаметжан Сералинні бізге жеткен деби шыармалары сонша кп емес. Небары ш поэма: 1) «Топжаран», 2) «Глкшима», 3) «Рстем-Зорап» (аударма); бес-алты ле («Бай, патша м кедей», «Бай, асыр, ашы», «Ленин», «Жотау»), бір очерк, бір гіме «Жусан» (аударма), «айылы ара тн». Кейбіреулеріні айтуына араанда, Мхаметжан Сералинні азан ткерісінен брын жазан «Бай, патша м кедей», «Бай, асыр, ашы» деген ледері баспа жзін крмеген; тек гектограф арылы кбейтіліп, ел арасына олдан-ола таратылан. Олар байларды злымдыын шкерелейтін мысал ледер болан. Ал аынны баса деби шыармаларыны брі де з кезінде газет, журналдарда жне кітап болып басылан. Мхаметжан Сералинні бірінші поэмасы – «Топжаран». Ол 1990 жылы Тройцкіде жеке кітап болып шыты. 1903-1907-1915 жылдары айта басылды. 1936 жылдан бері орта мектептерге арналып шыып жрген дебиет хрестоматиясында немі басылып келеді. «Топжаран» поэманы таырыбы аза халыны мірінде 19 асырды отызыншы, ырыншыжылдарында болан оиаа байланысты: Кеесары, Наурызбай бастаан лт-азатты озалыса байланысты. Автор поэманы басында Кеесарныны жне оны маына жиналан топты ксібін, іс-рекетін былай суреттейді; атарда Жыланшыты ыстау еткем, Жайлауа Торай суын кктей еткен. арасай, ошалаты ара отына, Наурызбай, Кеесары мал семірткен. асында тлегіті жз аралы й, Жігітті айтаны ле, тартаны кй. Ханынан жасы ат тартан алады сый, - дейді. Поэманы бас кейіпкері жас Адай жігіт з елінен ашыты жнімен немере аасын атып лтіріп, ашып шыады. Бір-екі жыл теке маын, Жайы бойын кезіп жреді, тама, шекті, шеркес руларын аралайды. рлы істеп кн креді. Осылай жріп кейіпкер бір кні Кеесарыны шекті руынан мал рлау, ел талауа келген ш жігітіне кез болады. Олар адай жігіті йытап жатанда стап алып, атымен ттын олжа етіп Кеесарыа алып барады. Олар бара жатып адай жігітке: Біз елден апта болды шыты шетке, Шектіден мал алуа келсе епке. Таланда атты мойны сен кез келді, ла сал, олжалады, мына кепке, Біз сені Кенехана апарамыз, л ылып бірімізге біз аламыз. оаннан саудагер сарт келген шата, л сатып, олжалы боп біз аламыз,- дейді. Хан алдына баранда жортуылшы жігіттер матанады. Ттын жігітті уып жетіп стады, ат стінде сайысып жеіп, байлап-матап алды дейді. Адай жігіт мны брі жалан екенін, йытап жатып ола тсіп апа аланын айтады. Тасыр-ау, астымда атым жйрік желден, Жарыста озшы едім алы елден. ашсам да тылар ем ола тспей, шеуін ат стінде болсам крген,- дейді. Сонда жортуылшы жігіттер хана ттынны сиысыз, жаман, жауыр атын кеп крсетеді. Хан ттын жігітті лгі сзіне сенбей жне шын жйрікті тани алмай, оан ерте осы атымен ашып кр: Бл торы жйрік болса тыларсы, Немесе уыншыа ттыларсы. Найзасы жеткен жерде аза болып, Мны біл ара жерге жтыларсы,-деп аарланады хан. «Топжаран» адай жігітіні ола тсуімен басталады. |
Мхтар Манлы Маауин (2 апан 1940, Баршатас ауылы, Аягз ауданы, Шыыс азастан облысы) — тарихшы, жазушы, азаты ауыз дебиетін зерттеушісі алым. Филология ылымдарыны докторы, Мемлекет сыйлыыны лауреаты (1984), азастанны халы жазушысы (1996).
·
мірбаяны
Мхтар Манлы Маауин — 1940 жылы 2 апанда Семей облысыны Шбартау ауданында туан.
1962 жылы аза мемлекеттік университетіні филология факультетін, 1965 жылы оны аспирантурасын бітірген.
Ебек жолын 1965 жылы бастады. "аза дебиеті" газетінде блім мегерушісі,
1967-1971 жылдары "Жазушы" баспасында бас редакторды орынбасары, аза КСР ылым академиясыны М.уезов атындаы дебиет жне нер институтында аа ылыми ызметкер болып істеген, Мскеуде М.Горький атындаы дебиет институтында аза фольклоры мен аза дебиеті тарихы бойынша арнайы лекциялы курстар жргізді.
1983-1984 жылдары еркін шыармашылы ызметте,
1984-1986 жылдары "Жазушы" баспасыны бас редакторы.
1987 жылы еркін шыармашылык ызметте,
1988 жылдан бері "Жлдыз" журналыны бас редакторы.[1]
Мемлекеттік сыйлыты лауреаты, жазушы, дебиет зерттеушісі. азастан Жазушылар одаы басармасыны хатшысы.
"Аласапыран" тарихи роман-дилогиясы шін аза КСР-іні Абай атындаы мемлекеттік сыйлыы берілді. (1984). азастанны Халы жазушысы, Тркияны Халыаралы "Тркі дниесіне ызмет" сыйлыыны сахибы.[2]
Шыармашылыы
Гімелері
“Кешрым” атты тыш гімесі 1964 жылы “Жлдыз” журналында жарияланды.
"обыз сарыны" атты ылыми монографиясы жары крген (1968). Бдан соы кезеде кркем прозаа кбірек ден ойды.
"Ккмнар" (роман, 1972), "Бір атаны балалары", "Кк мнар" (повестер мен гімелер), "Аласапыран" (тарихи роман-дилогия, 1980-1982), "Шаан Шері" (роман), "Мен" (мырбаянды роман-хамса), "мырса-ырын" (гімелер), "лтсыздану раны" (маалалар) жне таы баса кітаптары жары крген.
2002 жылы он ш томды шыармалар жинаы басылып шыты. Кптеген шыармалары орыс тіліне аударылан, шетел тілдерінде басылан.
Аласапыран
аза халыны крші мемлекеттермен дипломатиялы арым-атынасы тарихи-кркемдік трыдан тыш рет суреттелген “Аласапыран” тарихи дилогиясы 1981—83 ж. жары крді. Романда аза ордасын Туекел хан басаран тстаы (16 — 17 -лар) оамды-леуметтік жадай крініс тапан. Хан мрагері Ораз-Мхаммед пен оымысты ыдырали Жалайриды, Едіге би рпаы Петр Урусовты кркем бейнелері сомдалан. Томан би, Мана батыр, Ділшат, Ай-Шешек бегім секілді кейіпкерлерді суреттеу арылы аламгер Ораз-Мхаммед тласын даралай тседі.
Романда кшпелі трмыс кріністері, ашылы, саятшылы сынды лтты дстрлер крініс тауып, аза хандыыны Ресей, Иран, Бхара, Сібір хандытарымен зара атынастары, ішкі-сырты саяси жадайлары сипатталан. Жазушы шыармаларында 20 -даы ауыл, ала трмысы, трлі леуметтік топ кілдеріні тадыры психология-философия тередікпен кркем бейнеленген.
Обыз сарыны
“обыз сарыны” (1968) монографиясында ханды дуірде мір срген аын-жыраулар шыармаларын (15 — 18 -лар) жйелі трде талдады.
Жарма
Жаын арада Чехия Республикасынан жары крген "Жарма" — азаты екі асырлы тарихы мен бгінгі психологиялы тартыстар жйесіне рылан романы жазушыны млдем баса ырынан крсетеді.
Мхтар Шаханов поэзиясындаы рухани-адамгершілік ндылытар
аза халы аса крделі проблемаа мадай тіреді. з лтымызды ішінен орыс жне батыс мдениетімен жете сусындаса да, ана тілінде «екі ауыз сйлем рай алмайтын, раса да кнделікті тіршілік ауымындаы жрдім-бардым гімеден алыс зай оймайтын жне онысын кемшілік деп есептей бермейтін лкен топ – «Космополит азатар» тобы пайда болды». (9. 5 бет). Енді алыптасан жадайа кзді ашып арайтын мезгіл де жетті деп білеміз. айта оларды мемлекеттік тілге брылуына, рухани ндылытарды мойындауына жне игеруіне ммкіндігінше ат салысып, ебегі сіген белгілі аын, оам айраткері М. Шаханов осы орайда бл мселеге байланысты «Космополит азатар» атты леінде тереінен ой озайды:
«Безбйрек нарыты бсейтіп даырын,
Зарланан, орланан туан тіл тадырын
Космополит басшылар шешпей ме, шеше ме?
Тіліміз ала бере ме панасыз адамдай кшеде?
лт шін азір бл – Нмірі бірінші мселе» (9. 3бет).
М. Шаханов поэзиясы з халыны тарихи тжірибесіне сйене отырып, бгінгі тадаы аса ділгер, жан толытар проблемалара жаа кілт таба білуімен уантады.
Дарын танылды. Адал кш танылды. Ар-намыс танылды. Бл аынымызды рбір шыармасын оыаннан кейін, азды-кпті ойланбай ала алмайсыз. Ой мен сезімге едуір жк тседі… Адамзатты ата жауы адамны зі екені ашаннан бері айтылып келе жатан шынды. Мхтар Шаханов шыармасыны басты жетістігі осы мгілік проблемалар хаында ой жарыстыруында.
М. Шахановты аындыы мен ойшылдыы бір блек гіме болса, философтыы бір баса дние. Бізге керегі – М. Шаханов поэзиясыны, яни ледеріні ой-ілімдері. Оны зі де, ойы да лемді шарлап кеткен. Сйтіп барып ой тйген, содан барып, адамзат туралы толаныса тскен, лемге жауар блттай тнеріп тран злымдытан, апаттан тару шін дабыл аан. Мндай ерлік – Мхтар Шаханов сияты санаулыларды олынан ана келмек.
Бізді ойымызша, адамзатты бгінгі тадаы рухани кркем ойыны биігінен арай отырып, М. Шаханов рухани-адамгершілік ндылытар трысынан сан ырлы, елімізді таза лтты рухынан тыныс алан крделі туынды – тлпарларын лемдік дебиетті йіріне осты. Поэзия есігін алаш ашанда, М. Шаханов лі ешкім бастамаан жол іздеуге масат станан болатын. Бл кнде оны з жолы бар. Оырман ауым сол жолды лі де болса кеи тсіп, аынны алда талай татымды дниелер беретініне сенімді.
оам тіршілігін майдана теесек, Мхтар е алдыы шепте, оты тінде лімге бас тіккен жанкешті жауынгер секілді. Бл жолда
«Мыты болса, жарыным, ізіді сал елсізге,
Ізсіз жандар нерде толып жатыр сенсізде» - деп, кейінірек жазан бір леінде жолын ууа талап білдірген бір інісіне айтандай, Мхтарды талай талпынысы, ебегі зая кетпеді». (16. 45 бет).
Мхтар шыармаларыны негізгі лейтмотиві – адамдыты, адалдыты, ділдікті, тазалыты, пктікті паш ету; ездікті, злымдыты шкерелеу. Тегінде, бл – бкіл а ниетті нер атаулыны мраты болса керек. Біра, Мхтар осы жайларды ешкімге самай, з даусымен, з длелімен рнектеуге тырысады. Мысалы:
«мір жайлы сан толыдым, толандым,
Достар, достар менен міт збедер
Мені кіле адал ойлы жандарды
атарынан іздедер», - (2. 210 бет)
дейді аын. Оны ледері бірде осылайша жан сезімін алдыыза бар аиатымен жайып салан адамны сырындай абылданса, енді бірде жігерлендіруші кш танытып отырады:
зі-а айтшы аламда мынау
Жеуді брі жеіс пе?
Жігітке арман жеткізіп пе еді
з сорын зі жебесе.
мірді барлы стсіздіктері
Баытсызды емес ендеше! (2. 93 бет)
мірде з абілетіді дрыс танып, оамны, халыны ажетіне жарау шін арманды дрыс тадай білу керектігін уаыздай отырып, осындай орытындыа келді.
Мхтар Шаханов сонау поэзияа алаш келген кезінен бастап ел тадырын жырлаудан жалыан жо «Сейхундария», «Кре тамырды іздеу», «Сенім патшалыы» секілді философиялы поэмаларында аиат пен жалан, сенім мен кдік, махаббат пен ызаныш, адалды пен арамды, ізгілік пен иянат, ерлік пен сатынды секілді рухани мір лшемдерінен болмыс задарына бойлай отырып, бар жасылыты басы – туан анаа, туан жерге деген сйіспеншіліктен басталатынын длелдейді:
«Тсінде зім ызы кндер кешірген,
Дархан далам кетпейді бір есімнен.
анша ілсем, крінбейді жас шегі,
Сенен шырау таулар да кп еселі.
Даы сенен биіктер бар.
Соларды барлыынан арты сйем мен сені.
А арыа арманымды тнеткен,
зісі ой жрегіме гл еккен.
Сол жрекпен ызды сйсе несі айып,
Сені сйем ызды сйген жрекпен.
міріде бір адамды беріле
Сймегендер – сйе алмайды сені де!» (1. 295 бет)
(Туан жермен сырласу)
Мхтар шыармаларыны ерекшелігі, адамды селт еткізер тсы - лені ішкі мазмны, ледегі ойды тередігі мен ккейкестілігі. Табиатында суреткерлік асиеті басым боландытан ол ашынан жрек, аыран ашу, анжылаан айыны мезгіл, мекенсіз лені зегіне итере салмайды, соан келген жадай мен заманды, тарих пен тадырды баяндап, ттас бір мір келбетін жасайды. Айтар ой, айшыты сезім кейіпкер тадырымен, аынны з тадырымен тікелей астасып жатады. «Сенім патшалыы» поэмасын оыан адам осыны кусі болар еді:
Бірдей тзіп ыстыа да,
Салына
Жер астында жатпай ма алтын кзден таса алпында?
ашан азып аланша ктетін
Шынды кейде сайды сол алтына!
Сен аынсы ніп шыан ертеге
андай рсі сынасы ертеге?
андай жеміс сынасы ертеге?
Ойлан, ойлан…
ділетті ылышы
Енді сені желкеде,
Енді сені желкеде! (2. 294 бет)
Ол ой маржанын бкіл лемнен, ал поэзияны басуларын халыты жырдан іздейді. Мхтарды «Жеілген жеімпаз хандыы Отырар дастаны немесе Шыысханны ателігі» атты шаын поэмасындаы ираан аланы тадыры бгінгі халы тадырымен тікелей астасып, рпаа ауыр да абыройлы жауапкершілік жктелгендей болады. Сатындыты рбаны болан Отырар ойран болды. Осы кезге дейін дауасы табылмаан сатынды туралы, адам бойындаы е жек крінішті асиетті аын осылайша з жырына арау етті.
азір адамны аыл-парасатымен бірге нпсісі стемдік ран кезе. Нпсі уаты бгінгі жылтыра «баралы мдениетті» туызады. Адамды лтіру, орлау, зорлау, азаптау, міне азіргі кнні ызытырар басты таырыптары. Ал, азір жер жзі «соыс алаына» (ойындар, кинофильмдер арылы) айналды. Мны брі жас рпа санасына мысалдап сіе бермек. «Нпсі философиясынан Рух философиясын жоары ою адамзат мддесіне сай екенін Мхтар Шаханов тамаша длелдеп шыан жне ол Рух болмысын орауды проблема етіп ктерген. Бл биік гуманистік позиция авторды лемдік дегейдегі ой-санасыны крінісі». (14. 3 бет).
Жалпы байап отырса нені жырласа да – достыты ма, махаббатты ма, табиатты ма – теренен тартып, философиялы ойа ру, ктпеген ты байламдар жасау – Мхтар творчествосына тн бір ерекшелік.
Мхтар Шахановты «Жазагер жады космоформуласы» (Шыысханны пенделік пиясы) атты поэмасы екі жыл брын оырман олына тиген «ркениетті адасуы» атты кітабымен ндес, бір-бірін толытырып тран, тере философиялы астары бар, мгілік мір айналымыны сыры мен жмбаына ілген, оырманны алдына тйіні крделі сауалдар тастап, тере ойа тартатын дние екеніне кз жеткіздік.
Мгілік мір айналымыны озаушы кші не? А пен ара... О заряд пен теріс заряд… Жары пен араы… Періште мен шайтан… Махаббат пен злымды… Міне осылай жаласып кете береді…
Мгілік мір осылай жаласып кете бермек пе? Егер озалысты озаушы кші арама-арсы екі кш дейтін болса, онда злымдыты да азаматты дамуына осан зіндік лесі боланы ой, деген зады сра туындайды. И, белгілі бір дрежеде солай екені рас. Екі кшті кресі алай, ашан басталды десек тп тамырымыза ілуге тура келеді.л сырттай ана баынышты болуы ммкін. Ішкі байламы берік, рухы мыты болса ол адамды алпын жоалтпайды. Ал ішкі «Менінен» айырылан адам рухсызды дертіне шалдыады. Рухсызды – барлы баытсыздыты бастауы. М. Шаханов адамзатты осы РУХСЫЗДЫ АПАТЫНАН сатандырды…
уел баста Алланы рухынан жаратылан Адам мір айналымына не шін жіберілді. рине, эволюциялы жетілу жолынан тіп, сіп, ркендеп, пенделіктен періштелік биіктікке дейін ктеріліп, тазалап барып лы Руха – Аллаа айта осылу шін жіберілген деп тсіндіреді азіргі заман ойшылдары. Адамзатты эволюциялы даму жолына кз жіберетін болса, талай тар жол, тайа кешуден тті. Мы ліп, мы тірілді.
азір біз компьютер, интернет дуірінде мір сріп отырмыз. Шегімізге жеттік, енді Жерді ойып, аламны тадырына да жауаптымыз біз! Біз енді Мейірім мен Махаббатты трге шыаруымыз керек. Біз сонда ана лы Мейірімге, лы Махаббата осыла аламыз. Онсыз тйыа тірелеміз.
Жапон алымы Хироенори Итоны Мхтар Шахановты «Жазагер жады космоформуласы» романы туралы жазан: «Это произведение уникально тем, что в историческом плане освещает смертельную борьбу добра и зла, наталкивает нас на мысль о надвигающейся катастрофе бездуховности, способной уничтожить человечество или привести к такой безобразной форме существования, которая обусловит его саморазрушение и самоуничтожение» (12. 2 бет) деген пікірі кпке ой салады ой деп топшылаймыз. Адамзат Рухсызды апатыны алдында тр. Ашаа л болу, материалды байлыа бас ию адамды рухани азындыа бастайды. Блай жаласа берсе, адам санамен емес арынмен ойлайтын халге жетпек. Бізге енді «Менен асан мыты жо!» деген озбыр кш иесі емес, «Адамзатты брін сй бауырым деп…» дейтін жылы жрек керек. М.Шаханов – осындай поэзиялы аын. Ал зіні «ркениетті адасуы» деген дастаны да шотыы биік туынды. Бл поэма азіргі лемдік поэзиядаы жетістіктерді бірі ретінде ЮНЕСКО тарапынан жоары бааа ие болып, кптеген елдерді ызыушылыын туызаны млім.
Шаханов «ркениетті адасуында» маызды мселені ктерген, ол – адамзатты азіргі адасуы. Енді оны екінші проблемасы бой крсетпек, ол – адасан цивилизацияны жнге салу. Міне, осы тста жалан пайамбарлар, уесой улиелер, дмше саясаткерлер кптеп сіп-ніп кетсе, сйтіп олар жыылан стіне ждыры дегендей, суа батар–батпас болып тран жанды млдем батырып жіберсе не болма? Шаханов сага поэмасын оыанда осындай тере ойлара аынмен бірге сги бересі, ол адамды ой тиыына батыртып, санаа салма, ойа ріс береді.
Мхтар Шаханов «Желтосан оиасына» орай азаматты рі парасаттылы крсетті.
зі айтандай:
лтты баы жанар ма екен хас тлпары, нары жо,
Ал, біреулер намысы жо, жігер, ауар, оры жо.
Кемсітпекші «желтосанны жала аятары» деп
Жо!!! Кешегі сын саатта ккірегінде жанып от,
Тран олар аяз соран ызыл бетті ары боп,
Дуіріні тауыына шашылмаан тары боп. (13. 3 бет)
Мхтар Шаханов жайлы андай ебек жазылса да, «желтосан оиасы» мен аын Мхтар есімі аталары ха.Халы намысы жер етілген сол жылдары Мхтар Шаханов болмаанда кні бгінге дейін «желтосана» атысты мселелерді кейбірі, блкім, лі де жабулы азан кйінде алар ма еді?
«Желтосан» Мхтарды азаматтыыны, парасаттылыыны, наыз халы аыны екендігіні айшыты мезеті боланы аян.
М.Шаханов поэзиясы тоана жиналан суды бгетін ашанда арындап аатындай крінеді. Мхтарды да ккірек сарайында кптен жиналып ордаланан ой-армандары арындап жыр жолдарына йыланын байаймыз.
Аын шыармасына ойлы сз жазан Шыыс Айтматов «аза поэзиясында брын-соды мндай уатты дниені кездестірген емеспін», - деп те жоары баалапты. Шыыс айтса айтандай, адамзат тарихынан сыр тартан небір талым аларлы жйттер, кесек-кесек анатты ты ойлар, батыл тжырымдар жан-дниеді баурап алып, асыл армандара жетелейді. Тек зі емес еліні, бкіл адамзатты болашаы шін аынмен бірге толанасы.
зіе де бір міндет жктелгендей болады. мірден з орныды іздейсі. анша оыанда сусыны анбайды. аза поэзиясыны лемдік дегейге ктерілгеніне матаны келеді. ледерін айтпаанда алашы поэмасы «Танакзбен»-а ол талайды тамсандыран. Бан арап талантты талантты танитынына кзі жететін секілді. Мхтар Шахановты поэзиясыны мыты бір ерекшелігі – брыны дуірлерден алан лгі, ибрат гімелерді азіргі заманны былыстарына байланыстыра айта алатындыында. Оны халыа ке танылан поэмаларыны, ледеріні баса ешбір аынны жаратылысына самайтын тосын келбеті осы тарапта болатын. андай таырыпта ой озамасын ледеріні ішкі астарында адама, достыа, халыа, Отана деген рмет сезімі сезіліп тратын рухани-адамгершілік ндылытара толы екенін байады. Егемендігімізді аланымызбен, оамдаы кптеген жастарымызды лтты рух пен лтты болмысын жоалтып бара жатандыы брімізді толандырады. Сол рухсызды апатынан сатануда Мхтар Шахановты адамгершілік ндылытара толы поэзиясы кмеккке келетініне сенімім мол.
ОБРАЗ ЖНЕ ОБРАЗДЫЛЫ ДЕБИЕТТЕГІ АДАМ
дебиет туралы жалпы тсініктерді бріні келіп йылар арнасы, дебиет туралы ылымны е басты жне зекті мселесі — осы образ жне образдылы. Бл мселені дрыс таратып тсіну-шін, уелі, дебиетті объектісі — мір боланда, предметі — адам екенін ескеруіміз керек.
Баяы Аристотель заманынан кні бгінге дейін адамнан тыс, адам мірінен тыс ешандай сз нерінін, де, нер туындысыны да болмайтыны длелденген стіне длелденіп келе жатыр. дебиетті объектісі предмет арылы, яки сз неріндегі мір шындыы тек адам арылы, адам образы арылы ана кркем жинатау дрежесіне ктеріле алады.
Белинский “аынны образбен ойлайтынын, оны аиатты длелдеп жатпайтынын, кзге елестете крсететінін”, Чернышевский сз неріні “шын мазмны — тек адам мірі” рана екенін айтса, Гончаров олына алам стаандарды ішіндегі наыз суреткерлерді айрыша баалап, згелеріне “бір ана аылмен он том жаз, брібір, лдеалай “Ревизордаы” он адамны айтанын айта алмайсы” десе, Горький зіні “Ксіп туралы кеесінде” кркем дебиетті, дды “оам тану” деген трізді, тура “Адам тану” (“Человековедение”) деп атады.
Кітап немесе симфония не туралы жазылан? Сурет немесе скульптура не туралы салынан?..андай сра болмасын, жауап біреу-а: а д а м т у р а л ы, а д а м н ы с е м д і г і м е н а с ы л д ы ы ж н і н д е, а д а м р у хы н -ы к е р е м е т к ш і м е н а с и е т і ‘ ж а й л ы… нер туындысыны бріне орта мазм.н — адамны ойы, арманы, штарлыры, мраты; нер туындысыны андай трі болмасын, райсысы з тілінде мірдегі, оамдаы адам тіршілігіні мні мен маынасын ана баяндап жатады. ез келген деби шы-арманы бетін ашса боланы, іздеп табарымыз, тауып толанарымыз — адам тадыры, адамгершілік сыры. Кне дние кербезі Милос Венерасынан осы кнгі абстракционистерді кескін-келбеттен ада мскін мсінсыма-тарына дейінгі айтыс пен тартыс бір-а нрсе — нердегі адам,адамгершілік тірегінде ана.
Адам тадыры — жазушы шін шыарма арауы ана емес, мірді тануды згеше тсілі де: мірде крген тірі адамдар туралы, оларды хал-кйі, кескін-кейпі туралы тебірене, толана ойланудан кбіне суреткерді сол адамдар мір срген оам туралы кзарасы алыптасады, нтижесінде сол оамды шындыты кркем жинатау масатындаы творчестволы рекеті басталып кетеді. Мселен, М. Горькийді “Кннен туандар” пьесасында мынадай диалог бар:
Л и з а. зііз білесіз, мен дрекілік дегенді жаныммен жек крем, тіпті орам содан… Соны біле тра сіздер брін дейі, мені обалжыту шін дейі істейсіздер ой деймш… Тотай трыыз… лгі слесарь бар ма… кзіме крінсе, зрем шады. зі бір трлі… кгірт, тсініксіз кісі… кзін крдііз бе, кзін: ашу мен ыза адырайтып жіберген бір трлі… Мен мндай кздерді талайын анау кні… анау жата… тобыр, топ ішінен крген секілдімін…
Чепурной. Ж, ж, еске тсірмеіз! ойыыз, рысын…
Л и з а. алай оям, мытуа бола ма сол смдыты!.. лде-бір дрекі, дкір сз естісем, лдебір ызарана кзім тссе, жаным жабыа алады. Бойымды орыныш билейді, кз алдыма со бір а трізді… ашулы… ызалы… зыыры айнаан… ап-ара… кара тобыр, ан жуан беттер… ма сібей, а боп йып жатан ып-ызыл ан елестейді…
Чепурной. Ту, енді сіз ашан талып, лап тскенше оймассыз…
Л и з а. Аяымны астында басы жарылан бала жігіт… жер бауырлап, жылжып барады, самайынан ан соралайды, желкесіне ан саулап йылады… ана баттасан басын жоары — аспана ктереді… Кзіне кзім тсті: тнып кеткен… Аузы ашы, тісіне дейін ан жуып кеткен… Енді бірде басы сыл тсіп, бетімен м апты… Бетімен… бетімен…
Осы зіндідегі Лизаны аузымен айтылан смды шындыты брін — “ашу мен ыза адырайтып жіберген” кздерді де, “ан жуан беттерді” де, “зыыры айнаан ап-ара ара тобырды” да тп-тгел Горькийдік
зі крген, жаны тршіге сезінген. Бл — 1905 жылы 9 январь кні Петербургте болан смды. Дл сол жексенбіде, патша солдаттары жазысыз жандара о жаудырып, Сарай алаы кып-ызыл ана бояланда, Горький ереуілшілер ішінде — кшеде жрген. “Басы жарылан бала жігіт” Лизаны “аяыны астында” емес, Горыкийді, “аяыны астында жер бауырлап, жылжып бара” жатан. Оны “тнып кеткен кзіне кзі тскен” Лиза емес, Горький; “басы сыл тсіп, бетімен м ап-анын” крген Лиза емес, Горький. Сол анды жексенбіні кешінде Горький йіне келді де, былай деп жазды: “Орыс революциясыны алашы кні — орыс интеллигенциясынын, моральды кйреген кні” *. Неге? Негесі сол,— здерін оамны рухани ксемі деп атын интеллигенттер — оыандар, зиялылар осынау аарлы оиа тсында здеріні халы алдындаы рухани жауапкершілігін млде тсінген жо. Олар жер мддесінен алыс, аспанда жрді. Осыны брін Горькийге тек бір кнні оиасы ойлатты, тек бір кн ішінде крген адам-дарды тадыры толантты. Осыдан бір апта кейін Горький амауа алынды да, трмеде отырып лгі смдыты айта ойлады. зі крген аиатты жазушы зге бір сипатта танып, осыдан оны творчеетволы рекеті бас-талды. Біра-ол лгібір а патшаны іргесін шайалта бораан ара дауылда ел мддесі шін айрата мініп, “бетін ан жуандар” емес, дауыл алдында дрмені жо, жер мддесінен алыс аспан аанаттары — “кннен туандар”, саым уандар жайлы пьеса жазды. Одан келді де осы асырды басындаы орыс интеллигенттеріні тамаша образдар галереясы туды.
Демек, дебиетті предметі — адам дегенде, гіме дайын деби аарман жнінде рана емес, аламгерді сол аарманды жасау стіндегі кллі творчестволы рекетіні ойы-ыры, ия-алтарысы туралы болуа тиіс. Белгілі (бір дуірлік шындытан кркем шыарма туызу шін, брінен брын материал керек. Ал материал табудын, суреткерлік тсілі — оол дуірдегі адам тадырын азу, опару, “тірі документтерді” зерттеу. Бл ретте,
М. уезовті “Абай” эпопеясына материал жинау тсілі айта аландай: “Алдаашан бел асып кеткен керуеннін, айдаладаы жртына кешігіп жеткен жргінші
М.Горькиий.Шыгармалар, М., 1954, 28-том, 349-бет.
сніп алан от орнынан болмашы жылтыраан бір ызылт шо тауып алып, оны демімен рлеп ттатпа болды десек, романа материал жинаан мені халім де дл сол рекет сияты еді. Мен карт адамдарды кмескі жадында мыт болан кп нрселерді айта ойлатып, айтызып алдым. Алпыстаы йгерімні жімді бетіне арап, оны бір кезде Абайды ттындаан жас шырайлы ажап слу жзін “алпына келтіруім” де лгідей еді” *.
мірмен осылайша оян-олты келген жадайда ана суреткерді творчестволы фантазиясы имыла кшеді, озалыса тседі. Дл осы арада біз дебиетті предметі маындаы авторлы айрыша сем рекетке, длірек айтанда, дебиеттегі адам бейнесін жасауды шешуші шарты — ойдан шыару (вымысел) мселесіне кезігеміз.
О й д а н ш ы а р у — о бр а з а б а р а р ж о л суреткерді мірде крген-білгенін ойша деуді, орытуды, жинатауды тсілі. Ойдан шыару жо жерде дебиеттегі адам туралы млде ым болуы ммкін емес. йткені ойдан шыару арылы суреткер болаша кркем образды эскизін, алдымен, зі ойша жасап, кз алдына ойша елестетіп, ойша кріп алады. Суреткерді з ойында наты трде мсінделмеген, суреткерді кз алдына затты трде елес бермеген бейне оны шыармасында тірі аармана айна-луы ммкін емес. Бл ретте, керек десеіз, кркем талант дегенні айрыша пиясы мен кші суреткерді зі жасама болан кркем бейнені кескін-кейпін, тр-тласын зінше кре білу абілетіне, осыан орай иял пия-сына, ойдан шыара білу кшіне байланысты.
дебиет шежіресіне арап отырса, творчестволы фантазияа, ойдан шыара м кзге елестете білуге байланысты, солар арылы з олымен жасалар кркем бейнені рі жинатауа, рі даралауа байланысты сз зергерлеріні здері айтан пия-сырлар тіпті ызы. “Маым толан адам,— дейді Гончаров,— з геройларым; маза бермейді, кз алдымда ыры былып жреді, мен оларды ап-аны кремін, з ара сйлескендерін естимін”. Ибсен ааза сз жазардан брын з ба-
* М. уезов, “Абай” романынын. жазылу жайынан, “дебиет жне искусство”, 1955, № 3, 95 бет (мааланы кезшде авторды птауымен орысшадан ышамдап аударран — біз — 3. )
сында пайда болан образды бастан-ая ойша барлап, кріп, танып алатынын айтады: “Іші-сыртын тгел: жріс-трысын, мнер-машыын, тіпті киіміні тймесіне дейін кріп, даусын естуім керек”. Тургенев те дл осы ымда болан: “асыызда біреу трандай, зіізбен бірге жргендей сезінесіз, оны бет-жзін кргендей боласыз. Тс секілді… йтеуір з геройым зіме ашан ескі, жасы таныс боп алмай, зін кзіммен кріп, нін лаыммен естімей, алам тртпеймін”. Писемскийді болаша геройлары тура “тсіне енген, брі жиналып кеп, жаудырай арап, млде йы бермей” ойан. Бет-ховенні геройлары да композитор иялданан сайын “кз алдында кктеп шыып, се берген, се берген”. Бомарше кайткен? зіні ойында пайда болан з геройларымен кдімгі тірі кісілермен сйлескендей “длшына кеесіп отырып, тек соларды айтандарын ана ааза тсірген”. Бальзак ше? О, ол “з геройларыны мірімен мір срген”, тсінде ана емес, кдімгі інде де солармен “бірге трып, бірге жрген”. Бл шындыты Лев Толстой атты птаан: “мірдегі адамды тек бірге транда білетіні секілді,—деген ол,—нердегі адамды да бірге транда ана білесі”. зіні болаша герой-ларын осы ретпен ойша толанып, кдімгі тірі адамдарша танып, біліп алан болса керек, бір жолы Чехов “Ішімде сырта шыысы кеп тран бтін бір армия бар” депті.
Сонымен, творчестволы фантазия,яки о й д а н ш ы ару — ш ы а р м а- д а с ур е т т е л е р ш ы н д ы т а н ш а л а й ж а т а н о ы с н р с е
е м е с, с о л ш ы н д ы т ы с р ы п т а у, с а р а л а у т с і л і; ш ы н д ы - а с у а р ы л а н а д а м т л ас ы н р і ж и н а т а у, р і д а р а л а у тс і л і. Образа апарар жол осылай басталады.
ОТЫРАР ААРМАНДЫЫ
немесе
жеiлген жеiмпаз туралы дастан