азастана оныс аудару

Айтыс болуы

· Саындым жаным, мен сені!

· Кркіді жрген уаныш ылып, мендей ме екен бар аа,

· Шын інім болса, бас брма, жаным, сек – айбата бораан.

· ажет жерінде атыгездік пен аталды керек десек те,

· Адамны заар лылыын сен саынышымен есепте.

· Онсыз сен тіпті тлпар да болса, осыла алмайсы атара

· уелі бден саынып алмай шыушы болма сапара.

· Саынбай барса, теіз де сені тебіренбес жасты шаыдай,

· Блблды дауысын есіте алмайсы, баулара кірсе саынбай.

· Саынбай барса, таулар да сені алдынан шыпас асатап,

· Ойлауы ммкін дниені мынау кеткен екен деп тас аптап…

Айтулы толауды осы бір жерден зеріміз зіп алып, рі-срі кйге тстік. Кз жауын алардай жауарды сындырып аландай, соны сіздерге тек блшегін сынандай пшайман болды. Осы бір жырдаы алабртан екпін, тау суындай кркіреген арын, бірінен-бірі туындап, сытыла шапшыан бла сз толын, буырана блысып атыан сезім серпіні зуге, іркуге келер емес еді, кнер емес еді. Жыр жйрік. Апшы уыран асау аыс. Аяына дейін жіберіп, ат басын аытан осынау бір тлпар шабысты тек тамашалай бергі келеді. Тамсана бергі келеді. Аын ніне н осып, сз шыындап жаты келмейді. Мы был шылалы жыр жауарларын назарларыыза бірінен-кейін бірін сынып, айберен толауа нсіз ден ойып отыра бергі келеді, осынау сыла шабыса осыла ол шапаттап отыра бергі келеді. Трт аяы те жора Тлеген жырларын, шашасына ша жпас апа жырлара ара сзбен тсініктер жазып сипаттап, суреттеп жату — бір урешілік. азаты арнасы ке жыр дариясына сонау алпысыншы жылдар аяында бір бйірден апшып келіп, бір ажал толын раны есте. Тлеген — толын. Арырап ажалданып шиыршы атып келген толын.

 

 

Тманбай Молдаалиев (1935 жылы туан)-аза поэзиясындаы сыршыл лиризмді дамытан аын. Тманбай Молдаалиев1935 жылы Алматы облысыны Ебекшіаза ауданында дниеге келді. кесі лы Отан соысында аза тауып, ол анасыны трбиесінде седі. Тманбай 1951 жылы Есік аласындаы мектепті, одан со аза мемлекеттік университетіні филология факультетін бітіреді. Оны алашы ледер жинаы «Студент дптері» (1957) аталан.

зіні шыармашылы ебек жолын «Лениншіл жас» газеті мен «Пионер» журналынан бастайды. Тманбай Молдаалиев 1959-1970 жылдары «Жазушы» баспасында аа редактор, 1970-1973 жылдары «Балдыран» журналында жауарты хатшы, 1973-1984 жылдары «Жалын» альманаыны бас редакторы, 1984-1986 жылдары азастан Жазушылар одаы басармасыны хатшысы ызметтерін атарды. Ол 1986 жылдан «Балдыран» журналыны бас редакторы. Тманбай Молдаалиевты ле, поэмалары 40-тан астам жина болып басылып шыты. Аынны 1990 жылы 13 томды шыармалар жинаы, 2004 жылы 14 томды шыармалар жинаы жары крді. Тманбай Молдаалиев- азастан комсомолы, азастан Республикасы Мемлекеттік сыйлыыны иегері, 1992 жылы Физули атындаы Халыаралы тркі дниесі аындары сыйлыы тапсырылды. Тманбай Молдаалиев шыармашылыыны е басты ерекшелігі-оны ледері сезімге толы. Аынны «ош кктем», «Жаа дптер», «Жрек ояу ашанда», «Махаббат оты снбейді», «Жрегім мені сапарда», «Мен де жиырма жаста едім», «Жректегі жазулар» т.б. жыр-жинатарын жазды.

азан айыны 10-ы кні 76 жасында аын Тманбай Молдаалиев мірден тті. аза дебиетіне соыстан кейін келген Тманбай Молдаалив Хрущевті кезіндегі саяси «жылымыты» да, онан кейінгі «кемелденген социализм» мен тоырау, «айта ру» жылдарын да, азастан туелсіздігін де кріп кетті.

«Соыстан соы ртеге шыан» жастар арасынан деби ортада «лирик аын» ретінде мойындалан оны шыармашылыында «портреттер галереясы» ерекше орын алды. Бл галерея соы жылдары азастан президенті Нрслтан Назарбаева арналан ледермен толыты.

ЛИРИК АЫН

Баса аындар секілді уаыт талабына сай «лы октябрьді» («аза дебиеті», 7.11.1979) жырлады, «лы Отаным СССР-ді» («Социалистік азастан», 31.12.1982), комсомолды («Жас мір туралы жыр». «Социалистік азастан, 20.3.1958) леге осты

Алайда ол аза дебиетінде е бірінші лирик аын ретінде есте алды. аза аындары да, дебиеттанушы алымдары оны е уелі лирик аын ретінде мойындайды.

«Тманбай Молдаалиев аза жырындаы лирикалы поэманы хас шеберлеріні бірі немесе бірегейі. ...Саясатты салын абаы жібіп, темір тізгін сл босаан стте жас Тманбай кпті кпті ккейіндегі кптен кткен арманны нзік сырын дл баса білді. Оны тонды жарып шыан бйшешектей арымды да ызулы жырлары шынында да ле лкесіне кктем шуаын алып келген былыс болды» деп жазады аын Несіпбек Айтлы.

Тманбай Молдаалиев композиторлар Шмші алдаяов, Нриса Тілендиев, Сейдолла Бйтереков, сет Бейсеуовтерді халы арасында ке тараан біратар ндеріні сзін жазды. «Баыт шаында», «нім сен еді», «Шаырады кктем» атты ндерді;

 

«Жаз мірін, мз мірін ысартып,

Бара жатыр, бара жатыр с айтып,

Зымырайды мені бала кезімдей,

Бір жалт етіп те шыан сезімдей» деген сзі лі кнге ел аузынан тспейтін «стар ніні» де леін жазан Тманбай Молдаалиев еді.
Уайдин мбетбай Уайдалы (10.10.1935 ж.т., Атбе облысы Ырыз ауданы "Темірбастау" ауылы) - жазушы, журналист, фельетоншы. азУ-ды бітірген (1965). 1954- 58 ж. Донбастаы Красный Луч -нда шахта рылысшысы, 1958 ж. Шалар ауданы газеті редакциясы жанындаы баспаханада ріп теруші болып жмыс істеген. 1959 жылдан аза радиосы, "Ара" журналы, "нер" баспасы, азастан кітапмарлар оамы мен Жазушылар одаында р трлі ызметтер атаран. Уайдинні "ара кзілдірік" (1968), "рдым шиыр" (1971), "Ендігісін айтпаймын" (1974),"Іші білсін"(1976),"Контейнермен келген кемпір" (1978), "Тілсіз оырау" (1980), "Быды-быды" (1982), "Нанайын ба, нанбайын ба?" (1984), "Инабат иірімдері" (1985), "Мселе айда жатыр?" (1987), "Плен-пштуан" (1992), "Мгілік мселе" (1993) кітаптары жары крген. Шыармалары орыс, украин, ырыз, араалпа, тува тілдеріне аударылан. азастан сатириктеріні "Найзагер" ауымдастыы президентіні орынбасары. азастан Жо. Кеесі рмет грамотасымен марапатталан.^[1]

 

ркер - аза жазушысы біш Кекілбайлыны кіші жз руларыны Ресей Империясына осылан кездегі жадайды сипаттайтын клемді тарихи романы. Бл тарихи жадайа арнап біш Кекілбайлы ркер (1981) жне Еле-ала (1984) атты екі романнан трады.

ркер шыармасы негізгі трт бліктен трады:

· Тыыры

· Елшілік

· Арбасу

· Айас

Кейіпкерлер

· білайыр хан

· Бкенбай батыр

Рецензия

Соы бес-алты жылды жзінде, азастанны сонау ескі заманнан бастап бгінгі кнге дейінгі кп томды тарихын жасау ісіне тікелей атысуыма байланысты, мны ішінде, сіресе, аза жеріні Ресейге осылу процесіне байланысты бірсыпыра тарихи деректерді, атап айтанда: аза еліні ескі тарихын баяндайтын трлі деректерді, тарихи дебиетті, халы ауыз дебиетіні ааз бетіне тсірілген р трлі лгілерін, азіргі аза кркем дебиеті орында бар бірнеше елеулі туындыларды /романдар мен повестерді/ таы да арап шыуыма, кейбіреулерін миятты оып шыуыма тура келді. Бларды арасында еліміз, халымыз тарихын, мір жолын, ндіргіш кштері мен ндірістік атынастарды даму процесін азіргі заман, ылым талаптары трысынан ділетті сипаттайтын жанры жаынан тарих проблемаларына арналан кркем шыармалар жасаланы немесе дйекті трде алыптасып келе жатаны байалады. Мны зі де аза халыны рухани мдениетіні мытап сіп отырандыын байататын, иекке елеулі тиек боларлы байыры крсеткіш.

Соларды бірі – жаында ана олжазба кйінде оуыма тура келген, соы 10-15 жыл жзінде з туындыларымен ерекше кзге тсе бастаан белгілі аламгер біш Кекілбаев жолдасты «ркер» атты романы. Бл — зіні жанры жаынан аза елі басынан ткен аса ауыр кезедерді, XVII-XVIII асырлар бойында орын алан ірі-ірі оиалар негізінен аланда наты тарихи деректерге сйеніп жазылан, кп анатты, тарих шежіресін жырлайтын дерлік тлалы туынды, тарих дебиеті атарында белді жерден орын алатын, сонымен атар кркемдік дрежесі де жоары, айрыша орамды шыарма.

Біра біз бл арада .Кекілбаев романы бойынша біткен барлы асиеттерді: композициялы рылыс-рылымын, барлы сюжетті мен персонаждарын кркемдік дрежесін, стиль асиеті мен тіл байлыын жне баса сондай толып жатан жатарын гіме еткелі отыранымыз жо. Блар з алдына дербес гіме болатын, алдымен дебиет сыншылары айналысатын дние. Бізді зірге айтайын дегеніміз, жртшылы алдына тартар ойымыз, барынша ышамдап айтанда, мыналар: -роман желісі, басты аидалары аза елі мен жері бай тарихыны азіргі кезде жалпы жрт санасына бден дерлік сіген, ылымда берік алыптасан ымдармен ндес пе, яни тарих аидаларымен айшы емес пе деген мселе; – роман басты персонаждары /басты кейіпкерлері/ ойдан шыарылмай /мндайлар кркем дебиетте рашан болып тратын былыс ой/, мірде, тарихта наты болан, белгілі дрежеде шпес із алдыран адамдар ма деген жадайлар; – шыармада гіме болып отыран дуірдегі, заманадаы, аза еліні оамды дамуына, мір жолына, дет-рып салтына берілген сипаттамалар мен баалар орынды ма дегендер; – аырында, аза еліні сол тста басында болып жатан наыз шытырман, иын-ыстау жолда барар жер мен басар тауды іздеу процесіні баяндалуы мен баалануы дрыс па, ділетті ме деген леуметтік мні бар жайттар.

Енді осындай маызды да крделі проблемаларды талдау мен шешудегі романны ндылыы мен жаымды жатарын арастырып крелік.

1. Романда гіме болып отыран аза еліні, оамыны, мірі, леуметтік тартыстары, ішкі-сырты атынастары XVII-XVIII асырларда орын алан, белгілі із алдыран тарих желісімен, барлы елеулі кезедерімен негізінде ндес баяндалан, жалпы тарих межелері /тіпті наты даталары да/ толы саталан. Мны зі жалпы аланда бкіл ел тарихымен, жекелеп аланда аза даласыны сол замандаы бден шиеленіскен мір жолымен жете хабардар екенін крсетеді. Бл – шын мнісінде кп, ажырлы ебекті жемісі.

2. аза жртыны сол замандаы тарихы, этнографиялы дет-рпы, мір салты, ш жзді /лы, орта жне кіші жздерді/ рамы, зара атынастары мен тартыстары да бірсыпыра, негізінде дрыс амтылады-сипатталады. Бл да авторды осыншалы ауыр жкті-шежірелік мні бар иын мселелерді шешуді мойнына аланын крсетеді. рине, автор мндаы жол-жнекей, жанамалап талдауымен шежіре проблемасын тгел шешіп берді деген ым сте де тумайды. Бл лі де талай тере жне жан-жаты зерттеулерді ажет ететін проблема. Дегенмен, роман авторы з талдауымен, з рекетімен аза шежіресіні кейбір кмндау жрген мселелерін анытай тсуде азын-аула лес осан трізді.

3. Роман мазмны, е басты, наыз зекті мселесі – аза еліні з жері, з бостандыы, дербес ел болып мір сруі шін талай, жылдар бойы табан тіресіп жргізген кресіні жайы, айбынды асулары. Бл кресті е белді жері, зор дігегі – аза жеріне сан рет рахымсыз шапыншылы жасаан, аза елін XVII асыр басында атабан шбырындыа шыратан жоарлара арсы жргізілген, ммкіндігінше мытап йымдастырылан рыс-тартысы еді. Алдымен ашып айта кетейік: бл тартысты да тарихи, мндаы талай тар жол, тайа кешулер арылы ткен ткелдер жалпы аланда длелді де, ділетті де айтылан. рине, кркем шыарманы зіне тн ерекшелігі, жалпы жорушылыы болады. Осы трыдан аланда мнда, азатар мен жоарларды майдан, рыс даласындаы айасын крсетуде-жазуда сірелеу пен азын-аула асырып айтушылы жо емес. Біра болан оиаларды баяндаумен баалауды жалпы баыты, барлы желісі бден дрыс, тарих тжырымдарына ешбір айшы емес. Сондытан азатар мен жоарлар арасындаы тартыс жолы мен бейнесі жалпы тарих трысынан да, кркем дебиет трысынан да бден діл берілген деп есептейміз.

4. Шыарманы барлы басты персонаждары – кейіпкерлері – айталы, Туке, білайыр, Бкенбай, Тевкелев немесе белгілі билер: азыбек, Тле, йтеке жне басалар сте де ойдан шыарылан пенделер емес, мірде, тарихта болан, оам мірінде здеріні істеріне арай белгілі дрежеде із алдыран наты адамдар, лкенді-кішілі айраткерлер. рине, романда автор ойынан шыан, керекті жерінде ажетімен кіргізілген кейіпкерлер де жо емес. Блар да кркем шыармада кездесіп отыратын бден табии былыс. Блар здеріні бояуларымен, іс-рекеттерімен шыарма мазмны мен іреін кемітіп тран жо, айта кеейтіп, айрыша ашып тр. Сонымен, бл шыарманы ерекше айырмашылыы мен артышылыы сол – ол тгелдей мірде болан адамдарды здері мен наты /жаымды да, жаымсыз да/ істеріне негізделіп рылан. Сондытан да бл – шын мнісінде тарих шежіресіне рылан тарих жанрына жататын туынды. Мны шпес маызы мен тарих трінен алатын орны алдымен осында.

5. Ебекте одан рі талай жылдар бойы жоар басыншыларына арсы жргізілген жауынгершілік кезедерде аза еліні, аза хандытарыны Ресей империясына /патшалыына/ деген кзарастары, бан байланысты бл мемлекетпен жаындасуа, ммкін болса тіпті ода жасауа баытталан ниеттері мен рекеттері р жаты гіме болады. Бл да, лбетте, бден орынды, з дрежесінде, екі ел арасындаы елшілік атынастырды крсету арылы баяндалан. Бл арада айрыша атап тетін бір жадай сол – бл былыс деттегідей, брыны деби деректерді кбінде бір жаты айтылатындай емес, жан-жаты, яни мны жаымды да, жаымсыз да жатары бірдей, барынша объективтік трде сипатталан. Бл тарихи шындыа бден жаын. йткені сол заманда аза жртшылыыны брі Ресеймен елдесуді жатады десе, шындытан грі тірікке жол бергендік болар еді. Авторды таы бір ділдігі дл осында.

6. Шыармада суреттелген шытырман жадайларда, аза жері мен еліні тадыры ыл тсінде транда – бостандыы мен дербестігіні саталуы ауіпті жадайда болып жатанда – халы кемегерлігі нышаныны кріне бастауы, барар жер-басар тауды іздеуі бден табии нрсе. мірлік мні бл мселелер де жан-жаты, орынды айтылан. Бл арада барынша басып талданан нрсе сол – жалпы аланда ел ойы мен тілегін, замана талаптары тапан білайыр ханны, оны толып жатан жатастарыны рекеттері, барлы жатарынан бірдей – барлы айшылытарымен бірге баяндалан. Мселен, автор алдымен кіші жз ханы білайырды Ресейге осылу жніндегі антын р жаты сипаттайды. Сйтіп аза еліні Ресей ол астына арау процесін сипаттайды. Бл – наыз мір шындыы.

7. Сайып келгенде, романны негізгі мазмны, идеялы нысанасы – аза еліні Ресей елімен орыс халымен ода болу, ынтыматасу ажеттігін длелдеу, мны бірден-бір дрыс, наыз прогрестік жол екендігін айындау, ашып айту. Сондытан да ебекті рылысы – тыыры, елшілік, арбасу жне айас деп аталатын блімдері – жааы ала ойылан проблемаларды кркем шыарма ралы – тілі арылы крсетуге баындырылан. Бларда аза еліні сол замандаы ауыр жадайларын, трлі леуметтік жіктер тартыстарды барынша толы талдау арылы бірден-бірге Ресеймен жаындасу, одатасу мселесіне келіп тірейді. Авторды бл ниетін, шыармада олданан бл дістерін тгелдей птамауа болмайды.

8. Дл осы арада, реті келіп транда, шыарманы кркемдік ндылыы жайында бір ауыз сз айтпауа болмай тр. Шыарманы таырыбы наты тарихи-леуметтік мселе боланымен аза еліні, халыны, бойындаы талап тамаша асиеттері: ежелгі парасаттылы-адамгершілік, ділділік, жасылыты дріптеушілік, озат нерге мтылушылы, сз адірін жете білушілік жне басалар орнымен, барынша шебер, оушыны жадында мгі аларлытай трде берілген; аза тілі орындаы маал мен мтелдер, анатты сйлемдер, шешендік сздер мол олданылан. Мселелер, Тукені кллі азаа орта хан сайлап, жеті жарыны жосыын абылдаан лы жиын аяталасын жиылан жрт: «Ерте елге баранда айта барарлы ш би бізге не дейді екен? Соны естіп кеткіміз келеді», — деп тырп етпей трып алды дейді автор.

:— Сонда ш биден не срайсыздар? — депті хан Туке.

Жрт:

— ш би бізге е уелі заман лынан ш ауыз сз айтсын!

— Енді ш би бізге крілік пен жасты хаында не мслихат осады екен!

— Енді ш би бізге л мен ыз хаында не айтар екен!

— ш би бізге енді адам лынан ш ауыз сз айтсын! /128-131 беттерді араыздар/.

Автор осы арада бл срауларды бріне ш биді /Тлені, азыбекті, йтекені/ берген, мейлінше тауып айтан жауаптарын толы келтіреді. Мны зі, бір жаынан, халы бойындаы тнып жатан мол кемегерлікті крсетсе, екінші жаынан, роман авторыны ел бойындаы осындай асиеттерді іздеп-тауып алып, орнымен шебер бере білгендігін байатады. Мндай мысалдар, оушыларды лажсыз тартатын, йіріп кететін тере толаулар романда жиі-жиі кездеседі. Осыларды зі-а шыарма ндылыын, халыа бден ажеттілігін толытыра тседі.

# Жоарыда бір жерде атап ткеніміздей, бл роман аза елі міріндегі аса иын, асулы кезедерді амтитын, леуметтік дамуды зекті мселелерін гіме ететін, етек-жеі мейлінше ке шыарма. рине, мндай кп анатты дниеде азын-аула олылытарда болмай оймайды. Ондайлар мнда жо емес. Бларды бастылары бізді байауымызша, мынадай: романны бірсыпыра жерінде, сіресе, бірінші, шінші жне тртінші блімдерді алашы кіріспелерінде тым алыстан ораытушылы, айналаны тоза гімесімен айналушылы бар, кейбір жерінде, белгілі оиаларды суреттеуде, айталаушылы кездеседі. Мны зі романны зын-ырасын орынсыз лайтып жібереді, оушыларын жалытырады. Блармен атар леуметтік, оамды, мні бар термин-ымдарды олдануда алалалы байалады /блар, сіресе, руларды, таптарды, халытарды аты-жнін айтуда жиі шырайды/. Кейбір халытарды мінез-лын, іс-рекеттерін айтуда да екі-шты, кпеге тиетін сздер кездесіп алады /мысалы, орыса сенбе, суа сйенбе деген сиятылар/. Біра бларды брі редакциялауда тзететін дниелер.

1. Тйіндісі. «ркер» романы – тарихи таырыбы мен атаратын идеялы роліні маызы жаынан да, кркемдік ндылыы мен тіл тартымдылыы жаынан да тбінде, ертелі-кеш, азіргі профессионалды аза совет кркем дебиетіні наыз трінен зіне лайы орын алатын сегіз ырлы бір сырлы шыарма.

Бгінгі бізді оып кріп отыранымыз автор жоспарлап, жазып жариялаалы отыраны азастанны Ресейге осылуыны 250 жылдыына /1981 жылы аталып тетін/ тарту ретіндегі клемді туындысыны тек бірінші кітабы крінеді. Ал мны азір жазылып жатан жаласы — екінші кітабы аза еліні Ресейге осылу процесін – аса тарихи асулы кезедердегі леуметтік мірін барлы жаынан бірдей баяндайтын жыр болма. Міне, сонда, шебер аламгер біш Кекілбаев олы мен талантынан туан «ркер» романыны аза халы басынан ткен екі асыра жуы за мірді еске салатын, азіргі мен болаша рпатарды игілігі ететін шын мнісіндегі эпопея болатындыына ешандай кмн жо.

Сондытан біз, сз жо, болашаы мол бл ебекті тез жарияланып, жртшылыымызды игілігі болуын олдаймыз.

 

Фариза!
Фаризажан, Фариза-ыз,
мірде аындарды брі жалыз.
Шыдай-шыдай аыры жалыармыз,
Бірімізден біріміз арылармыз.
Біздерді де жотайтын жан болса егер,
Ша басан архивтерден табылармыз.
Сен мені білесі бе, білесі бе?
Жаралмаан жан екем кресуге.
Жылай жріп, тірік клесі де,
Жресі де оясы, жресі де.
Бірі итеріп кеудемнен, бірі шалып,
Тастаысы келеді кресінге.
Фаризажан, сен соны білесі бе?...
Жанарымды тманмен тмшаладым,
...Серіппесі зіліп тр садаым.
Жігітінен азаты дос таба алмай,
ыз да болса мен саан м шаамын.
Ауырлар деп ойлап па ем мнша халім...
Аын болып несіне жаратылдым,
Арасында ап оймай ара тнні.
асиетін сезем деп Ана тілді,
ауырсыны алмады анатымны.
у тірлікке л болып, ая басып,
лашымды жая алмай баратырмын.
Момын едім, жасы едім, я едім,
Аттап ттім оларды ия белін.
Енді, міне, ауарсыз р ашуды,
Жия бергім келеді, жия бергім.
Мадайымнан сипаан бір жан болса,
Енді алан мірімді ияр едім.
Білмеймін, бзыпын ба, жындымын ба?!
Кеп трады тілегім мды-ма.
Енді алан мірді рдымында,
лтірсе де кмбеймін жырды ма!
Нл болады деп айтам, жалтармаймын,
Кбейтсе де аншама мынды-мыа...
Айналаа арайы аны барлап,
(Тн кеткесін, кн шыып, жары болма),
He туралы жырласа, Фариза-ыз,
Баыштайы брін де халыа арнап.
Фариза, Фаризажан, Фариза-ыз,
Бірімізден біріміз арылармыз.
Том-том болып дкенде трмаса та,
Подвалдаы архивтен табылармыз...

 

 

ХАНДЫ ДУІР ДЕБИЕТІ
Ханды дуір дебиетіні рылуы арсаындаы оамды- леуметтік, саяси жадай

аза хандыы тріндегі аза мемлекеттігіні пайда болуына негіз болан объективті себептер: Дешті ыпшаты, Жетісу мен Отстік азастанны аза рулары мен тайпаларыны этникалы жне саяси топтасуыны кшейе тсуі, каза халыньщ алыптасу процесіні аяталуы, феодалды атынастарды дамуы.
Хандыты негізін салушылар - А Орда билеушісі рс ханны рпатары Керей мен Жнібек.
ХІ асырдаы аза хандыы. ХІ асырда аза хандыыны ныайып, территориялы жаынан лая тсуі. асым ханны тсында каза хандыында ішкі айшылытарды жойылып, саяси жне экономикалы жаынан ныаюы, шекараны лаюы.
Алашы аза заы - « асым ханны аса жолыны » жасалуы.
ХІ асырды екінші жартысында лсіреген хандыты біріктіруде Аназар ханны лесі. Туекел хан тсында аза хандыы мен Ресей арасындаы дипломатиялы арым-атынастарды ныаюы жне Орта Азияны сауда орталытарына шыуы.
ХІІ асырдаы аза хандыы. Есім ханны орталытандырылан мемлекет ру рекеті. аза хандыыны Есім хан тсында Отстік шекараларыны кееюі. «Есім ханны ескі жолы» деп аталатын заны сипаты.
ХІІ . екінші жартысындаы аза хандыыны саяси, леуметтік жадайы. Туке хан билік ран кезеде (1680-1717) халыты бірлік, ынтымаыны арта тсуі.
аза мемлекетіні леуметтік, экономикалы жне ішкі жадайды реттеуге баытталан реформалары.
аза халыны тарихына ірі кыты згерістер жасаан «Жеті жары» заыны жасалуы.
ХІІ . алашы жартысында Жоар хандыыны рылуы. аза-жоар атынастары.
Туке хан айтыс боланнан кейінгі кезеде аза хандыыны лсіреуі. алматарды аза жеріне шапыншылы жорыы.
1710-1711, 1717, 1723-1725, I 740-1742 жылдарда аза жеріне жасалан жоарларды жорытары.
аза халыны жоар басыншылыына арсы кресі. Жоар мемлекетіні кйреуі. Жоар алматарына кйрете соы берген аза батырларыны жеісті жорытары.
Жоарлара арсы кресті йымдастырудаы Абылайды рлі.
аза хандыыны мемлекеттілігін, туелсіздігін сатап алудаы Абылайды батырлыы, йымдастыру, дипломатиялы шеберлігі.
Абылай хана, жоарлара арсы кресте ерлігімен танылан аза батырларына арналан поэзиялык туындылар. Осы шыармалардаы Абылай бейнесі.
Ежелгі тркі поэзиясыны жаа коамды саяси жадайлардаы дстрлі жаласы болып табылатын аза жырауларыны тарих сахнасына шыуы.
аза дебиеті тарихынан жыраулар поэзиясыны алатын орны.
Жырау, жыршы, аын сынды халы дебиетін жасаушыларды зіндік ерекшеліктері. Жыраулар поэзиясыны дара табиаты, таырыпты ерекшеліктері. Жырауларды оамдык-леуметтік тласы.
Ханды жйе кезеінде жырауларды хана, мемлекет билеушілеріне кеесші кмекші болуы, оны мемлекет істеріне араласуы, оамдаы рлі. Жырау - хан мен халы арасындаы днекер тла.

Жырауларды аза хандыы алыптасып, ныаюы процесінде хандарды бір орталыа баынан мемлекет ру саясатын іске асыруда раншы, гітші ызметін атаруы.
Жырауларды саяси жне оамды мірдегі езгерістерге орай жорышы, батыр жауынгер болуы.
Жырауларды келесі бір функциясы – суегейлігі, кріпкелдігі, болашаты болжауы. Жыраулар шыармаларындаы болжал ледер.
Ханды дуір дебиеті тарихыны даму баыттары жне кркемдік-идеялы ерекшеліктері

Жыраулар поэзиясындаы дара дебиетке тн белгілер жне фольклорлы сипаттар. Жыраулар поэзиясыны калыптасу, даму кезедері. Жыраулар поэзиясыньщ даму кезедерін ш кезеге бліп арастыру:

I кезе. (ХІ-ХІ асырлар) жыраулы дстрді негізі аланан ілкі
кезеі. Кетба, Сыпыра жырауларды, одан тайшыны бізге жеткен
мралары.
II кезе. (Х-ХІ асырлар) жыраулы поэзияны алыптасу кезеі.
азтуан, Асан айы, Доспамбет, Шалкиіз жырауларды шыармашылыы.
III кезе. (ХІІ-ХШ асырлар) жыраулы поэзияны нерлым
кемелденген кезеі. Жиембет, Ттіара, мбетей, Атамберді, Бар жыраулар
шыармашылыы.

Жыраулар поэзиясыны жариялану, зерттелу жайы. Ханды дуір дебиетіні жиналуы, жариялануы XIX асырды екінші жартысынан басталады. аза хандыы дуіріндегі дебиетті жиналып, жариялану, зерттелуін ш кезеге бліп арастыру.Бірінші кезе. XIX асырдын екінші жартысынан бастап Кеес кіметі орнаана дейінгі кезе аралыындаы жиналу, жариялану жмыстары. Ш.Улихановты, В.В.Радловты жыраулар шыармашылыына атысты пікірлері, жинап бастыруы. Жыраулар мрасыны «Ноай уа мы шыырлары». М.Османов, «Жасы гіт» М.Бекмхамедов, «Шайыр», «Кксілдер», .Мшта «Тауарих хамса»,.Халидлы «Аын» А. Бералилы растыран жинатара енуі.
Екінші кезе. 1917 жылдан - 1959 жылдар аралыындаы жиналып жариялануы, зерттелуі.
шінші кезе. 1959 жылы деби мра жайлы мселе ктерілген конференциядан кейінгі жне осы кнге дейінгі зерттелуі. XX асырды 60-90 жылдар аралыында жыраулар поэзиясыны тиянаты зерттелуі: Б.Кенжебаев, .Марлан, Х.Сйіншлиев, М.Маауин зерттеулеріні маызы.
Жыраулар поэзиясыны кркемдік-идеялы ерекшеліктері. Жыраулар поэзиясында туан жер, оныс, сырты жаулармен болан, азатты крес, жаугершілік заман крінісі, з дуіріні шындыы, моральды, этикалы аидалар, ерлік, ел бірлігі таырыптарыны жырлануы.
Х-ХІІІ асырлардаы жыраулар поэзиясы - сол дуірді трлі кріністерін аза тілінде кркем жырланан тл мрасы. Жыраулар поэзиясында олданылан кркемдік кестелер, суреттеу тсілдері, образдар жйесі.
Толау жанрыны зіндік ерекшеліктері. Толауды сипаттамасы. Жанрлы белгілері. Толау – импровизациялы дстрдегі дара шыармашылы лгісі. Толауды мазмнына, таырыбына арай жіктелуі. А.Байтрсынов, Е.Исмайлов, С.Манов, М.Маауин, Б.біласымов сынды алым-зерттеушілерді толауды классификациялау лгісі. Толаулардаы, арнау-толаулардаы кркем шынды, тарихилы мселесі. Толауларды тирадалара белінуі, дидактикалы сипаты.

 

Шалкиіз жырау

ХV асырда мір срген крнекті жырауларды бірі Шлгез (Шалкиіз). Оны шыармалары аза, ноай, араалпа халытары арасына ке тараан.

Шлгезді кесі Тіленші аталады. Халы арасында Шлгез ке, шешсі белгісіз, салмен аып келіп кезігіп, Ора, Мамайа бала болан немесе шешеден ерте айрылып, Ноайлыны лы биі наашысы – Мсаны олында трбиеленген деген гімелер кездеседі. асырдан асыра кшіп, аыза айналыырап жеткен, мазмны жаынан бір-бірімен сабатас бл гімелер жырау тегі туралы бізге ола статандай наты деректер бермегенмен, атадан балаа ласып, халы жадында алыптасан шынды сілемін аартандай. Ол шынды – Шлгезді Ора, Мамай мырзалармен не зі асына кп ерген Темір бимен бірге тумаандыы. Сондытан да анша айбарлы батыр, айдынды жырау болса да, мір тлкегін кп кргендігі. азастан Республикасы ылым академиясыны орындаы кіш асаал тапсыран олжазбада: «Шлкез Мсаны ызынан, Орапен тетелес апасынан туан», - делінеді. Осы деректер негізінде бл пікірді М.Маауин з зерттеулерінде келтіреді. алым .Дербісалин Шлгезді Мса биді жиені санау жанса пікір дейді. .Дербісалин пікірінше, Шлгез Ора, Мамаймен замандас, жасы атар адам. Сондытан оны ызынан тууы ммкін емес. Бл лі де анытай тсуді ажет етеді.
Шлгез жырауды мір срген дуірі мен мекені туралы ел аузынан жазылан олжазбалар мен жырауды з шыармалары ана хабар береді. Ертелі-кешті жырау шыармалары жарияланан жинатарда, аза аыны Мрат Мкелы жырлаан «Шлгез» толауында, сондай-а ел аузынан жазылан материалдарда Шлгезді «нрайлы» екендігі айтылады. Бізді олымыздаы «Салкез батырды Ора, Мамайа айтаны» деген олжазбада жырауды балалы, жігіттік шаы Ора, Мамай маында ткендігі, біра батырды Ноай ордасындаы бедел, рметін кндегендер оны елден кетірмек болып, жауа жалыз жмсааны, батырды жауды жеіп келіп, аттан тспестен, Ора, Мамай мен жиналан жрта жыр толап - кпесін айтып, жапан-тзге кеткені айтылады. Аталмыш материалдара араанда, Шлгезді Ордада – Ора, Мамай маында сіп, бедел-даы сол кезде белгілі боланы крінеді.

Шлгез Темір биге Ора, Мамай ордасынан кеткесін барана сайды. «Би Темірге айтаны», «Би Темірді хажы сапарынан тотатуа айтаны» деген толауларына араанда, оны Темір биді олбастар батыры, жртты аузына аратан аталы сз айтар аылшы жырауы боландыы аарылады. кпелеп, ажырап кетіп барып айта табысады. Бл жайды аталмыш толаулар мазмнынан жне В.В.Радлов ноайлар арасынан жазып алан «Шалкиіз» деген материалдан, «Шайыр» жинаындаы жырау шыармаларына берілген тсініктерден айын креміз.

Соы жылдарда табылан, яки ноайлар арасынан жазылан Шлкез ледері де жырау мірі туралы жаа деректермен толытыра тседі. Ноайлар арасынан филология ылымыны кандидаты А.Сиалиев жазып алып, жариялаан «Мен иемні кнінде», «Алай жаным» деген ледеріне, пі (Уфа) архивіндегі «аза ледері мен хиссалары» дптеріндегі «жікам, сен Мансрлы Тоусан» деген леіне араанда, Шлгез біратар уаыт зике (жіке) сырза арамаында болады.

Бізді олымызда бар деректерден,-деп жазады М.Маауин, - Шалкиізді (біздіше, Шлгез деген исынды. - С..) Темір би лгеннен соы мірі Мамайды жне оны інісі Жсіпті тірегінде ткендігі крінеді.

Мен жоарыда баяндап ткен жайлара араанда, Шлгезді ХV асырды ІІ жартысы мен ХІ асырды 70-жылдары аралыында мір сргені аарылады. Ел аузынан жиналан материалдарда Шлгезді сби кезінде Ора, Мамай аты белгілі батырлар. Зерттеушілер мліметіне сйенсек, Алшаырлы Ора 1496-1548 жылдарда мір срген. Мамай 1549 жылы леді. Шамамен Ора 20-25-терде батыр атанды десек, Шлгез 1516-1520 жылдар дниеге келген болады. Біра бл жоба тарихи деректерге айшы келеді. Себебі, Шлгез лыылай жырлайтын Темір би 1480 жылы Угре жорыына атысады, ХV асырды 90-жылдары тарих сахнасынан кетеді, Ноай Ордасын 1504 жылы оны лы Туекел билейді. Демек, Шлгезді Темір дниеден ткесін тууы шындыа сйкес келмейді. Бан араанда, дл сол тста ел аузынан жазылан деректерге сйенуді жні жо. Себебі, тарихи деректерде Ора, Мамай Шлгезбен трылас, тіпті біратар жас кіші боп та шыады.

Шлгезді Ханазара кетуге мжбр еткен Жсіп 1554 жылы леді. Бл кезде жырау Ора, Мамай, Би Темір, Туекел, зике, Жсіп маында болып, аза хандыына баран, егдерген кезі еді. Шлгезді ХV асырды ІІ жартысы мен ХVІ асырды орта кезі аралыында мір срген деу орынды.
Ел аузынан жиналан олжазбалар мен ХХ асыр бас кезінде баспа жзін крген кітаптарда Шлгез ноайлыны жырауы еді делінеді.

«Шайыр» жинаындаы Шлгез толауына берілген тсінікте оны ояс руынан екені айтылады. Бл деректі ел аузынан жазылан шежірелер де бекіте тседі. Алшын ішіндегі «ноайлы» рамындаы ояс руыны ариясы Абаев Елеш зін Шлгез батыр рпаы санайды. Елеш з ата-тегін: Шлгез-Ержаай-Жанабыл-Бекболат-Аружан-араша-алмамбет-Шаа-Са-Смет-дайберді-аз-Абура-Байазы-рманазы-лмаамбет-тлі-Абай деп таратады. Демек, Шлгез – Елещті он тоызыншы атасы. Елеш ария шежіресіне араанда, алтыншы атасы Абура батырды беріш Саржала батырмен байланысты гімелейді.

Шлгез шыан ояс руы азіргі ноай халы рамындаы тайпалар мен ру аттары арасында кездеспейді. Бан араанда, Ноай Ордасыны кптеген рулары Еділді Кавказ бетіне кшенде, ояс руы тгелдей Алшын арасында алса керек. Немесе ояс руы Ноай батыр дуірінен (ХІІІ -дан бері) Алшын арасында жрген трік-моол руларыны бірі, кейін барып «ноайлы» не «ноай-аза» руы рамына кіруі ммкін. Демек, ояс руы базы «ноайлы» руы болсын лде Ноай Ордасы сарыншаы болсын, алай боланда да, Шлгез Ноайлы елінде, Ноайлы аймаында – Батыс азастан ірінде дниеге келіп, бар мірін Еділ, Жайытан азан мен Тменге, Жемнен Сыр саасына дейінгі ыпша даласында ткізгендігі аарылады.

«...з заманы шін адірлі де рметті кейбір шыармалары ауызша ана тарап оймай, жазбаша да тараандыы туралы болжам жасауа итермелейді. Ммкін, бізге жеткен М.Османов, .Мштах (.араш) жинатарына негіз болан ел ішіндегі олжазбалар, пі архивіндегі «аза ледері мен хиссалары» сол дуірдегі жазбалардан біреу кшіру арылы жеткен мралар болар. Мндай жазбалар ертелі-кешті архив азыналары мен сол кезде ноайлы аталан айматан тараан тркі тілдес халытар арасынан табылуы ммкін.
Шлгезді «измет им би Темір», «Бйтерек», «Ары хан», «атынасы биік клдерден», «Боз стінде от жаан», «Мен иемні кнінде» ледері мен кейбір жыр жолдары аза, ноай арасынан жиналан жырау мрасыны ай-айсысында да кездеседі. Ал Шлгез мрасыны е маызды рі клемдісі саналатын «Би Темірге айтаны», «Би Темірді хажы сапарынан тотатуа айтаны», «Шаырма блт жай тастар» толауларыны аза арасынан жиналып, алды бдан бір асыр брын (1875) жары крген.

Шлгезді бізге жеткен жырлары тгелдей азаматты, леуметтік лирикаа жатады. Ол з кіл кйін толайтын бірділі-екілі толауыны зінде де мір задылыын, заман лгісін атар суреттей отырады. Жырау – «от басы. Оша асыны» арапайым пендешілік халіне айналмай, зіне дейінгі м з заманындаы илы-илы сырлара кз жібереді, мірде крген кп жайларын кіл таразысына салып, орыта толайды, ксем кілмен, негелі сзбен ізгілікке ндейді.

Шлгез шыармалары ой, мазмны жаынан исынды, жйелі келеді. Мысалы, ле жолдары бірінде аздау, кейбіреуінде кбірек он бір тирададан тратын «Би Темірге айтаны» толауын алайы. Кеше ана Темір би сарайында шалып жрген зі би, зі батыр ататы жырауды бгін тадыр тзге тентіретсе, жыр длдліні ба, мансабын кре алмаан орда маындаы «кйбедескен кп жаман» жанындай санап, бек сенген Темір биді бан арсы ойса, жырау не демек, з кіл кйін алай жеткізбек? Жырау Темір биге деген кпе-ызасын, оны маындаы жандайшаптара деген кекті м сілтілі сздерін бірден ла еткізбей, алыстан орыта, з халін табиат былыстарына сата, жптастыра, салыстыра толайды. Шлгез нсер алдындаы тнерген аспанды, ккшілден соы жеген с еркесі уды айылы халін тектен-тек айтып отыран жо.

Кп ішінде бір жалыз
Кп майып жылайды.
Кйбедеген кп жаман
Сзі тигенге сайды.

Міне, алашы тираданы соы трт жолыны зінде де жанама хабар айтандай, жай жоспармен, мезей толайды. Ал екінші шумата зі шін Темір би кім еді, шіншіде зі Темір шін кім еді, - соны жырлайды.

Кемел аыл, кенен ой, блтартпас биік, тепсінген тегеурінмен Темір биді тізгіндеп, жуасытып алан жырау кейінгі бесінші, алтыншы, жетінші, сегізінші, тоызыншы, оныншы шуматарында аыл, ибрата кшеді. Шлгез бл тста «шамады біл, жасы жима, асыл жи» дегендей. Тек толау соында ана таы да бсік кілмен шінші шумата айтан Темірге а-адалдыын дамыта, тередете тседі.
Шлгез жырларында суреттелетін адамдар – Темір, зике, Манср, Ары хан жне жырауды зі. Жырауды зін біз кбінесе лирикалы «Мені» арылы танимыз. Осыларды ішінде жырауды Темір би мен зін бейнелеуінен сз зергерлігін аны аарамыз.

Темірді діретті етіп крсетуде жырау оны сахара аспаны астында кздеген жеміне жасындай ойнап, жайдай жар етер сарды тегеурініне балайды. Жырау «у слтаны – саар, саарды сайлап аусыран боз сар» - Темірді с азыны ладына арама-арсы ойып, шендестіре суреттейді. Шлгез бейнелеуіні серлілігі сол - лгі сарды смды айрат-уаты мен имыл-рекетін кріп отырандай сезінесі. Демек, бл жырау сзіні эмоциялы сер-уатыны кштілігі.
Шлгезді «Ары хан», «Боз стінде от жаан», «жіам, сен Мансрлы Тоусан», «Мен иемні кнінде» сияты ледерінде Темір бейнесін толытыра тсер детальдар мол. Бларды ай-айсысында да Темір туралы лкен матаныш сезіммен мадатай жырлайды.

Шлгез аталан жырларда Ары хан, зике, Манср сияты шонжарларды Темір образына арама-арсы бейнеде суреттейді.

Жырау бейнелеуіне араанда, Ары хан – Темірді тегеурініне ттеп бере алмас тменшік адам, зике – атыгез, ділетсіз мырза.

Шлгез жырларынан жырауды з бейнесін де ажырата тану иын емес. Ол Темірге арналан толауларында зін биді жан аямас шын берілген а, адал ызметшісі – «кп лыны бірі» ретінде суреттейді. Біра Шлкез мгі баи сол кйде, сол кілде ала бермейді. Оан з жолдары ку:

Басымды мені орласа,
Кп туаным жотаман.
Аяымнан мені басыма
Етектеп плтын йса, тотаман!

Байлы мен мансап, ата пен абырой жел айдаан блттай жкіліп жре беріп, тар кезеге тап болан жырау міріні біраз ізі осы шуматан да байалады. Бл хас батыра тн мрттік мінезбен атар, заман тлкегіне тсіп, неге болса да бел буып, бекінген жанны берік туекелі мен ашынан кіліні атарылан сыры дерлік. Мны лені тепсініп келген тегеурінді ыраымен, кіренісімен кші басым ле жолдарынан мол сезінеміз. Мндай уен Шлгезді Еділім» толауына да тн. Біратар жолдары азтуан жырына сйкес келетін бл шыарма – жырауды туан жерімен амалсыз оштасуы, «Шбі – секер, суы – шрбет» ата онысты имас сезімнен туан телегей теіздей тере тебіренісі.

Шлгез жырлаында философиялы толаныс, тебіреніс ретінде келетін дидактикалы неге-сиет, маал-мтел, аыл-наылды шуматар мол. Жырау неге-сиеттік біратар жолдарында рісті ойларын жасы мен жаманды салыстыра отырып суреттейді:

сты жиса, бркіт жи,
ыс тоныды тлкі етер.
Бір жасымен дос болса,
Азбас, тозбас млкі етер.
Бір жаманмен дос болса,
Кндерді кні боланда,
Жмле алама клкі етер.

«Жасыдан – шарапат, жаманнан – кесепат» дегендей, бл шуматаы жасы – шарапатты шын дос та, жаман – жалан дос, екіжзді сатын бейнесінде.

Жырау жасы мен жаман арылы ер мен ез, мрт пен нмарт сияты адам бойында кездесетін екідай кереар асиет-мінездерді салыстыра суреттеу арылы дуірден дуірге кшіп келе жатан кптеген мір сырын байыпты баалайды. Шлгезді «атынасы биік клдерден», «Тобылыны берігі», «Бостаны барды теректі», «Айдына шйсе, тардан шй», «Бар кшіді сынамай» шуматары жне «Шаырма блт жай тастар» дейтін за толауы – не замандар бойы мір тжірибесінен орытылан саралы ойлар жиынтыы, мір аксиомасы дерлік. Бларда аыл-ирбат та, негелі сиет те мол. Бл саладаы толауларынан Шлгезді рісті ойларын, замана шындыын, дуірді елеулі мселелерін ктере білген кемел парасатын тани тсеміз.

Міне, жырау мірді зінен туындап жатан ащы шындыты айын кре алан да, жаын жеп жамана жан тартуа емес, «жасыда жатты жо» дегендей адамды, азаматты, абзалдыты суюді сиет етеді.

Атаны лы ерлерге
Малы бер де, басы ос,
Басыды ос та, бек сыйлас, -
Кндерді кні боланда,
Басы жауда алар ма?!

Бл жолдардаы Шлгез ымындаы «Ата лы» адамдыы мо азамат ерлер ретінде танылады. Даты жоры жырауы Шлгезді зі де дарабоз тла болан. Ол - зі заманыны айтулы батыры, аылгй абызы.

орытынды

Тарих беттерін бір дбірлеткен жырауларымызды мірі бізге аыз болып отыр. Оларды нері мен шеберлігіне арап, жырларын сйсіне оыанны да зіндік орны бар. Аын мірі жай адамнан згеше екені ркімге аны. Сондытан да, Асанайы, Шаркиіз, азтуан сиыты жыраулар сонау заманны тылсым мірін келер рпаа з ебектерімен жеткізген. леуметтік жне саяси дниені ашып крсеткен.

Шалкиіз жырау

Х асырда мір срген крнекті жырауларды бірі Шлгез (Шалкиіз). Оны шыармалары аза, ноай, араалпа халытары арасына ке тараан.

 

Шешендік сз тарихы

Шешендік нер бар да, сол нер жайлы ылым бар. Антикалы грек-рим мдениетінен белгілі “Риторика” ілімі шешендік нерді табиатын, болмыс-бітімін, сыр мен сымбатын зерттейді. аза дебиеттану ылымында шешендік нерді зерттейтін ылымны терминдік атауы алыптаспаан. дебиеттану ылымыны рамдас блігі ретінде арастырылады.

аза топыраындаы шешендік нерді зерттейтін ылымны жеке сала болып алыптасуы, зіндік терминдік атау-ымдарыны пайда болуы, лемдік маыза ие болуы — болашаты ісі.

Сонымен, риторика, шешендік нер лем тарихындаы кне ылымдарды бірінен саналады. Мыдаан жылдар мір сріп келеді. Шешендік нер ылым ретінде оам дамуыны ртрлі кезендерінде бірде маызы артып, еді бірде мні тмендегенімен, зіні дамуын збей рістеп келеді.

Шешендік нердегідей, баса ылымдармен салыстыранда, мдениет пен нер тарихындаы сабатасты, дстр, мдени тоыс, тарихи лтты тіл мен діл, сондай-а жалпы орта адами сипат наты, дл крінбейді.