Миды дамуы, ми кпіршіктері, оларды туындылары, алды уыстары
Нерв ттігі те ерте ми мен жлына сйкес келетін екі блімге блінеді. Оны миды бастамасы болып табылатын алдыы, кеейген блімі, атап крсетілгендей, жіішкерген жер арылы бірінен со бірі орн ш бастапы ми кпіршіктеріне блінеді: алдыы-prosencephalon, ортаы-mesenphalon жне арты-rhomboncephalon. ш кпіршіктен тратын бл саты одан рі арай дифференциациялану барысында миды негізгі бес бліміне бастама беретін бес кпіршіктік сатысына ауысады. Rhomboncephalon екі блімге блінеді: арты-myelencephalon-даму соында сопаша миа айналады да, ал metencephalon деп аталатын алдыы блімні вентралды жаынан кпір, дорсалды жаынан мишы сіп дамиды. горизонтальді кесіндісінде Rhomboncephali-ны орта уысы ромбтрізді, ол жлынны орталы зегімен атынасатын IV арынша тз. Ортаы ми кпіршігіні- mesenphalon
абыралары ми заты дамыанда біралыпты алыдайды. Олардан вентралды ми аяшалары, ал дорсалды жаынан ортаы ми тбесі пайда болады. Ортаы кпіршік уысы IV арыншамен осылатын тар зекке-субыра айналады. Арты –diencephalon(аралы ми) жне алдыы-telencephalon(соы ми) бліктеріне блінетін алдыы ми кпіршігі-prosencephalon- жасы дамып, пішін жаынан кбірек згеріске шырайды. Аралы миды бйір абыралары алыдап,таламустар(thalami)тз. Сонымен атар бйір абыралары лкейе келіп екі кру кпіршігін тз., олардан кейін кзді торлы абыы мен кру нерві дамиды. Аралы ми уысын III арынша тз. Telencephalon ортаы, кішілеу блікке(pars mediana) жне екі лкен бйір бліктерге-лкен ми сыарларына-hemispheria dextrum et sinistrum-блінеді. Жаа туылан балада орт салмаы340 гр, ыз балада 330гр, ересек ер адам 1375гр, йел 1245 гр.
1. Rhomboncephalon- ромбтрізді немесе арты ми, ол: а) myelencephalon-нан,сопаша ми жне ) metencephalon-нан, меншікті арты мидан трады.
2. Mesenphalon – ортаы ми.
3. Prosencephalon –алдыы ми, ол: а) diencephalon-аралы ми жне ) telencephalon- соы миа блінеді.
Мишы пен соы мидан баса аталан блімдерді барлыы ми сабауын райды. Бл блімдерден баса rhombencephalon мен ортаы ми арасында мойна-isthmus rhombencephali-орналасады. Кіші ми-cerebellum- нен згеше, proencephalon-лкен ми-cerebrum деп те аталады.
157.Миды дамуы, ми кпіршіктері, оларды туындылары, алды уыстары. Нерв ттігі те ерте ми мен жлына сйкес келетін екі блімге блінеді. Оны миды бастамасы болып табылатын алдыы, кеейген блімі, атап крсетілгендей, жіішкерген жер арылы бірінен со бірі орналасан ш бастапы ми кпіршігіне блінеді: алдыы – prosencephalon, ортаы – mesencephalon, жне арты – rhombencephalon. Алдыы ми кпіршігі алдынан шекаралы табашамен – lamina terminalis – тйыталан.ш кпіршіктен тратын бл саты одан рі арай дифференциялану барысында миды негізгі бес бліміне бастама беретін бес кпіршіктік сатысына ауысады. Осымен бір мезгілде ми ттігі сагитталды баытта иіледі. Е алдымен ортаы кпіршіктік аймаында дорсалды жаа арай десті бас иілімі, содан кейін жлынны бастамасымен шекарада таы да дорсалды жаа дес мойын иілімі дамиды. Оларды арасында арты кпіршік ауданында вентралды жаа арай десті шінші – кпірлік иілім тзіледі. Осы соы иілім арылы ми кпіршігі – rhombencephalon – екі блімге блінеді. Оларды арты блімі – myelencephalon – даму соында сопаша миа айналады да, ал metencephalon деп аталатын алдыы блімні вентралды жаынан кпір, дорсалды жаынан мишы сіп дамиды. Metencephalon алдында жатан ортаы ми кпіршігінен тар жіішкерген жер – isthmus rhombencephali арылы блінеді. Горизонтальды кесіндісінде rhombencephalon-ны орта уысы ромб трізді, ол жлынны орталы зегімен атынасатын IV арынша тзеді. Оны вентралды жне бйір абыралары бассйек нервтері ядроларыны дамуы нтижесінде атты алыдайды да, ал дорсалды абырасы жа кйде алады. Сопаша ми аймаында оны кп блігі жмса абыпен бітісіп кететін тек бір ана эпителий абатынан трады. Ортаы ми кпіршігіні – mesencephalon – абыралары ми заты дамыанда біралыпты алыдайды. Олардан вентралды ми аяшалары, ал дорсалды жаынан ортаы ми тбесі пайда болады. Ортаы кпіршікті уысы IV арыншамен осылатын тар зекке – субыра айналады. Арты – diencephalon (аралы ми) жне алдыы - telencephalon (соы ми) бліктеріне блінетін алдыы ми кпіршігі – prosencephalon – жасы дамып, пішін жаынан кбірек згеріске шырайды. Аралы миды бйір абыралары алыдап, таламустар тзеді. Сонымен атар бйір абыралары лкейе келіп екі кру кпіршігін тзеді, олардан кейін кзді торлы абыы мен кру нерві дамиды. Diencephalon аймаында жеке томпа трінде жп corpora mammilaria-ны іргесі аланады. Аралы ми уысын III арынша тзеді. Telecephalon ортаы, кішілеу блікке (pars mediana) жне екі лкен бйір бліктерге – лкен ми сыарларына – hemispheria dextra et sinistrum – блінеді, лкен ми сыарлары адамда те кшті лайып сіп, клемі жаынан миды алан блімдерінен едуір артып кетеді.
158.Ми сыарыны жоары-латералді бетіні жлгелері жне атпарлары. Ми сыарыны жоары-латеральды беті ш: латералды, орталы жне сыарды медиалды жаына орналасып, оны жоары жиегінде кертік тзетін шеке-шйде жлгелері арылы лестерге блінеді.Латералды жлге, sulcus cerebri lateralis, ми сыарларыны негіздік бетінде латералды шырдан басталып, кейін жоары латералды бетке ауысып, сл жоары арай кетеді.Латералды жлгені алдыы блігінен одан мадай лесіне кететін екі кішкене тарматар – ramus ascendens пен ramus anterior шыады.Орталы жлге, sulcus centralis, ми сыарыны жоары жиегінен, оны ортасыны сл арты жаынан басталып, ала жне тмен арай кетеді. Орталы жлгені тменгі шеті латералды жлгеге жетпейді. Ми сыарыны орталы жлге алдында жатан аймаы мадай лесіне жатады; ми бетіні орталы жлге артында жатан блігі шеке лесін райды. Ол латералды жлгені арты лесі арылы тмен орналасан самай лесінен ажыратылады. Шеке блігіні арты шекарасы ми сыарыны медиалды бетінде орналасан шеке-шйде жлгесіні шеті болып есептеледі. Мадай улесі. Осы лесті сырты бетіні арты блігінде sulcus centralis-ке параллелді sulcus precentralis теді. Одан бойлы баытта екі жлге шыады – sulcus frontalis superior et inferior. Осыны арасында мадай лесі бір вертикальды жне ш горизонтальды атпара блінеді. Вертикальды атпар, gyrus precentralis, sulcus centralis жне sulcus precentralis-тер арасында жатады. Мадай лесіні горизонтальды атпарлары: 1) жоары мадай атпары, gyrus frontalis superior, ол sulcus frontalis superior-дан жоары орналасып, ми сыарыны жоары жиегіне параллелді жріп, оны медиалді бетіне барады; 2) ортаы мадай атпары, gyrus frontalis medius, жоары жне тменгі мадай жлгелері арасында созылып жатады; 3) тменгі мадай атпары, gyrus frontalis inferior, латералды жлгені тменгі мадай атпарына еніп тратын тарматары, ramus ascendens жне ramus descendens оны ш блікке бледі: sulcus precentralis-ті тменгі шеті мен ramus ascendens sulci lateralis арасында жататын pars opercularis, латералды жлгені екі тармаы арасында орналасан pars triangularis жне ramus anterior sulci lateralis алдында жайасатын pars orbitalis. Шеке лесі.Онда шамамен орталы жлгеге параллелді баытта sulcus postcentralis теді, ол кбіне sulcus intraparietalis-пен осылып кетеді. Осы жлгелерді орналасуына арай шеке лесі біреуі вертикалды, екеуі горизонталды атпара блінеді. Вертикалды атпар, gyrus postcentralis, sulcus centralis-ті артында орналасып gyrus precentralis-пен бір баытта жреді. Sulcus intraparietalis-ті стігі жаында жоары лесшесі, lobulus parietalis superior орналасады, ол ми сыарыны медиалды бетіне де таралады. Sulcus intraparietalis-тен тмен lobulus parietalis inferior жатады, ол арта арай баытталып, латералды жлге мен жоары самай жлгесіні шеттерін айналып тіп,шйде лесіне теді. лесшені латералды жлгені оршап жатан лесі gyrus supramarginalis, ал жоары самай жлгесіні жоары шетін шектеп жатан блігі gyrus angularis деп аталады. Самай лесі. Бл лесті латералды бетіні бір-бірінен sulcus temporalis inferior жне sulcus temporalis superior арылы блінген ш бойлы атпары бар. атпарларды жоарысы, sulcus temporalis superior, латералды жлге мен жоары самай жлгесі аралыында жатады. Оны латералды жлгені тереінде жасырынан стігі бетінде gyri temporales transverse деп аталатын 2-3 ыса атпарлар болады. Жоары жне тменгі самай жлгелері арасында gyrus temporales medius созылып жатады. Соы атпардан тмен, одан тменгі самай жлгесі арылы бліне gyrus temporalis inferior теді, ол тменгі жиек арылы тменгі бетте жатан gyrus occipitotemporalis lateralis-тен блінген. Шйде лесі. Бл блімні латералды бетіні жлгелері згергіш жне трасыз. Оларды ішінде детте sulcus intraparietalis-ті шетімен осылып клдене тетін sulcus occipitalis transverses жиірек кездеседі. Аралша – insula. Бл лесшені кру шін, оны стінде тніп тран латералды жлгені жиектерін ашу керек немесе алып тастау керек. Мадай, шеке жне самай лестеріне жататын бл жиектер жамылы, operculum, деп аталады. Аралша шы ала жне тмен араан шбрыш пішінді. Ол алдынан, стінен жне артынан зімен кршілес бліктерден тере жлге,sulcus cercularis, арылы блінеді. Бетінде ыса атпарлар орналасады.
159.Миды медиалді жне базалді беттеріні жлгелері мен атпарлары.Ми сыарыны базальды бетіні латеральды шырдан ала арай жатан жері мадай блігіне жатады. Осы жерден ми сыарыны медиалды жиегіне параллельды sulcus olfactorius теді, онда bulbus et tractus olfactorius жатады. Осы жлге мен ми сыарыны медиалды жиегі арасында тік (тзу) атпар, gyrus rectus, созылып жатады. Иіс сез жлгесіні латералды жаында gyri orbitalis-терді шектейтін бірнеше трасыз жлгелер, sulci orbitales, жатады. Ми сыарыны негіздік бетіні арты блігі бл жерде белгілі шекарасы жо самай жне шйде лестерінен тзіледі. Бл жерде екі жлге крінеді: шйде полюсінен самай полюсі баытында тіп, gyrus occipitotemforalis lateralis-ті медиалды жаынан шектейтін sulcus collateralis, оны ала арай жаласы sulcus rhinalis деп аталады. Sulcus collateralis-тен медиалды екі атпар орналасан: осы жлгені арты блімі мен sulcus rhinalis жне ми сабауын орап тетін тере sulcus hippocampi арасында gyrus parahyppocampalis орналасады. Ми сабауына жанасып жататын бл атпар ми сыарыны медиалды бетінде орналасады. Ми сыарыны медиалді беті. Бл бетте дл сйелді денені стінен тіп, арты шетімен тере sulcus hippocampi-ге созылатын сйелді денені жлгесі – sulcus corporis callosi cinguli теді, оны алдыы шеті сйелді денені стмсыы астынан басталып содан кейін арта жріп, арты шетімен ми сыарыны жоары жиегінде аяталады. Ми сыарыны осы жиегі мен sulcus cinguli арасында орналасан кеістік мадай лесіне, жоары мадай атпарына жатады. Артында sulcus cinguli-ді арты шетімен, ал алдында кішкене жлгеше – sulcus paracentralis-пен шектелген, sulcus cinguli-ді стіндегі кішкене блім орталы жанындаы лесше – lobulus paracentralis – деп аталады, йткені ол бл жер бір-біріне ауысатын екі орталы атпарыны жоары шеттеріні медиалді бетіне сйкес келеді. Орталы жанындаы лесшені артында, алдынан белдеулік жлгені шетімен тменнен кішкене sulcus subparietalis-пен, ал артынан тере шеке-жйде жлгесі арылы шектелген сына алды – precuneus – деп аталатын тртбрышты бет жатады. Сына алды шеке лесіне жатады. Оны артында шйде лесіне жататын сына, cuneus, жатады, оны алдынан шеке-шйде жлгесі, ал артынан sulcus calcarinus брыш жасай тйісе шектейді. Белдеулік жлге мен сйелді дене арасында белдеулік атпар, gyrus cinguli, созылып жатады. Ол ылта, isthmus, арылы ілмекпен, uncus, аяталатын gyrus parahippocampalis-ке созылады. Гиппокамп жанындаы атпар бір жаынан ми сауабын орап тетін гиппокамп жлгесімен, ал екінші жаынан, sulcus collateralis (жанама жлге) жне мрынды жлге деп аталатын оны ала арай кететін жаласымен шектеледі. ылта белдеулік атпарды гиппокамп жанындаы атпара ауысатын тарылан жері – сйелді дене буылтыыны артында шеке-шйде жлгесі мен sulcus calcarinus (топшылы жлге) осылуынан тзілген жлге шыны алдында жатады. Белдеулік атпар, ылта жне гиппокамп жанындаы атпарлар бірге осылып, толы дерлік шебер жасайтын кмбезді атпарды – gyrus fornicatus-ті тзеді. Кмбезді атпарды жамылыны ешбір лесіне атысы жо. Ол кмкерме (лимбикалы) аймаа жатады. Кмкерме айма, region limbica, белдеулік жне гиппокамп жанындаы атпарды алып жататын лкен ми сыарлары жаа ыртысыны блігі, кмкерме жйені рамына енеді. Гиппокамп жлгесіні жиегін ашып, рудименттік атпар болып табылатын енсіз тісті ср жолаты – gyrus dentatus-ты круге болады.
160. Ми ыртысы, оны абаттары. Анализатор туралы тсінік. Ми ыртысы орталытары. лкен ми сыарлар ыртысы бір-бірінен рамына енетін жасушаларыны пішіні жаынан згешелігі бар алты абаттан (табашадан) трады:1) Молекулалы табаша – тікелей pia mater-ді астында жатады жне онда нерв жасушаларыны тор сияты айасып рілетін сінділеріні шты тармашалары болады; 2) Сырты тйіршікті табаша – рамына тйіршікке (днге) сас кптеген са жасушалар кіретіндіктен осылай аталады; 3) Сырты пирамидалы табаша – са жне орташа пирамидалы нерв жасушаларынан трады; 4) Ішкі тйіршікті табаша – сырты тйіршікті табаша трізді са тйіршікті жасушалардан ралады; 5) Ішкі пирамидалы табашада – лкен пирамидалы жасушалар; 6) Мультипішінді табаша – а затпен шектеседі. Бл 6 абатты тменгілері (V жне VI) негізінен эфферентті жолдарды басы болып табылады; атап айтанда V абат аксондары пирамидалы жйені райтын пирамидалы жасушалардан трады (пирамидалы жйеге бастама бертін пирамидалы жасушалар алдыы орталы атпарларда орналасады). Ортаы абаттар (III жне IV) негізінен афферентті жолдармен байланысан да, ал жоары (I жне II) абаттар ми ыртысыны ассоциативті жолдарына жатады. Ми ыртысыны алты абатты типі трлі айматарда абаттарды алыдыы мен орналасуы жаынан да, сол сияты жасушаларды рама жаынан да згеріп отырады. ызметтерді ми ыртысында орныуы е алдымен ыртысты орталы туралы ыммен байланысты.1874 жылы киевтік анатом В.А.Бец ыртысты рбір блігіні рылысы жаынан миды баса бліктерінен айырмашылыы болады деген пікір айтты. И.П.Павлов бойынша, орталы – анализаторларды мидаы шеті. Анализатор – сырты жне ішкі дниені крделі тітіркендіргішті жеке элементтерге ажырап, яни талдау (анализ) жасайтын нервтік механизм. “Анализатор дегеніміз сырты абылдаушы аппараттан басталып, мида аяталатын крделі нервтік механизм” (И.П.Павлов).И.П.Павловты кзарасы бойынша ми орталыыны немесе анализаторды ыртысты шетіні ата шектелген шекарасы жо, ол ядролы жне шашыраан бліктерден трады. “Ядро” ыртыста шеткі рецепторды барлы элементтеріні толы жне дл проекциясын береді жне жоары дегейдегі анализ бен синтезді іске асыру шін ажетті болып табылады. “Шашыраан элементтер” ядроны шет жатарында жатады жне одан алыста жатуы ммкін, оларда арапайым анализ бен синтез іске асырылады. Ядролы блім заымдананда шашыраан элемент белгілі бір дрежеге дейін ядроны ызметін атарады, мны зор тжірибелік мні бар. Тітіркенулерді организмні ішкі ортасынан абылдайтын анализаторларды ыртысты шеттері 1. озалыс анализаторларыны, яни сйек, буын, аа блшыеттері мен оларды сіірлерінен шыатын проприоцептивтік тітіркенулерді анализаторыны ядросы орталы алдындаы атпар мен lobulus praecentralis-ті рамына жатады. Осы жерде озалтыш шартты рефлекстер тйыталады. озалыс анализаторыны жасушалары озалыс аймаы ыртысыны ортаы абаттарында орналасады. Оны тере абаттарында (V, ішінара VI) эфферентті нейрондар болып табылатын алып пирамидалы жасушалар жатады. 2. Бас пен кзді арама-арсы жаа йлесімді брылысына атысы бар озалыс анализаторларыны ядросы ортаы мадай атпарында, алдыы озалыс аймаында орналасады. Кз блшыеттері жиырылан кезде ми ыртысына р уаытта сол блшыеттер рецепторларынан ана емес, торлы абытан да импульстар келетіндіктен, трлі кру тітіркендірулеріне р уаытта кз алмасыны блшыеттеріні жиырылуымен іске асатын кз алмасыны ртрлі озалыстары йлеседі. 3. озалыс анализаторыны ядросы арылы масатты баытталан крделі ксіби, ебек жне спортты озалыстар синтезделеді. Ол ядро сол жа тменгі шеке лесшесінде, gyrus supramarginalis-те, орналасады. Бл ала заымдананда жалпы озалыстар жасауа ана абілеттілік саталады, ал баытталан рекет істеуге абілетсіздік – апракция пайда болады. 4. Басты орналасу алпы мен озалыс анализаторыны ядросы – статикалы анализаторды (вестибулярлы аппарат) ми ыртысында лі дл аныталан жо. Вестибулярлы аппарат ми ыртысыны лу проекцияланатын жерінде, яни самай лесінде проекцияланады деуге негіз бар. Мселен, ортаы жне тменгі самай атпары аймаында жататын 20 жне 21 аладар заымдананда атаксия пайда болады. Адамны тік жруінде зор рл атаратын бл анализаторды шыштар мен арышкерлерді жмысында ерекше маызы бар. 5. Ішкі азалар мен тамырлардан келетін импульстар анализаторыны ядросы орталы алдындаы жне артындаы атпарларды тменгі блімінде орналасады. Ішкі азалар, тамырлар, еріксіз блшыет пен тері бездерінен орталыа баратын импульстар ми ыртысыны осы бліміне келеді, ал бл жерден ыртыс астындаы вегетативтік орталытара импульстар шыады. Организмні сырты ортасынан келетін нерв импульстары сырты дние анализаторларыны ыртысты шеттері. 1. Есту анализаторыны ядросы жоары самай атпарыны ортаы блігінде, аралшыа араан бетте, лу проекцияланан жерде жатады. Ол заымдалса кередік пайда болады. 2. Кру анализаторыны ядросы шйде лесіне жатады. Кру анализаторы ядросы заымданса адам соыр болып алады. Осы ядродан жоарылау жер заымдананда деттен тыс жадайда бадарлау абілеті жоалады. 3. Иіс сезу анализаторыны ядросы ми ыртысыны филогенездік жаынан кне блігінде, иіс сезу миы негізінде – uncus-те ішінара гипокампта орналасады. 4. Дм сезу анализаторы ядросы, кейбір деректер бойынша, орталы артындаы атпарды тменгі блігінде, ауыз бен тіл блшыеттері орталытарына жаын орналасады, баса бір деректер бойынша uncus ішінде, иіс сезу анализаторыны ыртысты шетімен крші жатады. 5. Тері анализаторыны ядросы (жанасу, ысым сезу, ауырсыну жне температура) сезімталдыы орталы артындаы атпарда жне жоары шеке аймаы ыртысында жатады. Тері сезімталдыыны жеке трі – заттарды стап білу – стереогнозия жоары шеке лес ыртысы блімімен иылысып байланысан: сол жа ми сыары – о ола, о жа ми сыары сол ола сйкес келеді. Бл ыртысты беткей абаттар заымдананда кзді жмып, заттарды стап білу абілеті жоалады.
161. Комиссуралді жне ассоциативті талшытар туралы тсінік. Сйелді дене, кмбез, алдыы днекер, ішкі капсула: рылысы, функционалді маызы. Комиссуралы талшытар, ми комиссуралары немесе днекерлері рамына еніп, екі ми сыарыны симметриялы бліктерін байланыстыратын комиссуралы талшытар. Е лкен ми днекері – сйелді дене, corpus collosum, neencephalon-а жататын екі ми сыарыны бліктерін жаластырады. Шамасы жаынан едуір кішілеу екі ми днекері, comissura anterior мен comissura fornicis иіс сезу миына жатады жне алдыы днекер иіс сезу лестері мен екі гиппокамп жанындаы атпарларды, ал кмбез днекері гиппокамптарды байланыстырады. Ассоциативті талшытар бір ми сыары ыртысыны трлі айматарын зара байланыстырады. Олар ысы жне зын болып блінеді. ыса талшытар,fibrae arcuatae cerebri, доа трізді будалар трінде, кршілес атпарларды зара байланыстырады. Мндай талшытар будалары бірнешеу. Cingulum, белдеу кмбезді атпарда тетін талшытар будасы, ол белдеулік атпар ыртысыны трлі айматарын зара жне сондай-а ми сыарыны медиалді бетіні кршілес атпарларымен де жаластырады. Мадай лесі, fasciculus longitudinalis superior арылы тменгі шеке лесшесімен, шйде лесімен жне самай лесіні арты жаымен жаласады. Самай жне шйде лестері зара fasciculus longitudinalis inferior арылы байланысады. Аырында, мадай лесіні кздік бетін ілмек трізді буда, fasciculus uncinatus, самай полюсімен осады.
162. Иіс сезу миы, оны орталы жне шеттік блімдері,филогенез. Иіс сезу миы, rhinencephalon, алдыы ми лі де жануарды мінез-лыын басаратын азаа айналмаан кезде, иіс сезу анализаторымен байланысты пайда болан, алдыы миды филогенездік жаынан е кне блігі. Сондытан оны барлы рылымдары иіс сезу анализаторыны трлі бліктері болып табылады. Балытарды бкіл дерлік алдыы миы иіс сезу азасы болып табылады. Сторектілер мен адамда байалатын жаа ми ыртысыны дамуына байланысты алдыы миды жаа блігі – жамылы, pallium, дамиды. Біра жамылы да за даму жолын теді жне ол филогенездік жаынан ртрлі ш блікке блінеді. 1. Paleopallium – самай лесіні рамына енеді. Бл блім алашында ми сыарыны латералды бетінде орналасады, біра одан кейін аса лкейген neopallium серінен шжы трізді тзіліс – гипокампа айналып, соы миды бйір арыншасы уысыны тменгі муйізіні медиалды жаына ыысады. Гиппокамп ежелгі ыртыспен, paleocortex, жабылан. 2. Archipallium – ми ыртысыны мадай лесіндегі иіс сезу буылтыыны асында жатан жне кнке ыртыспен, archicortex, жабылан вентралды бетіндегі кішкене блімі. 3. Neopallium - жаа жамылы оны ыртысында, neocortex, жоары иіс сезу орталытары – анализаторларды ыртысты шеттері пайда болады. Бл кмбезді атпарды блігі болып табылатын – uncus. Осыны нтижесінде адамны иіс сезу миында трлі текті тзілістер болады, олар топографиялы жаынан екі блімге блінеді. Шеткі блігі – иіс сезу лесі – lobus olfactorius. Бл атаумен ми негізінде жатан біратар тзілістер біріктіріледі: 1) bulbus olfactorius; 2) tractus olfactorium; 3) trigonum olfactotius; 4) substantia perporata anterior. Орталы блім – ми атпарлары: 1) гиппокамп жанындаы атпар – gyrus parahyppocampalis; 2) тісті атпар - gyrus dentatus; 3) самайлы шетті асында орналасан алдыы блігі – ілмегімен (uncus) оса кмбезді атпар – gyrus fornicates.
163. Соы миды базалді ядролары. Стриопаллидарлы жне лимбиялы жйе. Ми сыарларыны бетіндегі ср ыртыстан баса, таы да оны абатында негіздік ядролар немесе ыртысасты деп аталатын ср зат жиындары орналасады. ыртысасты ядроларды ш жиыны бар: corpus striatum, claustrum жне amygdaloidem. 1.Corpus striatum, жола дене, бір-бірінен толы блінбеген екі бліктен – nucleus caudatus жне nucleus lentiformis-терден трады. А. Nucleus caudatus, йрыты ядро, nucleus lentiformis-тен жоары жне ортаа жаын жатады. Одан ішкі апшы (капсула), capsula interna, деп аталатын а зат абышасымен блінеді. йрыты ядроны жуандаан алдыы блігі, оны басы, caput nuclei caudati, бйір арыншаны алдыы мйізіні латералды, абырасын тзеді, ал йрыты ядроны жіішкерген блімі, corpus nuclei caudati, бйір арыншаны орталы блігіні тбімен арта арай созылады; ал оны йрыы, cauda nuclei caudati, тменгі мйізді жоары абырасына арай иіледі. йрыты ядро медиалды жаынан таламуа жанасып, одан а зат жолаымен, stria terminalis, блінеді. Алдыы жне арты жаынан йрыты ядроны басы алдыы тесіктелген зата жетіп, сол жерде жасымы трізді ядромен , оны putamen деп аталатын блігімен осылады. Екі ядроны бл ке байланысуынан баса ішкі апшыты а будаларымен араласа орналасатын жа ср жолатары болады. “Жола дене” – corpus striatum – деп аталуы осы себептен. . Nucleus lentiformis, жасымы трізді ядро, йрыты ядромен таламустан латералды орналасып, олардан ішкі апшы арылы блінеді. Ми сыарларыны горизонталды кесіндісінде жасымы трізді ядроны ішкі капсулаа араан медиалды беті, шы ортасына арай баытталан брыш пішінді болып келеді. Брышты алдыы жаы йрыты ядроа, ал арты жаы таламуса параллелді жатады. Латералды беті сл дестеу жне аралшы аймаындаы ми сыарларыны латералды жаына арайды. Жасымы трізді ядро екі параллелді а абатшалар, lamina medullaris, арылы ш кішкентай азаа блінеді. Біреуі кгірт-ср тсті латералды абы, putamen, ал ашылдау екі медиалдысы бозылт шар, globus pallidus, деп аталады. Putamen жне nucleus caudatus-а араанда globulus pallidus филогенездік жаынан кнелеу тзіліс, paleostriatum, болып табылады. 2. Claustrum, шарба, аралшы пен putamen арасындаы орналасан ср зат табашасы. Ол абытан а зат абышасы – capsula externa, ал аралшы ыртысынан capsula externa деп аталатын абатша арылы блінеді. 3. Corpus amygdaleideum, бадамша трізді дене, putamen астында самай лесіні алдыы шетінде орналасан. Стриопаллидарлы жйе – экстрапирамидалы жйені басты блігі, сонымен атар ол hypothalamus рамындаы осыан сас вегетативті орталытара басымды жасайтын, жылу реттеу мен кмірсу алмасуа атысты вегетативтік ызметтерді жоары реттеуші орталы болып табылады. Кмкерме жйе трлі вегетативтік ызметтерді реттеуге, организмні ішкі ортасыны тратылыын сатауа жне сезімге бленген мінез-лы реакцияларыны эмоционалды алпына сер ететін соы, аралы жне ортаы ми тзілістеріні кешені. Оны негізгі блігін бадамша трізді ядро аймаы, шекаралы жола, гипоталамус, гиппокамп, кмбез, септалды айма, емізіктрізді денелер, емізік-таламус будасы, белдеулік атпар райды. лкен ми сыарыны медиалді бетінде кмкерме жйе белдеулік жне гиппокамп жанындаы атпарлардан трады.
164. Миды латералді арыншалары, блімдері, оларды абыралары, атынасы. Соы ми сыарларында сйелді дене дегейінен тмендеу, ортаы сызыты екі жаында ми сыарларыны жоары латералды бетінен бкіл ми заты абаты арылы блінген екі бйір арынша, ventriculi lateralis, сииметриялы орналасады. рбір бйір арыншаны уысы ми сыары пішініне сйкес келеді: арынша уысы мадай лесінде тмен жне латералды жаа арай иілген алдыы мйіз, cornu anterius, трінде басталып, осы жерден шеке лесі арылы орталы блікке, pars centralis, созылады. Ал бл блік сйелді денені арты жиегі дегейінде тменгі мйізге, cornu inferius, (самай лесі абатында) жне арты мйізге, cornu posterius, (шйде лесіне) блінеді. Алдыы мйізді медиалды абырасын septum pellucidum тзеді, ол алдыы мйізді баса ми сыарыны дл осындай мйізінен бліп трады. Алдыы мйізді латералды абырасы мен ішінара тбін йрыты ядроны басы, caput nuclei caudatі, алып жатады, ал жоары абырасы сйелді дене талшытарынан тзіледі. Бйір арыншаны орталы, е тар блігіні жоары абырасы сйелді дене талшытарынан трады. Ал тбі йрыты ядроны денесі мен таламусты жоары бетіні бір блігінен ралады. Арты мйіз сйелді денеден шыатын – tapetum деп аталатын а нерв талшытары абатымен оршалан; оны медиалды абырасында ми сыарыны медиалды бетіндегі sulcus calcarinus-ті ішке енуінен тзілген буылты – с топшысы, calcar avis, байалып трады. Тменгі мйізді жоары латералды абырасын арты мйізді оршап тратын tapetum-ны жаласы райды. Жоары абыраны медиалды жаында тмен жне ала арай иілетін йрыты ядроны жаран блігі – cauda nuclei caudate теді. Тменгі мйізді медиалды абырасымен бкіл н бойында зын а тсті дес – гиппокамп, hippocampus, созылып жатады, ол сырттан тере енетін гиппокамп жлгесінен тзіледі. Гиппокампты медиалды жиегімен кмбез аяшасыны жаласы болып табылатын шаша – fimbria hippocampi деп аталатын тзіліс теді. Тменгі мйізді тбінде аттас жлгені сырт жаынан батуынан пайда болан буылты, eminentia collateralis, жатады. Бйір арыншаны медиалды жаынан, оны орталы блігі мен тменгі мйізіне тамырлы рім, plexus choroideus ventriculi lateralis, тзетін жмса ми абыы еніп трады. рім арыншаны жетілмеген медиалды абырасыны алыдыы болып табылатын эпителимен жабылан. Plexus choroideus ventriculi lateralis, tela choroida ventriculi tertii-ді латералды жиегі болып табылады.
165. Аралы ми, блімдері, таламус аймаы: блімдері, ызметі. Аралы ми, diencephalon, бйірлері жаынан соы миды сыарларымен бітісе сіп, сйелді дене мен кмбез астында жатады. Аралы мида екі негізгі блікті ажыратады: 1) дорсалды блік, thalamencephalon афферентті жолдар орталыы жне 2) вентралды блік, hypothalamus, жоары вегетативтік орталы. уысы – III арынша. Thalamencephalon, таламус аймаы з кезегінде ш бліктен трады: таламус – thalamus, таламуссті – epithalamus жне таламусарты аймаы – metathalamus. Thalamus, таламус, кру тмпесі, аралы миды бйір абыраларында III арыншаны бйір жатарындаы ср заттты жмырта пішінді жп жиынтыы болып табылады, оны алдыы шеті – tuberculum anterius трінде сйірленген де, ал арты шеті кеейіп, жасты, pulvinar, трінде жуанданан. Таламусты ызметіні маызы те зор. Онда афферентті жолдар зіледі, оны жастыыны, pulvinar, арты ядросында, кру талшытарыны бір блігі, алдыы ядроларында corpora mammilaria-дан шыып, таламусты иіс сезу аймаымен байланыстыратын будалар, орталы нерв жйесіні тмен жатан блімдерінен шыатын алан барлы афферентті сезімтал жолдар алан ядроларында аяталады. Epithalamus, таламуссті.Екі таламустаы striae medullares арта арай баыт алып, екі жаында trigonum habenulae деп аталатын кеейген жер тзеді. Бл соыдан жген деп аталатын ыса, жіішке тзіліс шыады. Ол арама-арсы жаты жгенімен бірге томпа денемен, corpus peniale-ны, осылады. Corpus peniale алдында екі жген зара днекермен, comissura habenularum, байланысан. Біршама араай ыланына сайтын томпа денені зі рылысы мен ызметі жаынан ішкі секреция бездеріне жатады. Metathalamus, таламусарты. Таламусты артында екі кішкене тмпешік - иінді денелер, corpus geniculatum laterale et mediale, бар. Клемі кішілеу, біра айын крінетін медиалды иінді дене тменгі тбешік сабыны алдында таламус жастыыны астында жатады. Онда есту ілмегіні, lemniscus lateralis, талшытары аяталады. Ол ортаы ми тбесіні тменгі тбешіктерімен бірге ыртысастындаы есту орталыы болып табылады. Латералды иінді дене лкен, жалпа тмпешік трінде жастыты тменгі латералды жаында орналасады. Онда кру жолаыны латералды блігіні кбісі аяталады. Pulvinar мен ортаы ми тбесіні жоары тбешіктері жне латералды иінді дене ыртысастындаы кру орталыы болып табылады. Екі иінді дене ядролары орталы жолдар арылы тиісті анализаторды ыртысты шеттерімен байланысады.
166. Таламусасты аймаы, оны бліктері. Гипоталамус-гипофиз жйесі. Гипоталамус, таламусасты, hypothalamus, сзді ке маынасында III арыншаны тбі астында вентралды, арты гипоталамус аймаын, regio hypothalamica posterior-ды оса, substantia perforate posterior-ды, алдында орналасан тзілістерді біріктіреді. рсатаы дамуа сйкес hypothalamus екі блімге блінеді: а) алдыы блім regio hypothalamica anterior, бан tuber cinereum, infundibulum жне hypophysis, сондай-а tractus opticus-пен hiasma opticum біріктіріледі; ) арты блімге – corpora mammilaria мен region hypothalamica posterior жатады. Гипоталамус аймаыны ядросы порталды тамырлар жне гипоталамус-гипофиз будасы арылы гипофизді арты лесімен байланысан. Осы байланыстар арылы гипоталамус пен гипофиз ерекше гипоталамус-гипофиз жйесін тзеді. А. Tuber cinereum, ср тмпе, corpora mammilaria-ны алдында жатады. Ср затты жа табашасынан тратын III арыншаны тменгі абырасыны сыар уысты шыыы жері болып табылады. Тмпе, шы тар уыс йыша, infundibulum, созылан, оны тйы шында трік ертоымында жататын гипофиз, hypophysis, орналасан. Ср тмпеде жоары вегетативті орталы болып табылатын жне атап айтанда, зат алмасу мен жылу реттеуге сер ететін ср зат ядролары орналасады. . Hiasma opticum, кру иылысы, ср тмпе алдында орналасып, кру нервтеріні, nn. optici, иылысынан тзілген. Б. Corpora mammilaria, емізік трізді денелер, substantia perforata posterior-ды алдында ортаы сызы бйірлері бойында симметриялы жатан, дгелек екі кішкене а тсті рылым. р денені ішінде а затты беткей абаты астында екі ср ядро жатады. ызметі жаынан corpora mammilaria ыртысастындаы иіс сезу орталытарына жатады. В. Regio hypothalamica posterior, арты гипоталамус аймаы. Бл таламус астында орналасан ми затыны кішкене блімі. Онда substantia nigra-дан латералдылау аралы миды рамына кіретін, сопаша дене, nucleus hypothalamicus posterior, жатады. Ол экстрапирамидалы жйені бір буыны болып табылады, оны вегетативтік ызметі бар деп есептеледі.
167. III арынша, абыралары, атынасы. III арынша, ventriculus tertius, ортаы сызы бойымен орналасан жне миды фронталды кесіндісінде жіішке вертикалды саылау трінде крінеді. III арыншаны бйір абыралары таламусты медиалды беттерінен тзілген, бл беттер зара, adhesio interthalamica арылы жаласан. арыншаны алдыы абырасын тменнен жа табаша, lamina terminalis, ал одан рі жоары арай клдене жатан а алдыы днекер, comissura cerebri anterior, жне кмбез бааналары, columnae fornicis, райды. Кмбез бен сйелді дене астында III арыншаны жоары абырасы tela choroidea ventriculi tertii орналасады. Оны рамына эпителилі табаша, lamina epithelialis, тріндегі ми кпіршігіні жетілмеген абырасы жне оны бітісіп кеткен жмса абы енеді. Ортаы сызыты бйірлері бойындаы тамырлы негізі, тамырлы рім, plexus choroideus ventriculi tertii, жайасан. арыншаны арты абырасы аймаында comissura habenularum мен comissura cerebri posterior жатады. Оларды арасында арты жаа арай арыншаны тйы ыл, recessus pinealis, бытыырап трады. Comissura posterior-дан вентралды III арыншаа йыштрізді тесікпен су быры ашылады. III арыншаны тменгі абырасы ішкі жаынан бйір абыраларынан жлгелермен, sulci hypothalamici, шектелген, ми негізі жаынан substantia perforata posterior, corpora mammilaria, tuber cinereum, hiasma opticum-мен сйкес келеді. арынша уысыны тбінде екі ыл: ср тмпе мен йыша батып тратын recessus infundibuli жне хиазманы алдында жатан recessus opticus, тзіледі. III арынша абыраларыны ішкі беті эпендимамен жабылан.
168. Ортаы ми, блімдері, рылысы, ызметі. Ортаы ми, mesencephalon, филогенез рдісінде негізінен кру рецепторыны серімен дамиды. Сондытан оны е басты тзілістеріні кзді нервтендіруге атысы бар. Бл жерде есту орталытары да тзілді. Ортаы миды екі негізгі блігі болады: ыртысасты есту жне кру орталытары орналасатын тбесі мен негізінен ткізгіш жолдар тетін ми аяшалары. 1. Дорсалды блік, ортаы ми тбесі, tectum mesencephali. Ол сйелді денені арты шетіні астында жасырынан жне айаса тетін екі – бойлы жне клдене жлгелер арылы жптаса орналасатын трт тбешікке блінеді. Жоары екі тбешік, colliculi superiores, ыртысасты кру орталытары, ал екі тменгі тбешік – colliculi inferiores – ыртысасты есту орталытары болып табылады. 2. Вентралды блік, ми аяшаларында, pedunculi cerebri, барлы алдыы миды ткізгіш жолдары теді. Ми аяшалары кпір жиегінен брыш жасай ажырап, лкен ми сыарлары абатына бататын екі жуан жартылай цилиндрлік а тж трізді. 3. Ортаы ми кпіршігіні бірінші уысыны алдыы болып табылатын ортаы ми уысы - жіішке зекше пішінді, ол ми субыры, aqueductus cerebri, деп аталады. Ол IV арыншаны III арыншамен осатын эпендимамен астарланан зек. Субыр дорсалды жаынан ортаы ми тбесімен, вентралды жаынан ортаы ми тбесімен, вентралды жаынан ми аяшаларыны жамылысымен шектелген. Ортаы миды ішкі рылысы. Оны клдене кесіндісінде ш негізгі блікті ажыратуа болады: 1) тбе таяшасы, lamina tecti; 2) pedunculi cerebri-ді жоары блімі болып табылатын жамылы, tegmentum; 3) pedunculi cerebri-ді вентралды блімі немесе ми аяшасыны негізі. Ортаы миды кру рецепторларыны серімен дамуына байланысты, онда кзді нервтендіруге атысы бар трлі ядролар орналасан. арапайым омырталыларда жоары ос тбешік кру нервіні негізгі аяталатын жері жне негізгі кру орталыы. Сторектілер мен адамда кру нервтеріні алдыы миа ауысуына байланысты кру нервіні жоары тбешікпен алан байланысыны тек рефлекстер шін ана маызы бар. Тменгі тбешік ядросында, сондайт-а медиалды иінді денеде есту ілмегіні талшытары, lemniscus lateralis, аяталады. Ортаы ми тбесіні жлынмен екі жаты байланысы, tractus spinotectalis жне tractus tectobulbaris et tectospinalis бар. Соылары жамылыдаы иылыстан кейін сопаша ми мен жлындаы блшыет ядроларына барады. Бл жлынды сипаттаан кезде сз болан кру-дыбысты рефлекс жолы. Сйтіп, ортаы ми тбесі табашасын негізінен кру жне есту тітіркендірулері серінен пайда болатын р алуан имыл-озалыстар шін рефлекс орталыы деп арастыруа болады.
169. Арты ми, блімдері, рылысы (Варолий кпірі). Metencphalon екі бліктен трады : вентральді кпірден жне дорсальді мишытын трады. Кпір, Pons, ми негізі жаынан араанда арты жаында сопаша миды жоараы шетімен алдыы жаынан ми аяшаларымен шектеетін жуан а тсті тзіліс. Кпірді латеральді шекарасы шкіл жне бет нерві тбіршіктері арылы жасанды жргізілетін сызы - Linea trigeminofacialis – болып табылады. Осы сызытан латеральді екі жаында мишыа батып тратын ортаы мишы аяшалары – pedunculi cerebelares medii – орналасады. Кпірді дорсальді беті сырт жаынан крінбейді, йткені ромбтрізді шырды жоары блігін (IV арыншыны тбі) тзе, мишыты астында жасырынып жатады. Кпірді вентральді беті талшыты, талшытар жалпы аланда клдене жріп, pedunculi cerebellares medii- ге арай баыт алады. Вентралды бетті ортаы сызыы бойымен жалпа жлге – sulcus basilaris – теді. Онда – a.basilaris жатады. Кпірді ішкі рылысы. Кпірді клдене кесінділерінен оны лкен алдыы немесе вентралды (pars ventralis pontis) жне кішілеу дорсалды бліктерден (pars dorsalis pontis) тратынын круге болады. Оларды арасындаы шекара ретінде талшытарды есту жолына жататын клдене талшытарды алы абаты – трапециятрізді дене, corpus trapezoideum, жатады. Трапециятрізді дене аймаында есту жолына атысы бар ядро – nucleus dorsalis corporis trapezoidei орналасады. Pars ventralis рамына бойлы жне клдене талшытар бар, оларды арасында ср зат меншікті ядролары – nucleus pontis шашырап жатады. Бойлы талшытар пирамидалы жолдара – fibrae corticopontini –жатады, ол жолдар кпірді меншікті ядроларымен байланысан, ол ядролар мишы ыртысына баратын клденеі талшытар – tractus pontocerebellaris – басталады. ткізгіш жолдарды бкіл жйесі кпір арылы лкен ми сыарларын мишы ыртысымен байланыстырады. лкен ми ыртысы нерлым кштірек дамыан болса, кпір мен мишыта сорлым кшті дамиды. Кпір адамда кшті дамыан, бл оны ми рылысыны зіне тн белгісі болып табылады. Pars dorsalis рамында сопаша миды дл осындай рылымыны жаласы болып табылатын formation reticularis pontis жатады, ал торлы рылым стінде ромбтрізді шырды тбі жатады (ол жерде VIII –V жп бас сйек нервтеріні ядролары орналасан). Орталы сызы пен nucleus corporis trapezoidei арасында орналасан медиалды ілмек – lemnicus medialis – рамына кіретін сопаша миды ткізгіш жолдары - pars dorsalis- ке созылады, медиалды ілмекте сопаша миды жоары ктерілетін жолдары – tractus bulbothalamicus – иылысады.
170. Мишы, рылысы, ядролары, аяшалары, ызметі.Мишы, cerebellum, арты миды тепе-тедік рецепторларымен байланысты дамыан туындысы. Сондытан оны озалыстартды йлестіруге тікелей атысы бар, организмні дене массасыны негізгі асиеттері – ауырлы пен инерцияны жеуге бейімделу азасы болып табылады. Мишы жануарларды озалып орын ауыстыру тсілдеріні згеруіне сйкес филогенез барсында 3 даму кезеінен тті. Мишы е бірінші дгелекауыздыларда, жыланбалытарда, клдене табаша трінде пайда болды. арапайым омырталыларда (балытарда) рта (vermis) сйкес келетін лашатрізді бліктер (archicerebellum) мен сыар дене (paleocerebellum) блінеді; жоралаушылар мен старда денесі кшті дамып, ал лашатрізді бліктері рудименттік кйге келеді. Мишы сыарлары сторектілерде ана пайдап болады (neocerebellum) . Адамда тік жруіне жне ебек ету кезінде оды стау-армау озалыстарыны жетілуіне байланысты мишы сыарлары барынша дамиды. Мишы лкен ми сыарларыны шйде лестеріні астында, кпір мен сопаша мидан дорсальды, арты бассйек шырында жатады. Оны клемді бйір бліктерін немесе сыарларын – chemispheria cerebelli – жне оларды арасында орналасан жіішке ртты блігін, vermis, ажыратады. Мишыты алдыы жиегінде ми сабауыны жанаса жатан блігін аститын алдыы тілік бар. Арты жиегінде сыарларда бір-бірінен блетін тар арты тілік орналасан. Мишы беті оны ыртысын райтын ср зат абатымен жабылан, бл бетте бір – бірінен саылаулармен – fissurae cerebelli - блінген тар атпарлар, мишы жапырашалары – folia cerebelli –тзіледі. Оларды ішінен е тереі – fissure horizantalis - мишыты арты жиегімен тіп, сыарларды жоары бетін – facies superior – тменгі бетінен – facies inferior бліп трады. Мишыты бкіл беті горизонталды жне баса ірі жлгелер арылы бірнеше лесшелерге, lobuli cerebelli, блінеді. Оларды ішінде е ошауланан, рбір сыарды тменгі бетінде, ортаы мишы аяшасыны артында орналасан кішкентай блік – жырым, flocculus, бар. ртты жырыммен байланысан, жіішке жолаша медиалды жаа арай ай трізді табашаа - тменгі ми желкеніне, velum medullare inferius, ауысады. Мишыты ішкі рылысы. Мишы абатында а затты арасында ср затты жп ядролары жатады. Ортаы сызыты бйір жатарында мишы шатыра, fastigium, батып тран жерде е медиалды ядро –шатыр ядросы, nucleus fastigii, жатады. Ол латералды шартрізді ядро, nucleus globosus, ал одан латералды тыынтрізді ядро, nucleus emboliformis, орналасады. Жартышарды ортасында олива ядросына сас, иірімді табаша трізді тісті ядро, nucleus dentatus, жатады. Оны олива ядросымен састыы кездейсо емес, ойткені екі ядро да ткзгіш жолдармен fibrae olivocerebellares арылы байланысан да, бір ядроны иірімі екінші ядроны иіріміне тура келеді. Сйтіп, екі ядро да тепе –тедік ызметін атаруа атысады.Аталан мишы ядроларыны аталан мишы ядроларыны филогенездік уаыттары р трлі: nucleus fastii вестибулярлы аппаратпен байланысты мишыты е кне блігіне - floccus- ке (archicerebellum) –жатады; nuclei emboliformis et globosus тланы озалыстарына тланы озалыстарына байланысты пайда болан – ескі блігіне (paleocerebellum) жатады; nucleus dentatus – ол-аятарымен озалып жруіне байланысты дамыан е жаа (neocerebellum) блігіне жатады. Сондытан осы бліктерді біреуі заымдананда р трлі кезеіне сікес келетін трлі жатары бзылады, атап айтанда: флоккулондулярлы жйе мен оны шатырядролары заымдананда денені тепе-тедігі бзылады. рт пен оан сйкес тыын жне шартрізді ядролар заымдананда мойын мен тла блшыетіні ызметі; мишы сыарлары мен тегіс ядролар заымдананда ол- ая блшыетіні ызметі бзылады. Мишыты а заты кесіндісінде рбір атпара сйкес келетін, шет жаынан ср зат ыртысымен жабылан, са сімдік жапырашалары трізді. Нтижесінде мишыты кесіндісінде а жне ср затты жалпы крінісі ааша сайды, сондытан «тіршілік аашы» деп аталады. Мишыты а заты трлі нерв талшытарынан ралады. Оларды кейбірі атпарлар мен лесшелерге байланыстырады, екіншілері &