Абайды аын шкірттері 3 страница

VІІ. Оушылара й тапсырмасын жне оны орындау жнінде нсаулар беру
Оу-трбиелік міндеттері: й тапсырмасын оушылара хабарлау, оны орындау дістемесін, орындауды ажеттілігін, міндеттілігін оушылара тсіндіру. Сабаты орытындылау. й тапсырмасы оушылара трбие береді, дамытады.
Бірінші. Оушыларды негізгі ымдарды жне іскерліктерді мегеруіне кмектесетін йге берілетін тапсырмалар оушыны ерік-жігерін, жауапкершілігін, саналы тртібін алыптастыруа ыпал етеді.
Екінші. й тапсырмалары оушыны зейінін негізгі білім, іскерліктерге шоырландырып, білімні беріктігін арттырып, е бастысы, білім жне іскерліктерді олдандырады.
Кезені мазмны:
• сабаты орытындысын шыару;
• оушыларды й тапсырмаларын орындауа ынталандыру: оушыны білімге марлыын ояту (мселені ызыты етіп ою); борыш сезімін ояту, баланы икемділіктері, талап тілектерін ескеру;
• й тапсырмаларын орындау жнінде толы, біра ыса нсау беру. Оу материалын бекітуге, оушыларды жеке абілеттерін дамытуа кмектесетін тапсырмалар беру. йге берілетін тапсырманы оушыны абілетін, сіресе дарынды балаларды абілетін дамыту шін олданан дрыс. Оушыны зі тадап алатын тапсырмалары - кшті трбие ралы;
• жмыс мазмнын жне оны орындауды тсілдерін оушыларды алай тсінгенін тексеру.
й тапсырмалары - оушыларды оуа ызыушылыын дамытуды, адамгершілік сапаларын, дниетанымын алыптастыруды ралы.
Малімні й тапсырмаларын дрыс орындатуы йдегі оу жмысыны, сабаты сапасын жасартады.
Жасы нтижелерге жетуге сер ететін жадайлар:
• кезедегі оу жмыстарын міндетті жне жйелі трде оырауа дейін бітіру, ол шін уаыт блу. Бл кезеге сабаты соында екі, ш минут блуге немесе й тапсырмасын оыраудан кейін беруге болмайды;
• тапсырманы тексеруге барлы оушыларды назарын аудару, оуда табыса жету кбіне й жмысын дрыс орындауа байланысты екенін олара тсіндіру;
• й тапсырмасыны мазмнын барлы оушыларды тсінуі.
Сабаты басында жне ортасында берілген й тапсырмалары оушыларды зейінін малімге аударып, оларды жаа материалды абылдауа зірлейді.
Дрыс дайындалан тапсырмалар арылы й тапсырмасы ызыты жмыса айналады.
й тапсырмалары бірнеше сабатарды біріктіруге ммкіндік береді.
й жмыстары мінезді, оушыны жеке тласын алыптастыруа кмектеседі.
Аралас сабаты кезедеріні ысаша мазмны осындай. рбір аралас сабата барлы кезедері крсетілген жйемен сатау міндетті емес, брі малімні ойа алан ісіне, педагогикалы масата сай рылан сабаты жйесіне байланысты.
Аралас сабаты 13692 нсасы бар. Олар пнге, жмысты мазмнына, малімні жне оушыларды ммкіндігіне байланысты.
Білімді тексеру сабаыны рылымы:
• сабаты бастапы кезеін йымдастыру. Бл кезде малім сабырлылы, іскерлік танытып, оушылар баылау жмысынан орыпайтындай жадай жасау керек, себебі малім оушыларды оу материалын одан рі мегеруіне ажет дайындытарын тексереді;
• сабаты міндеттерін ою. Малім оушылара ай таырып бойынша білімдерін тексеретінін айтады. Олардан керекті ережелерді еске тсіріп, з жмыстарында олдануларын срайды;
• баылау жне тексеру жмыстарыны трлері аталады. Олар оу бадарламасына сйкес жасалан есептер, диктант, шыарма, сратара жауап беру.
• сабаты орытындылау. Малім оушыларды жасы жмыстарын, сонымен атар ате жмыстарды да талдайды, ателерді тзету жмыстарын йымдастырады;
• білім, білікті мегеру кезінде оушыларды жиі ателесетін жерлері аныталып, оларды жою жолдары белгіленеді.
2-трі:
• йымдастыру блімі;
• баылау жмысыны масатын тсіндіру;
• баылау жмысыны мазмнын айтып, оны алай орындауа болатындыын тсіндіру;
• баылау жмысын оушыларды з беттерімен орындауы;
• сабаты орытындылау.

 

Атымтай Ыбырайлы Кшімбаев (1910, останай облысы, Пресногорьков ауданы — 1977, Орал .) - алым. (1975). азастанны халы аарту ісіні здігі, филология ылымдарыны кандидаты (1954), профессор, лы Отан соысына атысан. 1946 ж. азПИ-ді бітірген. 1932-37 ж. арашыана ауылындаы мектеп малімі, оу ісіні мегерушісі, 1938-50 ж. аза КСР Халы аарту комиссариатыны дістемеші-инспекторы, ылыми-зерттеу институтыны аа ылыми ызметкері. 1951-54 ж. Оралдаы малімдерді білімін жетілдіру институтыны кабинет мегерушісі, Орал педагогикалы институтыны аа оытушысы. Кшімбаев республика жоары оу орындарында дебиетті оыту дістемесі жнінде алашы бадарламаны жне оу ралын (1938) жазан.^[1]

 

Ахмет Байтрсынлы. «дебиет танытыш»

Бгінде айта жаыран Алаш зиялыларыны ебектері азаы таным мен лемдік мдениетке сбелі лес осуда. Алаш зиялыларыны ай-айсысы болсын, лта барын салып ызмет етуді басты мрат еткен. Мны оларды, е алдымен, білім мазмнын жетілдіруден бастааны белгілі. «лт стазы» Ахмет Байтрсынлы 1913 жылы «аза» газетіндегі «азаша оу жайынан» атты мааласында: «Біз уелі елді тзетуді бала оыту ісін тзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болысты та, билік те, халыты та оумен тзеледі», – деп жазады. И, сзді тану, сіресе, дебиетті тану – аламны зегіндегі аса нзік йлесімділік пен семдікті танудан бастау алып, тіршілікті арапайым задылытарын ынуа дейін жаласады. Мны жаратылысты зіндік арапайым тілімен сйлете білу де нер. Сондытан, кез келген кркем дниені туу, жазылу, мір сру тарихы, е бастысы, оны нер ретіндегі ндылыы – аса ауымды мселе.

Ахмет Байтрсынлы «Оу ралы» (1912), «Тіл ралы» (1914), «ліпби» (1914), «Жаа ліппе» (1926-1928), «Баяншы» (1926), «дебиет танытыш» атты оулытар, Телжан Шонанлымен бірге «Оу ралы» (1926-1927) деп аталатын хрестоматиялы кмекші оу ралдарын жазды. аза тілінде оу, жазу, дін, лт тілі, лт тарихы, жарапия, шаруа-ксіп, жаратылыс, таы баса ылым салалары жайынан пайдалы малматтарды білім беру жйесіні е тиімді жолын пайдалана отырып, сынды. Жсіпбек Аймауытлы, Мхтар Омарханлы, дайберген уанлы, Телжан Шонанлы, Мажан Бекенлы, Міржаып Дулатлы сияты лт зиялылары туан халыны интеллектуалды дегейін ріден ойлап, р салада оу ралдарын жазды.
Бгінде аталмыш оу ралдарын зерделеп отырып, оларды дістемелік тсілдеріні арапайымдылыына м нтижелілігіне тнті боласы. азір не кп, оытуды сан-салалы тсілдері кп. Солай бола тра, мектеп оулытарында оушыа ажетті малматтар жо. Білім мазмнына атысты педагогтар оытуды дстрлі (репродуктивтік) жне рылымды (конструктивтік) тсілдерін сарапа салып тартысады. лбетте, бл білім беруге атысты жайттар. Бл мселеде едуір ілгерілеген де шыармыз. Біра одан нтиже болмай отыр. Неге? Негесі сол біз білім беруді айта береміз де сол білімні зін сз етпейміз. Білім мазмнын трлендіруді, жетілдіруді жолдарын айтамыз, білім мазмнын айтпаймыз. Оулытарымызда кез келген тсінікті жздеген анытамаларын береміз де бірде бір асиетін айтпаймыз. азіргі мектептердегі оытылып жатан оулытарды да басты проблемасы осы. Осы трыда алаш зиялылары жазан оулытарды басты артышылыы – олар білім беруді трлі тсілдері мен діс-амалын емес, білімні басты асиетін ана беруді станады. Нрсені кптеген ра анытамаларын емес, бала санасына онымды жалыз асиетін айтады. Оны балаа баланы тілінде, арапайым ауызекі сзбен жеткізеді. Осылайша ондай оулытар оушыны егіз озыдай ажырамас досына айналады.
Мысал ретінде Ахмет Байтр­сынлыны 1926 жылы ызылорда аласында баспа бетін крген «дебиет танытышын» айтуа болады. Бгінде бл оулы дебиетті азаша танытатын бірден бір классикалы мраа айналды. Оулы дейтін себебіміз, автор, рбір ымды тсінікті баяндай отырып, «нсалыты араыз» деп ескертіп отырады. Бдан, «дебиет танытышты» Ахмет Байтрсынлы оулы жне нсалы (хрестоматия) трінде екі кітап етіп, білім беру жйесіне отайлап, арнайы жазандыы млім болады. Бгінде оулыпен ауышанымызбен, нсалы зірге табылмай отыр.
Айта кету керек, «дебиет танытыш» ірі теориялы ебек ретінде де алымдар назарына ерекше ілікті. Мны зі бл оулыты орта жне жоары мектеп оушыларына дебиетті танытышты ызметіне млде кедергі келтірмейді. Бір жаынан аланда бл, азірде жиі айтылып жрген білім берудегі оушыларды зерттеушілік абілетін арттыруа да таптырмайтын рал.
Мектептегі дебиет оулытарында дебиет ымы мен ондаы трлі жанрлы категориялар жоары сыныптарда тіледі. Ал университеттерде керісінше тменгі курстарда теді. Біра, екеуінде де ешандай жаашылды жо – брыны кеестік тсілді кшірмесі.

Тменде Ахмет Байтр­сынлы жазан дебиет оулы­ыны бірнеше артышылытарын санамалап келтірейік:
Біріншіден, «дебиет танытышты» рылымды ерекшелігі – тарауларды, рбір жаа саба таырыбыны, жекелеген тжырымдарды реті бір-бірінен туындап отыратын исындылыында. Ал таырыпты тсіндіру, баяндау тсіліні бір ерекшелігі – нрсені анытамасын айтудан брын оны асиетін айтатынында. Яни, кез келген таырыпты тсіндіру барысында бізге йреншікті дедуктивті діспен емес, кбіне сол дедукцияны зіне негіз болып келетін жолды станып, нрсені анытамасынан асиетіне арай емес, керісінше, нрсені асиетінен анытамасына арай баяндалады. Оны плспалы м филологиялы ым-тсініктерді ішінде – арапайым тсінікті тілмен дл рі шуматап (обобщение) беріледі. Мселен, оулытаы роман, повесть, гіме жанрларын тсіндіру тсілі осыан длел бола алады. Романды – лы гіме, повесті – за гіме, гімені – са гіме деп рбір жанрды атауында оны мазмны мен формасын атар тсіндіріп кетеді.
Екіншіден, дебиетті тсіндіргенде оулыта, е алдымен, осы сзді зін анытап алу масат етілген. Алашы таырыптан бастап дебиет, ол – нер, сондытан нерді зін тсініп алалы дейді де оны те ыныты, арапайым сзбен баяндап береді: «нер трлі болады. Біреулер й салады, ары азады, етік тігеді, арба істейді, киіз басады, ыдыс істейді, таысын таы сол сияты шаруаа керек нрселерді жасайды . Біреулер крікті мешіт, крнекті там, кркем сурет салады. демі н, серлі кй, ажарлы сз шыарады. Алдыы нер мен соы нерді арасында айырым бар. Алдыы нерден шыан нрселер кн кру ісіне ажет шаруа керек- жаратары. Мны істегенде, слуынан жылуы дегендей, кркем болуын кздемейді, ттынуа олайлы, жайлы, берік болу жаын кбірек кздейді. Екінші нерден шыан нрселер, жылуынан грі слу болуы кбірек кзделінгендіктен, кзге кркем , кілге жаымды болып істелген нрселер; алдыы нрселер адамны малыты жан сатау керегінен шыан нрселер; соы нрселер адамны жан оштау керегінен шыан нрселер. Сондытан, алдыы нрселерді жасауа жмсалатын нер – тіршілік шін жмсалатын тірнек нері болады да, соы нрселерге жмсалатын нер – кркемшілік шін жасалатын крнек нері болады.
шіншіден, «дебиет танытышты» білім беру тсілінде алдымен крделі таырыпты ындырып алу кзделеді. Сол арылы баланы таламын алыптастыру жола ойылады. Кркем дниеге деген биік талам алыптастыран оушы шін кез келген таырыпты талдау зредей иынды тудырмасы аны.
Тртіншіден , «дебиет танытыш» оушыны исынды ойлай білуге йретеді. Біз кбіне кркем сз, кркем шыарма, кркем туынды дегенді жиі айтамыз. Алайда, оушылара сол кркемдік айдан келгенін айтпаймыз. Оны тсінбеген оушы дебиетті трлі теориялы анытама ларымен басы атып жатады. Байтрсынлы оулыы анытаманы оушыны зіне шыартуа йретеді. Бірінші – нерді асиетін тсіндіреді. Осыдан оушы слулы, кркемдік дегендерді нерге атысты дние екенін тсінеді. Содан со барып, «тілді міндеті андай, сзді асиеті андай, сз нері деген не?» деген мселелерді озайды. Осы таырыптардан со барып дебиетке келеді: «Сз нерінен жасалып шыатын нрсені жалпы аты шыарма сз, ол аты ысартылып кбінесе шыарма деп айтылады. Ауызша шыаран сз болсын, жазып шыаран сз болсын, брі шыарма болады. Шыарманы трлері толып жатыр. Оны брін шуматап бір-а атаанда арабша дебиет, азаша асыл сз дейміз». Адама рухани ажеттілік – сзді асылы ана дегенге саяды.
Бесіншіден, бл оулытаы келесі бір ерекшелік – бір таырып аясындаы трлі мселелерді ішкі бірлігі. детте, біз оушылара сюжетті бір таырып, композицияны бір таырып, оларды ішіндегі трлі бліктерін жеке жеке таырып етіп тсіндіреміз. Мнда керісінше, барлыы бір ойды желісімен тсіндіріледі. Мселен кітапта: шыарманы жазбас брын, андай мселені оушыларыны алдына тартпашы, сол туралы аз ба, кп пе ойлайды. Сан ой, сан алуан пікірлерді ішінен біреуін негізгі ойыны азыы етеді. Сол шыарманы таырыбы болып саналады», – дейді де, ал шыармадаы негізгі пікірді (идеяны) стемдігі жнінде:
а) «андай шыарма болсын, белгілі бір идеяны ндейді дедік. Таырып, оиа, жне оны рылысы, шыармадаы атысушыларды араларындаы тартыс, оларды суреттеу дістері, тптеп келгенде – жазушыны сол шыармадаы айтайын деген идеясына баыныы», – деп кркем шыарманы таырыбы ауымды рі арапайым трде тсіндіріледі. Онан со сйлеуді трлері «жай сйлеу», «аралас сйлеу» деп арапайым мысалдармен беріледі.
Жетіншіден, Ахмет Байтрсынлы бір мселені ындыранда оны тсіндіруді барлы тсілдерін олданады. Оулы сонысымен ерекшеленеді. Оушы есінде жаа дріс мытылмастай саталады. Бір таырыпты негізімен бірге іс-тжірбиелік жаын мірмен байланыстыра баяндап береді. Мселен, кркем сзді тсіндіре отырып, оны кімдер олданатынын да жан-жаты айтып теді: «Аындар алымдар сияты болан уаианы, яки нрсені болан кйінде, тран алпында блжытпастан айтып, дрыс малмат беріп, аиаттануа тырыспайды, тран нрсе тран кйінде, болан уаиа болан кйінде аына те йреншікті, жай алыпты, жабайы крінеді. Оны брін аындар з кілінше тйіп, з ойынша жорып, з йаруынша сгіреттеп крсетеді. Сол зі йаран тріндегі аламды сзбен крсетуге бар нерін, шеберлігін жмсайды, сйтіп шыаран сзі – кркем сзді шыарма болады».
Сегізіншіден, термин мселесінде бірде бір грек, латын не болмаса орыс сзін олданбайды. Барлыын азаы дниетанымнан, рбір сзді з тбірінен, з тркінен алып, соны термин етіп тсіндіреді. Бл да оушыны зіндік туа бітті жаратылысына лайы, аылына онымды тсіл. «Мінездері сас, біріай, бір кейіпті адамдарды кейіптес дейміз. Мінезді белгілі бір тріне кейіп беретін адамдарды кейіпкер дейміз. Жомартты, сарады, батырлы, ораты, тзіктік, бзыты – блар ай жртта да болатын мінездерді жалпы кейіптері. Сондытан мндай мінезді адамдар жалпы кейіпкерлер болады». «лы гімені ресі ыса, рісі тарлау трі за гіме деп аталады. Онан да шаындау трі са гіме деп аталады».
Осы трыда «дебиет танытыш» – дебиетті танытуды шынайы тсілдерін олданан. Сондытан оырман жрегіні трінен орын алып отыр. Кез келген кркем шыарма жаратылысты сырлы сыпаттарын кркем тілмен баян етеді. Біз дебиетті тануда, талдауда кркем туындылардан сол сырлы сыпаттарды іздейміз. Ал материалдан тыс теориялар мен анытамалар ойлап тауып, соларды материала теліп талдау – барып тран сауатсызды. кініштісі, бізді мектептерде сол сауатсызды салтанат рып тр. сіресе, дебиетті оытуда…

 

Драмалы шыармаларды оыту дістемесі

Драмалы шыармаларды оыту дістемесіні дрыс жасалуы мен йымдастырылуы жне драмалы шыармаларды оытуды жемісті болуы оыту мазмнын анытаумен, оыту принциптерін жйелеумен тыыз байланысты.
Драмалы шыармаларды оыту оыту дістемесінде мынандай дістерді алуа болады:
Ø гімелеу;
Ø Проблемалы баяндау;
Ø Шыармашылы оыту (іздендіріп оыту);
Ø Иллюстрация жне крнекілік;
Ø Жазбаша жмыс;
Ø з бетімен жмыс жасау;
Ø Оушыларды шыармашылы жмыстары;
Ø Дегейлік тапсырмалар орындату;
Ø нер жне мдениет ралдарын олдану;
Ø Техникалы ралдарды олдану;
Ø Сабатан тыс жмыстар жргізу т.б.

Жазбаша жмыстарды орындату.
Жазбаша жмыстарды масаты- оушыларды тілін дамыту. Драмалы шыарманы оыта отырып, оушыларды тілі мен ойлауын дамыту жйелі ету шін жазбаша жмыстарды трлерімен таырыптарын малім алдын ала белгілеп,даярлап алады. Драманы талдауда оушыны сздік орын байытуа жазба жмысты «Сздік дптер»трін олдану дадыа айналдыру те маызды орын алады.
Одан кейін жазба жмысыны трі-драмалы шыармада автор жасап шыаран ерекше сз олданыстарын іріктеу, іздеті, талдау.
Жазбаша жмысты таы бір трі- драмалы шыарамада олданылан халы тіліні байлыын талдау. Маал-мтелдер,фразалы тіркестер, наыл сздерді драмада алай олданыланы мен авторды негізгі идеясын ашуа олады алай ызмет етіп транын крсету арылы оушыларды ана тілін ойды білдіруден олдана білу дадылары алыптастырылады.
Жазба жмыс тріне сратара жазбаша жауап беру де жатызылады. Мны ерекшілігі – жазбаша жауап берілген кезде оушыны ауызша жауаптан грі ойлануа уаыты, ммкіндігі мол болуында.
Жазбаша жмыс жйесінде шыарма жазу лкен орын алады.Шыарма жазу барысында оушыны зі оырман,оушыны зі сра оюшы,оушыны зі жауап беруші, оушынызі треші роліндеболып, нтижесінде ойды аншама абатынан сыналып, сыымдалып шыан ой-толаудан шыарма пайда болады. Сондытан шыарма жазуды арнайы дістемесіні мні зор.
Негізінен монолгты трде келетін мазмндау мен баяндама жасауда сйлеу задылытары мен тртіптері де ескеріледі.
Оушыларды з бетімен орындайтын жмысы.
азіргі уаытта оушыларды з бетімен ізденуіне баса назар аударылып отыр. Сондытан драмалы шыармаларды оытуда оушыларды з бетімен орындайтын жмыстарын трлендіріп отыру керек. Оушыларды з бетімен жмыс жасауы оларды саналыына сйенеді, рі осы асиетті алыптастырады. з бетімен жмыс жасауда оушы мынандай алгоритімдерді орындай алады:драмалы шыарманы талдаудаы берілген тапсырмаа тікелей атысты масатты натылау;масата жету шін, соан ажетті материалдарды драмлы шыарма мтінінен баылау, ізденіп оу;берілген тапсырманы, сраты шешімін мтіннен,белгілі бір абзац пен оларды байланысынан іздеп табу, зіні болжамын натылап жазу;айтар ойыны жоспарын жасау;жоспар бойынша з ойын баяндау, баса фактілермен салыстыру, зіні шешімін алымдарды пікірімен салыстыра отырып длелдеу: зіне берілген мселені шешу шін сынатын наты кзарасын айын трде крсету.
Оушыларды шыармашылы жмыстары.
дебиет сабаыны оушыларды шыармашылы абілетін алыптастыру мен дамытудаы лкен ролі брыннан белгілі. Біра барлы дістер бірдей оушыны шыармашылы абілетін дамытады деп те тсінбеу керек.
Оушыларды шыармашылы абілетін дамыту баыты осыан арналан арнайы жоспарды талап етеді. Оужылыны басында жасалан пндік жоспарда драмалы шыармалара атысты да орын беріліп, осы таырыпты мазмнды – рылымды болмысында оушыларды шыармашылыын дамытуа потенциалды андай ммкіндіктер барын малім алдын ала анытап алады. Мысалы абит Мсіреповты драматургиясын оыту арылы оушыларды шыармашылы абілеттерін дамыту жоспарын мынандай элементтер олдануа болады деп есептейміз.
Оушылар «озы Крпеш –Баян слу» драмасын оып шыан со,кейіпкерлер жйесін зіойлап тапан мизансценаа орналастыру керек,яни барлы кейіпкер сценаа шыатын болса, айсысын ай жерде жне андай позада трызу керектігі жне сол ойын длелдеу керектігі тапсырылады.
арабай бейнесіні е тйінді тсын суретке салу тапсырылады.
Оушылар арасында озы мен Баяна ескерткіш орнатуа авторлы конкурс жариялап,жеімпазын азылар аласына анытату керек.
Махаббат пен адалдыа арсы шыан арабай мен одарды «Ар сотына» айыптау керек, соны сценарийін оушылара жазыздыру тапсырылады т.б.
Мндай мысалдарды кптеп табуа болады.Шыармашылы дістерді олдану арылы мынадай масат-міндеттер шешіледі.
1.Оушы деби шыарманы талдау теориялы дістерін шыармашылы ызмет рекетіне айналдырып, білімні мірдегі жетекші ролін тани алады.
2. Шыармашылы талдау дісі арылы эстетикалы білім алады.
3.Эстетикалы таным дістері арылы этикалы таным дістері арылы этикалы-моральды норманы сабатастыын сезіп біледі,эстетикалы білім ана адама этика нормаларын шынайы мегеруге кмектеседі.
4. Білім мазмнын шыармашылы ызметті моделіне айналдыра алады, яни драмалы шыарманы мазмнымен таныса отырып,оны басаша аспектіден тсіну дістерін мегереді.
5. Шыармашылы жмыстарды орындау абілеттерін йренеді.