Сбилік шатаы балаларды нрсе лшемін абылдай білуін дамыту.

лшемді абылдау механизмі ересек адам мен балада бірдей-а. Алайда балада бл механизм лі алыптаспаан. Балада ішкі анализаторлы жне анализатор аралы байланыстарды крделі жйесі алайша алыптасады? Ал жаа туан нрестені тор абыы рлысы жаынан бірдей екендігі жаксы белгілі, сондытан нрсені оан тсіретін кескіні ересек адамдардаыдай болады. Біра, жоарыда атап айтанымыздай, тек сол тор абыта пайда болан кескінге ана негізделіп абылданатын нрселерді шамасы жнінде пікір айтуа болмайды. Ал бала болса, бастапы кезде арай білмейді,яни екі кзіні кру осьтерін бір нктеге адап жне де екі кзін бір нктеден екінші нктеге аудара алмайды. Басаша айтанда, бала зір кру анализаторыны озалыш блігін лі де болса мегере алмайды. Ондай ептілік тжірбие жинатау барысында алыптасып рі дамитын болады.Тжірибесі жеткілікті болмаандытан, кішкене балалар нрсені лшемдері жнінен жалан ортынды жасайтын жадайлар жиі кездеседі, йткені олар жнінде тор абыа тскен кескінні лшемдеріне арап пайымдайды.

И.М. Сеченов балаларды нрселерді лшемдеріне арап айыра білуін жне тиісті анытама бере білуін алыптастыратын тста абылдау процеcіне енетін сзді рлін атап айтан. лшемдері р трлі нрселерді жне оны р трлі ашытыта тран бліктерін бірнеше рет абылдаанда осы абылдауларын, нрселерді атауымен жне оларды лшемдерін байланыстыра отырып, бала оларды салыстырып, атап йренеді, нені лкен, нені кіші екенін анытайтын болып йренеді. Нрселерді р трлі лшемдері жнінде, бтін жне оны бліктері жнінде осы аталан ымдары сипап сезіп тйсіну жолымен де айындалады, ал ол тйсіктер сол ымдарды абылдау процесінде кру тйсігімен штасып жатады. И.М. Сеченов былай деп жазды: «...Бала кру сфераларыны, ттас нрсені жне оны блігіні кескінімен тор абыы жабылатындай, саны арасындаы айырмашылыты таба білуді йренді. Енді бала оны тор абыа суреті тскен р блек екі нрсені шамасы жаынан, рине, айыра алады, кескіні лкен орын алып жатан нрсе лкен болады жне керсінше».

Сонымен, И.М.Сеченов лшемдерді абылдауды кру негізінде алынатын крделі шартты рефлекс біртіндеп, за уаыт тжірибе жинатау жолымен алыптасады деп тсіндіреді. Бл тжірибе баланы жас кезінде лшемдерді абылдаанда бала зі ойнайтын ойыншытар мен нрселерден алан кру, сипап сезу жне блшы ет-такт тйсіктеріні арасындаы байланыстармен таайындалады. Оны абылдау жнінде сезімнен туан тжірибесі жне де лшемдерді шамалап білуі біртіндеп алыптаса бастайды.

Кптеген психологиялы зерттеулер, олар Ленинградтаы мемлекеттік университетте Б.Г.Ананьевті басаруымен, сондай-а мектепке дейінгі тарбие жнінен ылыми-зерттеу институтында А.В.Запорожецпен Л.А.Венгерді басаруымен,А.И.Герцен атындаы Ленинградтаы мемлекеттік педагогикалы институтта А.М.Леушина мен А.А.Люблинскаяны т.б басаруымен жргізілді, лшемдер жайлы е арапайым білімдер алыптастыру шін нрселер мен баланы айнала оршаан былыстар туралы натылы шоырын жинатау ажет. лшемдер туралы кеістік тсініктерін айыруды (нрселер арасындаы атынастар т.б.) баса трі сияты, ым,нрсені баса асиеттерін айыруа араанда, едуір крделі процес болып табылады; лшемдер жніндегі ымдар, форма жніндегі сияты, балаларды практикалы іс-рекетіні барысында жинаталады.

Нрсені лшемдерін р трлі ара ашытыта жне р трлі орналасу алпында абылдау абілетін психологияда абылдау тратылыы деп атайды. Нрселерді лшемдерін абылдау тратылыы тжірибемен оса дамитын болады.

Осы тратылы ымны балаларда пайда болуы рі дамыту жнінен кптеген зерттеулерді крсетуіне араанда, ол ым тжірибені жинаталу шамасына арай бірінші жылды аырында ана алыптастырады екен жне нрселермен орындалатын іс-рекеттер барсында кбейетін крінеді.

Осындай іс-рекеттерді нтижесінде екі ая басан балаларда тіпті белсенді сйлеу білуді игермей трып, тек нрселерді алуан трлі лшемдеріне ана емес, сондай-а р лшемді обьектілер арасындаы атынаса да рекция алыптасу ммкін.Алайда лшемдерді ажырата білу тжірибесі за мерзімге дейін, аса шаын келеді.Ал баланы лшемдерді игеру белгісі натылы бір нрсеге ана тиісті болып, ол салыстырмалы емес абсолют ым ретінде бекітіледі, мысалы былай: “Тек бізді итіміз ана лкен”-“ Жо мені Мариям лкен”,-деп дауласады шке арай ая басан балалар уырша андай алыпта отырмасын не жатпасын шамасы андай болса да, тіпті кішкене балалар да оны таный кетеді. Тжірибеде аса кптеп кездесетін нрселерді абылдау тратылыы біртіндеп басалардан крі ертерек орныады.