Балаларды кеістікті бадарлауын дамыту
Адамны кеістікте бадарлану проблемасы рі ке, рі кп ырлы. Оан шама мен форма туралы тсінікпен атар кеістік айыру да,кеістікті абылдау да, алуан трлі кеістік атынастарын тсінуі де ( нрестені кеістіктегі баса нрселер арасындаы алпын анытау, тередікті абылдау т.б) енеді.
Психологиялы -педагогикалы зерттеулер кеістік айыру те ерте басталады деп крсетіп отыр, алайда ол нрсені сапасын айырудан грі анарлым крделі процесс болып табылады.
Кеістік тсініктерді жне кеістікте бадарлану тсілдерін алыптастыруда алуан трлі анализаторлар атысады (кенестетикалы, сипап сезу, кріп білу,есту, иіс сезу). Алайда кішкене балаларда кинестетикалы жне кру анализаторларыны атаратын ролі ерекше.
Кеістік бадарлау тікелей кеістік абылдау негізінде жне де кеістік категорияларын (орын алпы, ашытыы,нрселер арасындаы кеістік атынастарын) сзбен рнектеп айту арылы жзеге асады.
Кеістік бадарлау ымына ащытытарды, лшемдерді, форманы, нрселерді зара орналасуын жне оларды бадарланушы денеге араандаы орнын баалау енеді.
Кеістік бадарлау рнектемесін тар маынада ынса, оны жер бетінде бадарлану деп тсінеміз. Бл маынада аланда кеістікте бадарлау дегеніміз: а) «тран нктесін» анытау, яни зін оршаан обьектілерге араандаы субьектіні тран орны, мысалы: «Мен йді о жа жанында трмын» т.с.с.; б) кеістіктегі бадарланушы адама араанда айнала оршаан обьектілерді локализациясы, мысалы: «Шкаф о жата тр, ал -есік мені сол жаымда»; в) кеістіктегі нрселерді бір біріне араандаы орнын анытау, яни оларды арасындаы кеістік атынастарды, мысалы ;«уыршаты о жаында онжы отыр, ал сол жаында доп жатыр».
озалыс кезінде кеістікте бадарлай білу ажет -а. Тек осы жадайда ана жер бетіндегі бір нктеден екінші нктеге орын ауыстыру ммкін. Блайша бадарлай білу шін ш мселені басын ру керек; масат ою жне озалыс маршрутын белгілеу (баыт белгілеу); озалыс стінде баытты сатап отыру жне масата жету.
Кіші жастаы балаларды кеістік абылдауыны даму ерекшеліктерін зерттеуге кптеген ебектер баышталып отыр. Оларды крсетуіне араанда, кеістік абылдау абілеті трт- бес аптада а білінеді; нресте 1 -1,5м жердегі нрсеге кз тотатып арайды. озалып бара жатан нрседен кзін айырмай арайтын кез екі трт айда а байалады. Алашы кезеде кзін кенет аударып араса, кейін кеістікте озалып бара жатан нрседен кзін айырмай арайтын кез р трлі балада ш айдан бес айа дейін кездеседі.
Кз тотату механизміні даму барысында басты,дене тласыны дифференциалды озалысы алыптасады,баланы кеістіктегі орны да згереді. «Бл жаста нрсені озалысына арап бала кзін де озай бастайды», -деп жазды Д.Б.Эльконин. Алайда олар нрсені не іздестіру, не іздеу дегенді білмейді. Нрсені кейінірек, оны кеістіктегі озалысына кз саланда іздейтін болады. Сондытан кз салып арау мен іздестіруді кей- кейде айыру ммкін болмай алады. Сенсомоторлы тжірибені жинатау процесінде кеістікте обьектілерді айыра білу абілеті седі, ара ашытытар дифференциясы артады. Сйтіп ш айлы балдыран 4-7 м ашытыта нрсені байап отырса,ал тоыз айда айнала озалып жрген нрсені баылап отыратын болады. озалыстаы нрсені р трлі ашытытан осылайша байау процесі бала бір жасты ішінде кеістік тередігін тсіне бастайтындыын білдіреді.Сонымен,баланы зі нрсеге арай мтылып озалудан брын обьект озалысы сенсорлы дамуды жне сенсорлы функцияларды кзі болып табылады.
Сір, да, кеістікті бала жіктеліп блінбейтін здіксіз деп абылдайтын болар. озалыс болса,нрсені айнала оршаан кеістік ішінен бліп кетеді. Е алдымен кзін адап арауы,одан кейін мойнын бруы, ол имылдатуы таы басалары озалыстаы нрсе баланы назарына тскен обьект екендігін білдіреді, бл оны зіні мтыла озалуына себепші болады.
Нрсені кеістіктегі озалысын байау былайша рістейді; оны алдымен бала зінен ілгері арай горизонталь баытта абылдайды, одан кейін за жаттыулар нтижесінде бала нрсені вертикаль баыттаы озалысын да баылап йренеді, мны зі оны кеейтеді, оны нрсеге зіні мтылуына себепші болады. Біртіндеп барып обьектіні жне баланы зіні озалысы бірлесе отырып сенсорлы механизмді дамыта бастайды.
Денені вертикаль алпы дами келе жне зі озала (жре) бастааннан кейін бала кеістікті іс жзінде игеруі едуір кеейеді. зі озала отырып,бала бір нрседен екіншіге дейін ара ашытыты игереді, ара ашытыты тіпті лшемек болып рекет те жасайды. Мысалы; кереуетті шабаын бір олымен стап трып,дивана арай соза береді,ара ашытыты лшемек боландай жне е ыса жолды тапандай а керуеттен олын босатып, диванды жаалап озала бастайды. Жре бастааннан кейін кеістікті игеруді жаа тйсіктері пайда болады, олар тепе -тедік тйсігі, озалысын кшейтуге немесе бседету, блар кру тйсігімен штасып жатады.
Баланы кеістікті іс жзінде осылайша игеруі оны кеістікте бадарлауыны бкіл структурасын функционал трде згертеді. Кеістікте абылдау дамуыны сырты мір нрселеріні кеістік белгілері мен атынастарыны жаа кезеі басталады.
Кеістік игеруіні практикалы тжірибесін жинатай келе, сол тжірибені орытындылайтын сзді зін де біртіндеп игеретін болады. Алайда мектепке дейінгі ерте жне кіші жаста кеістік атынастарды танып білуде жне тсініктерді алыптастыруда тікелей мір тжірибесі жетекші роль атарады. Ол болса,мектеп жасына дейінгі балаларда оларды алуан трлі рекеттерінде (озалыс жне рылыс ойвндары,сурет салу рекеті ыдырып жрген кезде байаандары т.с.с.) жинаталады. Кеістікті абылдауды жйелік механизмін алыптастыруда озаушы кшті жинатай келе сзді атарар ролі арта бермек.
Мектеп жасына дейінгі балаларды кеістікті бадарлауыны
Кейбір ерекшеліктері
Кеістік бадарлануы шін андай болмасын сана системасымен пайдалана білу ажет. Алашы кезеде бала кеістікте тйсіктік сана системасы дегенні негізінде, яни з денесіні жан -жаына арай бадарлайды. Мектеп жасына дейін бала негізгі кеістік баыттары бойынша сзбен айтылатын системаны игереді; ілгері -кейін, жоары- тмен, оа -сола.Мектепте оып жргенде балалар жаа сана системасын игереді,ол- горизонт жатарына арап,солтстік,отстік,батыс,шыыс.
рбір сана системасын игеру алдында алан білімге негізделетіні таайындалан.Мысалы,зерттеулерде ІІІ- І класс оушыларыны горизонт жатарын игеруі оларды негізгі кеістік баыттарды географиялы картадан аншалыты дифференциялай білетіндігіне байланысты екендігі айын крсетілген. Солтстік, мысалы, алдымен балалдарды кеістіктегі жоарыбаытымен штасады, отстік - кеістіктегі тмен баытымен, батыс -сол жа баытымен жне шыыс-о жа баытымен штасады. Кішкене баланы негізгі кеістік баыттарын дифференциялау баланы «зіне арай» бадарлау дегейімен оларды «з денесіні схемасын» игеру дрежесіне байланысты келеді, ал мны зі шындыында «тйсіктік сана системасы» болып табылады да (Т.А.Мусейибова).
Кейінірек оан зге сана системасы - сзбен айту -осылады. Бл- баланы баыттарды тйсік айыруа атысты атауларды; жоары,тмен, ілгері, кейін, оа, сола бекіту нтижесінде пайда болады.
Сонымен, мектепке дейінгі жас -негізгі кеістік баыттар бойынша сздік сана системасын игеру кезеі. Бала оны алайша игереді.
Зерттеулерді крсетулеріне араанда, айырылатын баыттарды, бала е алдымен з бойындаы белгілі бір мшемен байланыстырады. Мына сияты байланыстарды осылайша реттейді: жоары басы жаына, ал тмен-аяы жаына, ілгері -беті жаына,ал кейін- арасы жаында, оа- о ол жаына, ал сола - сол ол жаында. з денесіне арай бадарлану баланы кеістік баыттарын игеру негізі болма.
Адам денесіні р трлі осьтеріне сйкес келетін негізгі баыттарды (фронталь,вертикаль жне сагитталь) ш пар тобыны ішінен е алдымен жоары баыт белгілі болады, мны себебі, сір да, бала денесіні вертикаль алыпта болуымен байланысты болар. Ал тменгі баытты вертикаль осьті арама -арсы жаы ретінде,баыттарды пар топтарыны дифференциясы ретінде бны зі горизонталь жазытыа ана тн (ілгері -кейін жне оа- сола) дараланып алыптасып кейінірек теді. Горизонталь жазытыа оан жне баыттар тобына сйкес трде бадарлану длдігі мектеп жасына дейінгі балалар шін, рине, ш лшемді кеістікті р трлі жазытытарды (вертикаль жне горизонталь) дифференциялаудан анагрлым крделі мселесі екендігі айын.
Кішкене бала парлас арама арсы баыттар тобын негізінен игергеннен кейін де р топты зі ішінде дл айыруда ателесе береді. Бан мына фактілер айа: балалар о жаты сол жапен, жоарыны тменгімен, кеістік ілгері баытын арама арсы кейінменшатастырады. Мектеп жасына дейінгі балалар шін, сіресе оа сола баыттарын айыру иын тиеді, бны негізі з денесіні оы мен солын дифференциялау процесі болма.
Олай болса, бала кеістік баыттарын парлауды, оларды адекватты белгілеулерін жне де іс жзінде айыра білуді, біртіндеп ана игереді екен.
Кеістік белгілеулеріні рбір парында алдымен біреуі айырып крсетіледі,мысалы, астында, о жата, жоары жата, кейін, ал осылармен салыстыру , негізінде арама арсыларын тсіне аламыз; стінде, сол жата, тменгі жата, ілгері.Сонымен зара байланысан арама арсы кеістік атынастарыны біріні дифференциясы екіншісін білуге келіп тіреледі, ал мны зі оыту методикасында зара кері кеістік тсініктерді бір мезгілде алыптастыру ажет дегенді білдіреді.
Осыны барлыы мектеп жасына дейінгі балаларды негізгі кеістік баыттары бойынша сздік сана системасын игеру процесі рі за, рі ерекше екендігін крсетіп отыр.
Бала айнала оршаан кеістікте бадарлану кезінде зіні игерген сана системасын олданунемесе пайдалану іскерлігін алайша икемдейді екен.
І кезе «іс жзінде лайытап лшеуден» басталады, мны зі айнала оршаан обьектілерді сана системасыны бас нктемен реалды ара атысын рнектейді.
ІІ кезе бастапы нктеден андайда бір ашытыта жатан обьектілерді зара орналасу алпын кріп баа бере бастайды. Мндайда озалыс анализаторыны ролі аса зор,мны атысы кеістік айыруда біртіндеп згереді.
Бастапы кезде кеістік озалыс байланыстарыны бкіл комплексі тым жайылыы крінеді. Мысалы, бала нрсеге арасымен сйеніп трады, тек осыдан кейін ана барып ол нрсе арт жаында транын айтады; бір жа жанында тран нрсені олымен сипап креді, тек содан кейін ана ол обьектіні оны о немесе сол жаында транын айтады т.с.с. Басаша айтанда, бала обьектілерді тйсік сана системасымен араатысын іс жзінде байап біледі, бл оны з денесіні трлі жаы болып табылады.
Обьектімен тікелей жаын болу шін зі оан жылжып келіп жрсе, кейінірек бкіл тласын братын болады, ал одан кейін с олымен баытты нсап крсететін болады. Бдан рі нсау имылыны орнына олымен білінер- білінбес имыл жасайды. Нсау имылыны орнына, енді басын сл ана имылдатып, аырында аныталатын нрсе жаа арай тек кз иыын ана тастайтын болады. Сонымен кеістік бадарлауды рекеттік тсілінен бала енді баса тсілге кшеді, мны негізінде алынатын нрселерді бір - біріне жне оларды анытаушы субьектіге араандаы кеістік орналасуына кріп жасалатын баа.
Кеістік блайша абылдау негізінде, И.П.Павлов жазандай, сол кеістікте тікелей озалу тжірибесі алынып отыр. Тек озалыс тітіркеністері арылы жне де олармен байланыса отырып кру сезімдері зіні мірлік немесе сигналды мнісіне ие болады. Сйтіп кеістік бадарлау тжірибесін игергеннен кейін балаларды сырттай байалатын озалыс реакцияларды интеллектенуі пайда болады. Оларды бара -бара тжырып тастап , оймен іс -рекет жасау жаында кшу процесі материалданан,практикалы іс -рекеттен аыл - ой іс- рекетіне туді дамытуды жалпы тенденциясыны крінісі.