Мектеп жасына дейінгі балаларды уаытты абылдау ерекшелігі.
Уаыт объективті трде, бізді санамыздан тыс жне рі одан туелсіз трде болады. Оны абылдау рі танып білу наты уаытты бізді санамызда бейнелеуі ана.
Уаытты сипатты ерекшеліктері болып табылатындар оны озып туі, уаыт озалыспен байланысты, оны айтымсыздыы, крнекі формаларды болмауы, ол крінбейді де, естілмейді де. Орыс тіліндегі «время» деген сзінен шыан, ол айналу деген маынаны береді. ткен, келер жне осы шатар, олар алмаса алмайтындай болып, зара байланысан. Уаытты айтымсыз болу асиеті, уаытты бір баытпен туі табиат пен оамны жоары рлеу сызыы бойымен мгі даму, ескіден жанаа ту белгісі.
Тйсіктік абылдау деген уаытты абылдауды негізі болма. Алуан трлі анализаторлар комплексі уаытты баяу тетіндігін тйсікпен абылдауа септігін тигізеді, алайда Сеченов есту жне блшы еттер тйсіктеріне ерекше мн берген. Адам уаытты абылдаудан брын жануарлар дниесіні бкіл даму жолын тіп отыр. Алайда психологиялы жоары сатыдаы жануарларды уаытты абылдауы уаытты адамны абылдауынан сана жаынан згеше таза биологиялы былыс. Уаыт лшеудіалуан трлі рал жабдытары, эмоция, уаыт ымдары, ондырылар мны брі жануарларда атымен болмайды.
Уаытты сезу р трлі даму басышында болуы ммкін. Ерте кезде уаыт эталондарын білмей трып та бай сезім тжірибесіне сйеніп алыптасады. Нресте дыбыс береді, йткені таматанатын мезгілі жетті. Нресте тойынды ол тыныш жымиып жата береді, йытайды. Зеріттеушілерді айтуынша, уаыт аралыын сзбен баалау е аз длдікпен сипатталады. Мны себебі сол, егер абылданатын уаыт аралыын абылдаанда жне лшегенде есте саталан белгілі эталонмен іштей салыстыру ажет болса,ал демонстрациялап крсетілген уаыт аралыын айыра бейнелегенде оны эталонмен іштей салыстырумен атар,ол аралыты іс жзінде лгінде демонстрацияланан эталонмен салыстыру керек болады. Физиологиялы зеріттеулерді крсетуінше, ерте жастаы балаларда уаыта деген шартты рефлекстерді трбиелеу жылдамдыы р трлі, ал мектеп жасына дейінгі балаларда лкен иындыпен келеді жне аса трасызда. Балалар шін уаыт атынастарын белгілейтін сзді мнісін тсіну де крделі, йткені ол салыстырмалы сипатты. Кіші топты балалары сапалы белгілері бар оиаларды уаыт жаынан шектей біледі. Олар тулік бліктерін, тсында атарылатын депкі рекеттермен байланыстырып, айыра біледі, здеріне жасы таныс жне де здерін эмоция жаына ызытыратындай кейбір уаиаларды белгілі бір уаыт мерзімімен байланыстырады. Елка ыс тскенде болады. Балалар башасында трбиелеу программасы ересек топтаы балаларды кейбір тарихи оиалармен таныстырады, осы жастан бастап а балаларда уаыт жнінен бадарлай білуді алыптастыру ажет С.Л. Рубинштейін былай жазды уаыт жніндегі тсінік балаларда детте кеш дамитын боланмен, оан баланы ой жотасы жете бермейді деп оруа болмайды.
Уаыт жніндегі тсінік алыптастыруда сзді атарар ролі лкен, затыы р трлі уаыт аралытары сз арылы абстракцияланады жне орытындалады секунд, минут, саат, тулік, апта, ай, жыл т.б. осы арнаулы атаулармен балаларды пайдалану длдігі уаыт эталондарыны райсысыны наты мазмны андай, ол андай негізгі белгілермен сипатталады соан байланысты. Алайда андай уаыт аралытарын болса да сипаттайтын натылы белгілер аса шектеулі келеді, йткені олар адам міріні трмысты, экономикалы жне географиялы шарттарымен айындалады. Кн дегенде ол р уаытта да, ай жердеде жары жне халыты ебек етуі деп, ал тн болса араы жне халы йытайды деп сипаттала бермейді. айсібір трбиешілер балалар саат, минут дегенні затыы не екенін тіпті білмейді, не арты саат па не минутпа, кн бе не апта ма дегенге жауап та айыра алмайды, тіпті ересек балаларды здері де саат пен календарьды т.б. мнісін тсіндіре алмайды деп ренжиді. Балаларды басым блігі саат тілдеріні озалысын тсіне бермейді, ал ол саатынын ересек адамдар сндікке таады деп ойлайды. Алты жеті жасар балаларды кпшілігі апта кндерін, ай атауларын ретімен атай білмейді, здеріне таныс мейрам даталарын олармен байланыстыра алмайды, сондай а олар жыл мезгілдері мен айларды да байланыстыра алмайды, жыл мезгілдеріні себептік байланыстарын да білмейді. Мны себебі ауы ауы ткізілетін сабатар, онда балаларды тулік маусым бліктеріні белгілерімен таныстырады, апта кндерін, ай аттарын ретімен жаттайды таза формалды сипатты олар балаларда уаыт жніндегі негізгі ымдар алыптастырмайды оны тіп жататыны,айтымсыздыы, ритмі мен темпі жайында, уаытты периодтылыы мен алмасатыны жайында. Балаларды кейбір уаыт белгілері жнінде алан малматтары бала сапасынан тыс ала береді, уаыт атынастарыны байыбына бармайды.
Психология мен физиологйя балаларда уаыт сезімін дамыту ажеттігін атап айтады. Уаыт затыын баалауа ш фактор ыпал етеді деп крсетілген рекет мазмны, оан ызыушылы жне баланы жасы. Кптеген ызылыты уаиалара толы уаыт мазмны жаынан бай да, детте білінбей те береді жне оны затыына берілетін баа аиаттан кемдеу келеді. Жне керісінше, уаыт бір алыпта тетін болса, оны мазмны да жадау болады, созылыны болып крінеді жне оан берілетін баа да аиаттан артытау келеді. Бдан шыатыны сол, екінші фактор рекетті осы аталан тріне ызыушылы дрежесі, уаыта берілетін бааа, сз жо, сер етеді. Балаа ызыты крінетін рекет, тезірек теді, оны затыы байалмайтын сияты, наты затыына берілетін баа кемиді. Жне керісінше, жаымды серлер оздырмайтын рекет, аиатпен салыстыранда, затау болып абылданады, бала одан тыланша асыады. Бір минутты затыы туралы баланы тсінігін зерттей келе, ыли да айталанатын ескертулерді олар тсінбейтінін креміз. Е болмаса бір минут тыныш отыршы т.б. балалар осыншама аз уаыт аралыында не тындыра ойылатынын білмейді, бір минут деген сзден сенсорлы тжірибесі жо. Солай бола тра, з жмысыны затыын баалау ажет жне оны ажеттігі айын. Балалар, жабыстырып аятадар, небары бір минут алды, деген трбиешіні ескертуі саба стінде аз естілмейді. Алайда бір, екі минут деген сздеріні маынасын олар сезбейді, сондытан тсінілмей ала береді. Кейбір алты жеті жасар балалар з рекеттерін здері баалама болады, алайда, жоарыда крсетілгендей, оларды берер баасы субъективті, баланы жмыса ызыушылыына, оны мазмныны байлыына жне р трлігіне байланысты. ызыы сол, р жастаы балаларда минут затыын баалауда білінерліктей айырмашылы болмайды. Бдан шыатын орытынды сол, бл сияты тоырау педагогикалы жмысты жетіспеушілік салдарынан болады.
Есте болары сол, мектепке дейінгі трбие системаларыны кейбіреулерінде, оны ішінде И.У.Фаусек те, уаыт сезімін дамыту ісіне тынышты сабатарына арнайы кіл блініп келді. Педагогикалы эксперимент пен балалар башашыны кптеген трбиешілеріні айтуына араанда, балалар сенсорлы тжірибемен атар уаыт затыын м сааты арылы анытау тсілдерімен танысанда оларда бір, бес, он, он бес минутты уаытаралытарыны затыын аиат баалау алыптасады екен. Уаытты осындай баалауды балалар з рекеттерінде жне ылытарында бірдей пайдалана бастайды. Балаларда уаыт сезімі дами бастайды, біртіндеп уаыта деген нсау алыптасады. Уаыта деген нсау баланы кілін жмылдырады,тапсырманы ритммен орындауды амтамасыз етеді, балалар ажетті материалды шапша срыптап алып, деттегіше теселіп жре бермей, бірден жмыса кірісіп кетеді.
Сонымен, ересек балалар тобында з рекетін уаыт жнінен реттей білуді алыптастыру бден ммкін болатындытан, оларда уаыт сезімін трбиелеу ажет, ол шін кейбір уаыт аралытарына делінген сенсорлы тжірибені уаыт есебімен байланыстыру керек, сонда сз, арнаулы приборлар олданылады м саат, жара ілетін саат, ол сааты. Уаыт сезімін дамытумен атар балаларда уаытты тетіндігі, айтымсыздыы жне периодтыы жайында тсінік алыптастыру ажет, сонда тулік бліктері жайлы ертегілік, кн, кешкілік, тн, туліктерді алмасуы ретінде апта кндері жайлы,жыл мезгілдері жайлы, оларды реті, алмасуы т.б. жайлы тсінік беріп отыру керек.Біратар авторларды аятаан зерттеулеріне араанда, балалар р трлі уаыт тсініктерін жне ымдарын, оларды алыптасу жолдарын игере алады екен, бл методикада ескеріліп отыр жне мны зі педагогикалы жмысты жаа, биіктеу дрежеге ктеруге ммкіндік береді.
Мектеп жасына дейінгі балаларда арапайым математикалы ымдарды алыптастыруды дамыту мселелері психологиялы, педогогикалы дебиеттерде.
Жоспар
1.Мектеп жасына дейінгі балаларда арапайым математикалы ымдарды алыптастыруды дамыту мселелері психологиялы дебиеттерде.
2. Л.К.Шлегер, Е.И.Тихеева, Ф.Н.Блехер, А.М.Леушина мектеп жасына дейінгі балалара математиканы оту туралы.
Адам баласы жасап шыаран білімдерді игеру барлы психикалы функцияларды айта руа ммкіндік береді, баланы дамуды жаа сатысына ктереді. Бдан оыту (оу) дамуды алдында жруге тиіс деген орытынды шыады. Оытуда бала рашан нені істей алуа абілетті болса, соан ана емес, бала лкендерді кмегіне, оларды басшылыына сйенеді.
Белгілі совет психологы Л.С. Выготский рашан «е жаын даму аймаына» арап бадарлану керек деп атап крсетті. Ол былай деп жазды: «біз тек бгінгі кнге дейін аяталан даму процесін ана, оны аяталан циклдарын ана, пісіп-жетілуді атарылан процестерін ана емес, сонымен бірге азір алыптасу жадайында тран енді –енді пісіп-жетіле, дами бастаан процестерді де есепке алуымыз ммкін».
Оыту осы арылы дамуды бастайды, дамуды айнар кзі болып табылады.
Психологтар мен педагогтарыны бл кзарасы баса баыттар кілдеріні кзарасына, мысалы, оыту мен дамуды бір деп арайтын американ психологы Э. Торидайкті жне осы екі процесті айырып алатын, оыту спонтанды даму барысына ыпал етпейді деп есептейтін швейцариялы психолог Ж. Пиажені кзарастарына арсы трады.
Оыту мен дамуды неге бірдей деуге болмайды? Блай істеу теріс болатыны мынадан: зара байланысты осы процестерді райсысыны зіндік задылытары бар. Оу процесіні бл сырты задары дамуды оытумен мірге келетін процестері рылымыны ішкі задарымен млде сай келеді деп йару те лкен ателік болар еді, -деп жазды Л.С. Выготский. Алашы танысу мен білімге ие болуды арасында бірталай уаыт теді. «Бала наты пн бойынша е алдымен белгілі дадылара ие болады, ал оларды практикада з бетімен жне саналы трде олдана білуге кейінірек дадыланады». Білімсіздіктен білімге ту кезеінде ішкі психикалы процесс жзеге асады, яни даму жреді.
Біра ылым мен техниканы тез суі педагогиканы алдына таы бір проблема ойды: мектеп программасы ылымны шапша дамуынан алып оймауа тиіс -олар соншалыты тез айта рыла алмайды. Сондытан оушылар оу процесінде де, мектепті бітіргеннен кейін де з бетімен білім ала білуге йренуі тиіс. Олар ылым мен техниканы дамуын немі адаалап отыруа йренуі керек. Демек, оыту процесінде балаа ерте жастан бастап тек дайын білімді ана беріп оймай, оны аыл- ой абілетін де дамытып отыруды маызы зор. Осыдан талдау, синтездеу, салыстыру, абстракциялау, жалпылау, жіктеу, сериялау жне т.б. сияты ойлау операцияларын, алыптастыруа, сондай-а танымды ынтаны баылауды, сзді дамытуа ммкіндік береті оытуды дамып келе жатан дістерін пайдалану ажеттігі жнінде орытынды келіп шыады.
Алайда ойлау білім алу негізінде ана жемісті жетілетінін мытуа болмайды. Крнекті совет психологтарыны бірі П.П. Блонский былай деп жазды: «Егер де соылары болмаса, онда ойлауды дамуы шін негіз жо жне е сонысы да ажетті млшерде пісіп жетіле алмайды».
Дайын білімді бала тере ой жгіртпей-а еске сатау арылы мегеріп алатыны белгілі. Міне, сондытан да совет педагогикасы мен психологиясында оларды жете тсініп мегеру ажет екендігі атап крсетілген.
Тек есте сатау арылы стірт мегерілген білім мірде де пайдаланылмайды. Білімді тек есте сатау арылы ана мегерген оушыжауап беруге рашан зір болады, себебі ол беретін жауабына кмнданбайды. детте мндай оушы жауап берген кезде кемшілігі байалса, атты таданатын болады. Егер оушы білімді тсініп мегерсе, ол жауап берер алдында айтаратынжауаптарын зі тексеруден ткізіп алады.Осы мселе бойынша П.П. Блонский былай деп жазды: «Тексерусіз мегеру-сананы жай есепсіз жасаан жмысы; зін –зі тексеруден ткізіп мегеру -ойлауды баылауында жмыс істеген сана».
Демек, оыту процесінде дамуа басшылы жасай отырып, оушыларды назарын мегерілетін материалды тек мазмнына ана емес, орындалу дістеріне де аудару ажет.
Педагогты міндеті-балалар рекетін йымдастыру, йткені бала тек рекет стінде ана жетіледі. Баланы алдына андай да бір міндет ойылса, онда сол міндетті шешуге талпыныс пайда болады. Біра ол мны рекетті, мінез-лы пен ойлауды жаа дістерін мегергенде ана іске асыра алады. Сондытан ажетттілік пен ммкіндікті арасында, арама-айшылы дамуды озаушы кші болып табылады.
Сонымен, педагогты баыттаан рекеті арылы оыту баланы психикалы жаынан суіне сер етеді.
Соы он жылдытарда баланы аыл-ойыны даму проблемасына кптеген зерттеулер арналды.
Балалара математика элементтерін оыту методикасы шін УССР психология ылыми –зерттеу иеститутында Г.С. Костюкты басшылыымен жргізілген зерттеулер ерекше назар аударады. Объектілерді белгілерін (тс, форма, шама) айыра білу дрежесі, деттегіге аранда, мектеп жасына дейінгі балаларды оыту жадайында те жемісті болатынын крсетті. Балалар атар тран рбір элемент шамасыны салыстырмалыын (алдыыдан лкен жне кейінгіден кішкене) мегере отырып, сериялау операциясын да табыспен игереді. Салыстырмалыты бл принципі балаларды оыту стінде баса да модельділікке (сан, дыбыстар т.б.) ауыстырылады.
Оыту жадайында бес-алты жастаы балаларда сан ымы жасы алыптасады; сан объектілерді баса барлы кеістіктік –сапалы белгілерінен абстракцияланады. Кру жне ішкі жиын мен жиынны, блімше класс пен класты арасындаы болымсыз айырмашылыты анытау, з пікірі мен байымдауыны шындыын длелдеу абілеттері дамиды. Балалар натыдан абстрактыа, дрыс ойлауа тез теді; оларда ылыми ымдарды мегеру шін ажет болатын ойлау операциялары алыптасады.
Жргізілген барлы психологиялы зерттеулер оыту процесінде баланы психикалы дамуында сапалы згерістер болатынына кз жеткізді. «Оыту балаларды иетеллектуалды рекетіні тменгі структурасынан жоары структурасына туін шапшадатып ана оймайды. Оыту оларды білім алуыны ажетті жадайы болып табылады. Мндайда жаа структуралар жай сырттан келінбейді, олар оыту процесінде оушылар оамды тжірибеде мегеру арылы іске асан лгі бойынша брын алыптасан структуралардан жасалып шыады. Бл процесте сырттан жасалатын сер рашан оушыларды ішкі белсенділігі арылы рекет еді», -деп жазды Г.С. Костюк.
Сонымен, совет психолгтарыны зерттеулері балаларды сіп-жетілуінде оуды жетекшілік ролін нанымды трде длелдеп берді. Мндайда оыту методикасыны тиянаты жасалуыны жне білімді хабарлап ана оймай, ойлау операцияларын жетілдіріп отыруды да маызы зор.
Біз 20 жне тіпті 30 жылдары басылып шыан мектепке дейінгі дебиетте даму мен трбиелеуді арасындаы зара арым атынасына идеалистік зарастармен кездесеміз. Мысалы, Л.К. Шлегер (1853-1923) зіні «Жеті жастаы балалармен жргізелетін жмыстарды ерешеліктері» деген кітабында былай деп жазды. Балалар башасыны масаты -балаа дайын білімді ана беріп ою емес, оны бойында бл білімді оршаан мірден ала білу абілетін дамыту.
Балалар башасы шін программаны ажеттігін жне балаларды оыту ажеттігін бекерге шыаратын осыан сас кзарастар айтылды. Балаларды зін -зі трбиелеуі сен зін -зі оытуына жадай жасаумен ана трбиешіні ролі шектелді. Балалар зіне жмысты з ынтасына арай еркін тадап алуа тиіс деп есептеді Л.К. Шлегер. Сондытан трбиешіні міндеті бала мірін сйкестендірумен, озай салудан з тжірибесін кеейту білімін тередетуге ынталандырудан ана трады.
Осыан сйкес жалпы баытта балаларды санай білуге йрету жніндегі мселе де шешілді. Санау зын -сонар оумен емес, балаларды барлы ркеттерімен байланысты болуа тиісті. мірде бала рбір адам сайын санмен, лшеумен жай есеппенсандарды ретімен жне олармен орындалатын алмалдар шырасып отырады. Балаларды есепке жаттытыру шін рбір олайлы жетекші оларды пайдалануы тиіс.
И. Тихеева ойын сабатар шін арнаулы дидактикалы материал дайындап берді; ол материал кішкене балалар міріндегі есеп кітабында сипатталады. Е.И. Тихеева бірінші кластаыларды ішіне дайындысыз балалар кездесетін боландытан, мектеп арифметиканы оытуды санаудан бастауа мжбр болуын алыпты жадай деп еептейді. Бл былыс ашан балалар сауат ашып, з бетімен жне еріксіз йренген кезде жойылады. Сондытан авторларды біріні балаларды оытуды сынысы кезінде з ашу – ызасын былай білдіреді: «Ол балалар бірінші беттерінен бастап -а формалы оуа кшіп, мектеп жасына дейінгі сз етуге болмайтын дістер мен иындытарды оларды алдын тартады». Оны пікірі бойынша, «бала ойнай, ебек ете, мір сре отырып жне мірді рбір олайлы жадайын з бетімен пайдалана отырып, алашы жылдары ол не нрсені йренуге тиісті болса, соны брін йренеді, мірді з алдына клдене тартан білімді мегереді.
Олар кнделікті мір мен ойын процесінде з бетімен санауа йренеді деп есептей отырып, кішкене балаларды системалы окытудыц барлыына да жау болды жне сйте трып, трбиеніц толык стихиялы болуына арсы шыады.
Ол алашы ондыты дрыс мсцгерудіц мнін атап крсетті. «Егер бала туа біткен математикалы ойлауа баыттауа тиісті негізгі жрістерді бзбастан алашы ондыкты дрыс менгерсе, онда оны бкіл алдаы математикалы дамуы берік жне мызымайтын іргетасты стіне орныады. Жне бл іргетас мектепке дейінгі жаста алануа тиіс»1.
Е. И. Тихеева коллективтік сабаа арсы болады, йткені онда сабак кейбір балаларды лы болмайтынына арамастан бріне бірдей «танылады». Онын, пікірінше, сауат ашу мен есепті жйелі оытусыз -а балалар бір-бірін зара оытып жріп, оай жне елеусіз мегеріп алады.
Осы масатта Е. И. Тихеева кос картинка, лото тріндсгі біркатар ралдар жасады. Ол математиканы наты ылым екенін, мегерілгеп санды тсініктср системалауды талап ететінін тсіндіре отырып, санды жане кеістіктік тсініктерді бекіте тсуге арналан ойын -сабатар шін 60 есеп растырды. Ол санау материалы ретінде табии материал — тасты, ірі бршаты, жапыратарды, брлерді, сондай -ак са ойыншытарды, тймелерді, ленталарды жне басаларын алуа кеес береді.
Осы діспен Е. И. Тихеева балаларды мірде кездесетін: арты — кем, биік — аласа, ке — тар, ымбат — арзан, ыса — зын, ауыр—жеіл, алы — жа, ірі — са сияты ымдармен таныстырады.
Ол балалара цифрларды таныстыру ажет деп есептейді, бл шін біреуінс цифр, екіншісіне санды фигура жазылан ос картинкалы ойынды енгізеді; крсетілген цифра немесе санды фигураа сйкес са заттарды салып оятын есептеу жшігін пайдалануды, сондай - а цифрларды болмені р жеріне ойылан ойыншытар тобына ойып шыуды сынады.
Осы білімдерді негізінде Е. И. Тихеева балаларды осу рі алу амалдарымен жне цифрлар мен бслгілер жазылган дайын карточкалар арылы оны «жазылуымен» таныстырады.
Мысалдармен атар есептер де енгізіледі. Бл шін ол рбір тиімді жадайды пайдалануды сынады. «Балада екі конфет болды. Біреуін ол жеп ойды. Есеп кзбе-кз берілді — дейді ол, анша конфет калды?» Балалар ойын стінде арифметикалы амалдарды р трлі комбинацияларындаы жиынмен кездеседі. Оларды трбисшілер де пайдалануа тиіс.
Практикалы мірде есепті растыру мен шыару кезінде, Тихееваны ойынша, балалар картинкалар арылы кзге елестету жолымеп ауызша есептерді шыаруа кшеді. Бл шін балаа есептіц тексі басылан карточка сынылады. Есепті шартын оып, шыару жолын крсетеді жне жылжымалы цифрлар мен белгілерді кмегімен есепті жазады. Е. И. Тихеева сондай -а балалара есепті з беттерінше ойлап тауып, з беттерінше крастыруды, ол шін са ойыншытар мен заттарды пайдалануды сынады.
Е. И. Тихеева лшеуге де едуір кіл бледі. Ол балаларды лкен — кіші, ке—тар, зын — ыса жане т. б. терминдермен аруландыра отырып, оларды р трлі шамадаы нарселермен те ерте таныстырады. Ол зат шамасыны демелі артуы мен кішіреюіне, бір затты баса заттарды лшемдеріне сйкес іріктеп алуа, мысалы, иін ааш ктерген шаруа йелдіц куырша фигураларына сйкес тиісті шамадаы шелекті тадап алуа ммкіндік беретін ралдар жасап отырып, балаларды хроматикалы, пропорциоиалдыты айыру сезімін дамытуа тырысады. Осындай ойындарды негізінде шамаларды айырмашылытарын табуда балалара бес -алты жастан бастап жалпы абылданган лшемдерді кмегімен лшетуге болады деп есептейді. Осы масатта ол балаларды аршинмен (сол жылдардыц лшейтін лшемі) таныстырады жне оны стай білуге йретеді. Балалар, сондай -а берілген ыдысты сыйымдылыын стаканмен л шей отырып, клем жайлы тсінік алады. р трлі материалдарды салмаымен жне клемімен танысу шін, ол салматы, ксас материал мен р трлі материалдарды клеміне салмакты функционалды тауелділігін ашып крсетуді енгізеді Е. И. Тихеева бл лшеулерді барлыы да масатсыз болмауы керек, алайда олар оу сипатына да ие болмауа тиіс деп крсетті: алынан білімді практикалы есептермен (мысалы, дкендегі ойындармен) байланыстыра отырып, оларды ойына енгізу ажет. Мектеп жасына дейінгі балаларды млшері мен лшеуіштерін крсететін санмен таныстыра отырып, Е. И. Тихеева балалара, олар ойында жне кнделікті мірде кездесетін алманы, пара аазды, жіпті, шеберлі, квадратты екіге жне тртке блуді тапсыруа болады деп есептейді; олар сусымалы жне сйы заттарды жане т. б. те екі блікке бледі. «Бл операцияларды брін де балалар здері жасайды жне жарты, ширек жнінде те айын тсінікті крнекілік жолмен алады»1.
Арнайы блшекпен таныстыру шін «Она блінген дгелек деген «ран жазып шыты. Ол катты ааздан жасалып, аны тске боялан диаметріні лшемі 26—30 см) он жп дцгелектен трады; рбір жпты бір дгелегі секторлара блінген, ал екіншісі бтін кйінде алан. рбір жптаы дгелек екіге, шке, тртке... он сектора блінген. Бл материал сонымен бірге балалар ызыа тсетіндей ашы тсті кілем рнегі трінде ойып шыу шін де кызмет аткарады. Е. И. Тихеева жасаан балаларда санды тсінікті дамыту методикасыныц негізгі белгілері осындай.
Оныц программаны ажеті жо деген длелдемелеріне арамастан мектеи жасына дейінгі балалар шін іс жзінде Е. И. Тихеева белгілеп берген білімні клемі те лкен. Оны барлы балаларды игеруге шамасы жетер-жетпесі айын емес, йткені білімді игермегендер, сір, математикалы ойлау абілеті жо балаларды атарына жатызылса керек. Е. И. Тихеева математикалы білімдерді мегеру жолында балалара кездесетін иыншылытарды ашып бере алмады, бала бір топ нрсені абылдаудан сана, санаудан арифметикалы амалдара жне мысалдар мен есептерді шешугс алай тетінін крсетпейді. Сол кезді теориялык кзарастары Е. И. Тихеевадай талантты педагогтарды ммкіндіктерін шектеп ойды. Балаларды системалы трде оытуа жол беруге болмайды деп есептей отырып, Е. И. Тихеева негізінен балаларды есепке оытуды методикасын теориялы жаынан талдамады; алай жне неліктен балаларды есепке йрету керектігін крсетпеді; санды мысалдар мен есептерді шыару кезінде балаларды есептеуді рационалды тріне негізделген дістерімен аруландыру жолдарын крсетпеді. Ол дидактикалы ралдарды зіне оытушылы роль береді. Оны пікірі бойынша, трбиеші здігінен оу процесін йымдасгыруы жне балаларды ойын ережесіні орындалуын баылауы ана керек. Бан дидактикалы ойындар мен ойыншытарды асыра баалайтын автодидактизм принципі ден аталып кеткен (Фребель, Монтессори жнс басалар) мектепке дейінгі буржуазиялы псдагогиканы тікелей ыпалы болды. Тікелей оыту мсн трбиешіні балаа ынал ету ролін Е. И. Тихеева ашытан-ашы жоа шыарды.
Е. И. Тихееваны жалпы псдагогикалы кзкарастарындаы жне наты методтарындаы карама-айшылы та осындай.
Е. И. Тихееваны кейбір кзарастарындаы біратар жалпы педагогикалык пікірлеріндегі ателіктерге арамастан, оны есептеу жніндегі ралдары дл азірге дейін з ндылыын жойан жок.
Балалар башасында балалара математикалы білім беру методикасын жасауда лкен роль атаран Ф. Н. Блехер Оны «Балалар башасы мен нлінші топтаы математика (1934) деген кітабы есеп бойыиша советтік балалар башасына арналан бірінші оу ралы жне программа болды. Ол жазан методикалы жазбалар (1938, 1943, 1945) сол жылдары балалар башасы шін басшылы документ ретінде ызмет етті.
«Балалар башасы мен нлінші топтаы математика» кітабына алы сзде автор бл урал шетелдік жне советтік авторларды ылыми ебектері жне балалар мекемелеріні е жасы тжірибелерін жинатау негізінде дайындалды деп жазды. Алайда, дейді автор, балалар башасы жадайында балаларды математикалы даму процесін оып йрену жнінде атарылатын орасан зор жмыстар, жас методиканы натылау жмысы лі алда тр. Сондыктан аталан кітапты автор наыз ылыми методиканы кейбір кезедері ден арайды.
Шетел авторларына (Декедр, Бекмана, Фильбига жне басалар) сйене отырып, Блехер бала p жылы p трлі санды абылдайды деп крсетеді. Мысалы, екі санын бала 3—4 жаста, ш санын 4—4,5 жаста, трт санын 5—5,5 жаста айыра біледі.
Осыан сйене отырып Ф. Н. Блехер балалар башасында санауа йрету бадарламасын жасады. Мысалы, ол кіші топтаы (3—4 жае) балаларда тртке дейінгі сандар жиінде айын тсінік жне бл топ санды сан есім-сздермен атай білу дадысы (яни санды білу жне атау) алыптасуа тиіс деп крсетті. Естиярлар тобындаы (5—6 жас) балалар она дейінгі сандарды аныктай алады жне жп ымын мегереді (екі олап, екі галош жне т. б.) Ол естиярлар тобыны кнделікті олдануына 1-ден 5-ке дейінгі цифрларды да енгізуді сынады. Балалар зіні практкалы мірінде атардаы орынны ретін де анытайды. Ересектер тобындаы (6—7 жас) балалар алашы ондыты, 10-а дейінгі цифрларды наты мегеруге, осу жне алу амалдарын шыаруды йренуге, екінші ондыа кшуге, нольдік сандар ымын мегеруге жне бір амалды арифметикалы есептерді шыаруа тиіс
Ф. Н. Блехер зі атаан есептерді орындап шыу шін андай методикалы дістерді сынды? Оны пікірінше, барлы жмыс кнделікті мірден туындауа, ал трбиеші барлы мірлік жайттерді пайдалана білуге тиіс. Осылай алынан білім жеке ойын-сабатарында дидактикалы материалмен бекітіледі1.
Балалар мірде трбиешіні р трлі тапсырмасын орындайды: белгілі бір сан млшеріндегі нрселерді келу немесе апару, серуенге алынан шамаларды, кректерді жне баса да кптеген нрселерді санын есте сатау. Е бастысы, нрселерді тобын ттасымен немесе сол ттасты жеке бліктерін стап алуа, біра «Мнда екі жне ш крек, болады бес» деп есептемей йренуі керек.
Санамай «санын бірден айтуа» жаттытыру шін автор санды фи-гураларды пайдалануды, сондай-а нрселерді санды фигура трінде ойып, орамалмен жауып, ал сонан со оны ашысымен балалара бл нрселердіц санын санамай тез айтуды сынады.
«Біз балаларды санды тобымен стап алу дадысына жеткізуді бірнеше рет атап крсеттік,— деп жазды Ф. Н. Блехер,—санды жеке-жеке бірліктерді жиынтыы ана емес, сондай-а жеке-жеке топтардан кралушы да деп карай білу ажет
Автор жаппай саба ткізуге батыл арсы шыады, ол мндай сабатарды ересек топты балаларымен (7 жас) гана ткізуге болады дейді. Алайда мнда да Ф. Н. Блехер мынадай ескерту жасайды: топпен бір мезгілде саба ткізу—барлы бала бір ана нрсемен айналысады жне, автор айтандай, трбиешініц даусымен жмыс істейді деген сз емес; балалар дара, райсысы з ралымсн жмыс істеуге тиіс. Сондыктан естиярлар тобындаы балалармен ткізілетін сабатардыц ралсыз жне дидактикалы материалсыз туі аыла сыймайды. Бл масатта Ф. Н. Блехер балалар башасыны практикасына р бала шін математика кітабын жне онымен істелінетін жмыса псау енгізді». Ф. Н. Блехер мстодикасыны кемшіліктері неде?
Бірінші кемшілігі наты жиынтытыц барлык элементгерін санауды мнін жете бааламауда жне бл ызметті ттас топты кабылдаумен рі оны санын танып -білуге» ауыстыруда болды. Бл кемшіліктік себебі — оан сол жылдары бір жаынан крылымды психологиялы теория, екінші жаынан Лай дидактикасыныц сері болды. Ф. Н. Блехер ол жылдары гештальтистік теорияны сынау мен монографиялы методты методологиялы негізін теориялы жаынан тртіпке салу ммкіндіктеріне ие бола алмады. Ф. Н. Блехер з дістемесін жасау кезінде еш нрсеге сйене алмады. Мысалы, Ф. Н. Блехер математикалы дамуды алы шарты аыл ойды суі болып табылады жне ісгер баланы белгілі бір дрежеде аыл -ойы дамымаан болса, оан есепті оытуды пайдасы жо деп длелдеді.
Алайда, аыл -ойды дамуын баланыц жасымен емес, з бетімен мірден алан білімімен ана байланыстыра отырып, баланы санауа йретудіц маызы жока шыарып, Ф. Н. Блехер зіне-зі біршама айшы келеді.
Автордыц екінші бір ателігі—ол нрселерді наты жиыны мен дерексіз ым ретіндегі санны арасындаы айырмашылыа арамады. Ал кез келген ым, соныц ішінде сан ымы да рекет стіндс алыптасады, бл жадайдаы рекет санау болып табылады. Сондытан окуды бірінші кезеі жиындарды з ішіндегі зара бір мнді сонкс.стікті аныктау болып табылатын санау рекетінін практикалы жаынан бастауа тура келеді. Блехер балаларды нрселср тобын білуге жне оны caн есім-сздермен атауа жаттытыра отырып, сз-атау мен топ саныныц арасында тек байланыс тудыруа ммкіндік берді, мны зі сан ымын алыптастыру жолы деп ссептеді. Сол кездегі арифметика методнкасыны баса да кптеген авторлары сияты, Ф. II. Блехерде де санау рекеті жне жиын мен сан арасындагы атынас тсінігі аны емес еді. Мны брі Ф. Н. Блехерді оыту дістемесінде шын мнінде монографиялы метод позициясында алып оюына келіп соты: санды білу, оны рамьш есте сатау жне осы негізде осу мен алу амалдарын жадында стау (ш пен екі беске те, себебі мен бес саныны рамын есте сатаанмын). Сондытан есеп шыаруда Блехер балалара ешкандай есептеу дістерін йретпеді.
Ф. Н. Блехер методикасы кемшілігіні шінші себебі, оны пікірі бойынша, баланы з бетімен дамуына белсенді трде араласпай, дамуын сйкестендіріп ана тру керек. Мныц зі авторды автодидактизм идея-сына — арифметика саласында баланы з бетімен дамуы шін сырты жадайды ана жасау ажеттігіне алып келді. Сондытан Ф. Н. Блехер
Ол ересектер тарапынан балалара кандай да бір нрсені кштеп тануга арсы болды. Кріп отыранымыздай, Ф. Н. Блсхерге 20 жне 30-жылдар Л. К. Шлегер, ішінара Е. И. Тихеева жне баса да кптеген адамдар с таан спонтанды даму мен автодидактизм позициясы тн.
Ф. Н. Блехер жасаан методиканы ндылыы — ол, Е. И. Тихеева сияты, санга ана емес, шама, форма, кеістік жне уаыт туралы тсініктерді дамуына да лкен кіл блді. Оны, ебегі мынада: ол балалар з бетімен айналысу шін кптеген дидактикалык ойындар зірлпп берді. Оны дидактикалык ойындарыныц кбі осы блім бойынша азіргі уаыта дейін мнін жойан жо.
Сонымен, трбиелеуді жаа жйесін іздестіруде мектепке дейінгі мекемелер ызметкерлері кейбір кзарастар мен методикалы тсілдерді алдымсн буржуазиялы педагогикадан алды. Мны балаларды математикалы даму ерекшеліктерін марксистік методология негізінде зерттеу лі бола оймаандыынан деп тсіну керек. Біратар педагогикалы мселелерді (даму спонтандыы, еркін трбиелеу теориясы, автодидактизм жнс т. б.) шешуге буржуазиялы кзарастарды сері балаларды дамуына белсенді трде араласудан бас тартуа алып келді, балалардыц з бетімсн дамуы шін бар боланы сырттан олайлы жадай жасау ажеттігі ана крсетілді, осыан байланысты балалар з калауы бойынша пайдалануга тиісті дидактикалы ойындар талдап жасалды.
Міндетті ден аталан жаппай сабатар, барлы балаларга бір мезетте еткізілгенімен, алайда мнда р бала ралды з зауына арай алды жне нені аласа, сонымен айналысты. Сондытан мндай сабатардыц оыту сипаты болмады, барлы балаа масата сай сер ете алмады жне оларды тиісті дегейде дамуын амтамасыз ете алмады.
Балаларды санауа йретуде табыс крсеткіші кандай да бір нрселердіц тобын санамай, бірден есте сатай білу болып есептелді. Балалардыц математикалы даму ерекшеліктері, натылап айтанда оытуды осындай методы кезінде балаларды білімі аншалыты тиянаты болуы бл білімні балаларды мектепкс даярлауа каншалыты жрдем-дескені туралы мселе лі зерттелмеді. Саннан сана оыту методыны зінік шыу тегі ол жылдары сын кезбен талданбады. Сан мен санауды арым-катынасы туралы мселе койылмады, демек, ол лі жеткіліксіз зерттелген кнде алын койды.
А.М.Леушина 1940-ші жылдардан бастап мектеп жасына дейінгі балаларда жиынты тсініктерін дамыту туралы сратарды арастыран. Леушинаны жмыстарыны арасында балабашада жиынты тсініктерін дамыту дістемені задылытары ашылып, теориялы, ылыми, жне психолого-педагогикалы негізі каланан.
А.М.Леушина арапайым математикалы тсініктерді алыптасытыруды дидактикалы жйесіні негіздерін калады, 3,4,5 жне 6 жастаыларды оыту бадарламасын, мазмны, діс-тсілдерін сынды. Авторды дістемелік концепциясы кпжылды эксперементтік жне ылыми-теориялы жмысыны нтижесі. Ол келесіде: балаларды жиынтытарды блмей абылдауын осы жиынтыты растыратын элементтері жптап салыстыру, бл сана дейінгі оыту кезеі («соша», «тепе-те», «кп», «аз», т.б) Санауа йрету балаларды жиынтытармен рекет жасауды игеруден жне тек затты топтарды салыстыруа сйенеді. Балалар санмен наты затты топтарды бір-бірімен салыстыру арылы танысады.Сандарды салыстыру арылы бала оларды бір-бірінен со келетінін жне оларды арасындаы атынасты тсінеді, соны нтижесінде санауды игереді жне арифметикалы есептерді шыаруда пайдалана біледі.
Сан туралы арапайым тсінік балаларда бірнеше затты топтарды санына арай баса асиеттеріне (сапалы ерекшеліктеріне, кеістікте орналасуына) байланныссыз салыстыру арылы алыптасады. Осыны негізінде санды жне реттік санауды, санны бірліктерден рамын жне екі аз саннан растырылатынын игеру растырылды.
А.М.Леушинаны балаларды сан, санау, арифметикалы рекеттермен алаш рет таныстыру дістемесі, сандарды йрету жне рекет жасау дісін йрену, сандарды оытуды жасы жатарынан алынан. Леушина балаларда санды тсініктерін дамытуда сезімдік тжірибе жинатау, санау рекетінін сенсорлы негізін, балаларды тсініктерін жйелі жинатауа назар аудару керектігін тжырымдаан.
А.М.Леушинамен жасаталан санды тсініктерді алыптастыру концепциясы ылыми -теориялы жне дістемелік жмыстары 1960 -1970 жылдары мектепке дейінгі балаларда кеістік -уаытты тсініктерді дамыту мселелерімен толытырылан.
Нтижесі «Балаларды арифметикалы материалды мектепте игеруге дайындау» (1956), «Балабашада санауа йрету» (М., 1959, 1961, «Мектеп жасына дейінгі балаларда арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру» кптеген басылымдарда, оулытарда крініс тапан.
Балабаша трбиешілері А.М.Леушинамен жасаталан «Балабашада санауа йрету сабатары» (М., 1963, 1965) жне крнекі дидактикалы материаларын (1965) кенінен пайдаланан.
Алдаы уаытта А.М.Леушинаны басаруымен балаларда кеістік жне уаыт тсініктерінін алыптастыру, обьектілердін, заттарды массасын лшеуге йрету, аыл-ой жне балаларда элементар математикалы білімдерді, практикалы рекеттер жолдарын мегеруін жан-жаты дамыту мазмны мен дістемесі жасаталан.
А.М.Леушинамен жасаталан балаларда арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру концепциясы кптеген заманауи зерттеулерді блаы болып, ал дидактикалы жйесі балаларды мектепке дейінгі трбие беру оамды бадарламаларына егіліп, олданылан.