ЭКОНОМИКАЛЫ КАТЕГОРИЯЛАР

Экономика ымы

Экономика термині екі мы жылдан уаыт брын пайда болан.Ол гректі “ОЙКОС “-й, шаруашылы жне “НОМОС”-за деген сздерінен ралан.”Экономия”терминін е алаш рет КСЕНОФОНТ й шарушылыын жргізуді саналы ережелерін арастыратын зіні шыармаларыны атауы ретінде енгізген.

ЭКОНОМИКАНЫ ЗЕКТІ МСЕЛЕЛЕРІ

Адам,оны ажеттілігі мен мддесі,оамды,табиатты,материалды обьектілері мен субьектілері жне баса ресустара атынасы болып табылады.Жалпы экономикалы теория шаруашылы ызметіні трлерін ,принциптерін ,ережелерін,ресурстарды олдануды тиімді баыттарын жасайды.Сондай-а ндіруші мен ттынушыларды жне экономикалы мдделері негізінде экономикалы мінез-лыны логикасын,оларды ажеттілігін алыптастырады.

Экономикалы теория пні жне зерттеу дістері.Микро жн макроэкономика пндеріні ерекшеліктері.

Эк.лы теор. зерттеп тану объектісіне нарыты ызмет ету механизмі мен нарыта жне оны сегменттерінде бар болатын жетілген жне жетілмеген бсеке, жеке шаруашылы салаларды монополиялану дрежесі, баалы жне баалы емес бсекені формалары мен дістері, нары атынастарын реформалауды баыттары мен тсілдері жне т.б. жатады.Эк.лы теор. зерттеу мселесіне арай келесідей екі блімі болады.МИКРОЭКОНОМИКА бір фирманы ызмет ету процесі.Мнда жеке тауарларды баасы, бааны рылуы, ебекке ынталандыру жадайлары талданады.МАКРОЭКОНОМИКА микропорцияларды негізінде алыптасатын лтты экономикалы жйені ызмет рекеттерін зерттейді.Мны зерттеу объектісіне лтты нім,бааны жалпы дрежесі, инфляция, жмыспен амту жатады.

Экономикалы теорияны пайда болуы дамуыны басты кезедері

ЭК.ЛЫ АТЫНАСТАР

Кез келген эк.лы жйе оамды ндіріс дамуыны андай да бір дегейін арастырады, сондытан детте ол екі аспектіде сипатталады:техника-технологиялы «адам -табиат»атынасиарынбейнелейді, яни «ндіргіш кштер »категориясымен бейнелетін атынастарды амтитын.рылымы бойынша ндірістік атынастар йымды экономикалы жне леуметтік экономикалы деп блінеді.йымды эк.лы атынастар адамдар арасында оамды енбекті йымдастыруа атысты алыптасады.

ЭКОНОМИКАЛЫ КАТЕГОРИЯЛАР

Абстракциялы ойлау процесінде эк.лы каптегориялар (тауар ,рынок, аша, капитал, пайда)

алыптасады.Эк.лы категория-алы ым жне адамдар арасындаы леуметтік экономикалы айсі бір атынастарды крсетеді.

Аша - тауарды жалпы эквивалентіні тиянаталан трі, нны эквиваленттік формасы мен ттыну ны біте айнасан ерекше тауар.Яни тауар ндіру мен оны айырбастау рдісінде баса тауарлардан блініп шыан ерекше тауар, оны айрыша ызметі -барлы тауарлара орта балама рлін.

Жалаы ебекті баасы.

Нары -азіргі оамды шаруашылыты механизміні негізгі элементі,тауар-аша атынастарыны саласы,еркін сату ,сатып алу принциптеріне негізделген оамды форманы ерекше тсілі.

5)ЭКОНОМИКАЛЫ ТЕОРИЯ ДІСІ

діс іргелі негіздерге сйенеді:процестер мен былыстар здіксіз озалыста,дамуда жне зара байланысты біріне бірі туелді болады;бір сапалы трыдан баса сапаа кшеді;арамаарсылыты бірлігі мен кресі;ескіні жоа шыарып жааны абылдау;жайдан крделіге арай,тменгі формадан жоары формаа арай дамиды жне т.б.

Эк.лы теор. зерттеу мселесіне арай келесідей екі блімі болады.МИКРОЭКОНОМИКА бір фирманы ызмет ету процесі.Мнда жеке тауарларды баасы, бааны рылуы, ебекке ынталандыру жадайлары талданады.МАКРОЭКОНОМИКА микропорцияларды негізінде алыптасатын лтты экономикалы жйені ызмет рекеттерін зерттейді.Мны зерттеу объектісіне лтты нім,бааны жалпы дрежесі, инфляция, жмыспен амту жатады

6) ЭКОНОМИКАЛЫ ТЕОРИЯ

Ол адамдарды тіршілік игіліктерін ндіру процессінде алыптасатын оамды арым- атынастарын , ндірісті оамды рылысын ,рамын, оны дамытуды экономикалы жолдарымен дістерін жне т.б. оамды-экономикалы ,экономикалы, экономикалы-леуметтік,экономикалы-саяси былыстарды зерттейді жне оытады.

Позитивті экономика-экономикалы саясаттаы,экономикалы шарттардаы згерістерді ндіріс, сауда-сатты,баа сияты факторларды згеруі.

Нормативті экономика-наты экономикалы шарттарды,экономикалы саясатты жасы не жаман екендігі туралы орытынды.Н.Э. болжам трінде емес,бйры трінде болады.

7) ЭКОНОМИКАЛЫ РЕСУРСТАР ЖНЕ ОЛАРДЫ ТРЛЕРІ. РЕСУРС ШЕКТЕУЛІГІНІ МСЕЛЕЛЕРІ.

ндірістік процесті жзеге асыру шін экономикалы ресурстарды материалды жне рухани игіліктер мен ызметтерді жасау шін пайдаланылаалатын ндірісті бар элементтерініжиынтыы болу ажет.

ЭК.ЛЫ ресурстар келесі топтара блінеді 1)материалды-жер жне капитал жатады2)адам ресурстары-ебек пен ксіпкерлік абілет жатады.Капитал немесе инвестициялы ресурстар барлы ндірілген ралдарды, яни тауарлар мен ызметтерді ндіруде жне оларды соы ттынушыа жеткізуде пайдалынатын ралдар, кліктерді барлы трлерін , рылыларды, оймалы кеістіктердіткізу торын амтиды.

8)эконмиканы ндірістік ммкіндіктері.

ндіріс пайдалы нім шыару процесі. Бл бастапы саты. Оны оамды німні озалысындаы орнына арай экономистер р трлі баыттар станады. Біреулері бл саты шешуші маынаа ие, себебі , егер материалды жне рухани игіліктер ндірілмесе, нені бліп, айырбастап жне ттынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше экономика тек айырбас пен блу шешуші сфералара жататындыын аитады. Кпшілік санасында алыптасан ндірісті екінші кезекке о экономикаа орасан зор зиян тигізетіні тсінкті.

9) ЭК.ЛЫ ЖЙЕ ТИПТЕРІ:ЕРКІН САУДА ЭК.СЫ ,АРАЛАС ЭК.КА,ОРТАЛЫТАНДЫРЫЛАН ЖОСПАРЛЫ ЭК.КА

Эк.лы жйе –бл эк.лы процестер жиынтыы.Ол алыптасан мліктік атынастар мен йымды трлер негізінде оамда жзеге асады.лемдік экономикалы дебиеттерде эк.лы жйені топтауды ке таралан екі фактор негізінде жргізіледі:

МЕНШІК ТИПТЕРІ БОЙЫНША;

ЭКОНОМИКАНЫ ЙЫМДАСТЫРУ ТИПТЕРІ БОЙЫНША ;

Осындай дістер негізінде экономикалы жйені шешуді тмендегідей типтер арылы блінеді:

a)дстрлі эк.ка;

b)кімшілдік-міршілдік эк.ка ;

c)еркін бсекелестік нарыты эк.ка;

d)азіргі рынокты эк.ка немесе аралас эк.ка.

10) Мемлекеттік меншік.

Меншік-бл арасындаы материалды жне рухани игіліктерді ндіру, блу , айырбастау жне ттыну салсындаы крделі леуметтік-эк.лы атынастарды байатады.

Мемлекеттік меншікті жекешелендіру жне мемлекеттік иеліктен алу себебі – салдаы.Ерте дниені зінде а жымды, жеке ебектік жне мемлекеттік меншік трлері алыптса бастады. Осылардын ішінен кейінірек жеке жне мемлекеттік меншік трі кбірек дами тсті. Мемлекеттік меншік зінні барынша дамуын акімшілік- міршілдік экономикалы жйеде брыныы КСРО-да жзеге асырылып оны лесі баса меншік рылымында 88,6% рады. Алайда нарыты экономикасы дамыан елдерде мемлекеттік меншікті лесі 5- 30 % ауытиды. Экономикалы жне леуметтік рылыса байланысты мемлекеттік меншік баса меншік трлерімен тиымды болуы ммкін. Оны атаратын ызметімен: жалпы оамны даму стратегиясыны алыптасуы экономиканы салалы рылымыны отайландыру нтижесінде адама баытталан е жоары тиімділікке ол жеткізу арылы сабатастырылады. Экономикада бл меншік тріні басымдау болуы, наты мірде жаымсыз тстарда яни мемлекеттік монополияны пайда болуына алып келеді. Ол экономика шін аса ауыпты еді: мемлекеттік ндірушіні ттынушыа стемдігі пайда болып, арзан тауарлар трлерін жойю жзеге асты жне тапшылы пайда болды. анааттандырмайтын сраным алыптасты. Рынока ту жне ТМД елдерінде Р мемлекеттік меншекті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесіні басталуы мемлекеттік меншік лесін ысартуа оны монополиялы стемдігін жоюа баытталан. Сондай-а оамды ндірісті тиімділігін арттыру шін бсекелестік ортаны рып, оны трындарды сранымы баыттау ажет. Мемлекетік меншік лесі 30-40 % шеберінде бекітіледі.Жеке мещікті глдену кезеінде еркін бсеке барынша арындап жеке кссіпкерлерді ндіріс тиімділігін ктеруге жне трындарды сіп келе жатан ажеттіліктерін анааттандыруа итермелейді. азіргі ркениетті оамда меншік иесі мынез-лыны белгілі ережелері жасалан, соеымен атар арты ндіру экономикалы дадарысыны ескерту туралы шаралар арастырылан. Жеке меншік жаа баыт алуда жне оны келешелі алда. азіргі уаытта жеке меншік жекеленген ана емес , сондай-а жымды, акционерлік жне кооперативтік трде меншік иесі жымдарын біріктіретін болды.

11) Жекешелендіруді азастандаы кейбір ерекшеліктері.

Рынока ту жне ТМД елдерінде Р мемлекеттік меншекті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесіні басталуы мемлекеттік меншік лесін ысартуа оны монополиялы стемдігін жоюа баытталан. Сондай-а оамды ндірісті тиімділігін арттыру шін бсекелестік ортаны рып, оны трындарды сранымы баыттау ажет. Мемлекетік меншік лесі 30-40 % шеберінде бекітіледі.Жеке мещікті глдену кезеінде еркін бсеке барынша арындап жеке кссіпкерлерді ндіріс тиімділігін ктеруге жне трындарды сіп келе жатан ажеттіліктерін анааттандыруа итермелейді. азіргі ркениетті оамда меншік иесі мынез-лыны белгілі ережелері жасалан, соеымен атар арты ндіру экономикалы дадарысыны ескерту туралы шаралар арастырылан. Жеке меншік жаа баыт алуда жне оны келешелі алда. азіргі уаытта жеке меншік жекеленген ана емес , сондай-а жымды, акционерлік жне кооперативтік трде меншік иесі жымдарын біріктіретін болды.

12) Тауар шаруашылыны мні, пайда болу шарттары жне типтері.

Тауарлы деп німдер сату шін ндіріліп, ал ндіршілер мне ттынушылар арасындаы байланыс рынокты кмегімен жзеге асырылатын шарушылы аталады. Тарихи талымны крсеткендей , тауар ндірісіні пайда болуы тмендегідей ш жадайда жзеге асады. 1) е ірі оамды ебек блісіні болуы 2)алашы трмысты ауымдасты ойнауында жеке меншікті пайда болуы 3)тауар ндірушілерді экономикалы ошаулануы. Тауар ндірісіні екі трі бар: жай жне каиталистік . Олар бір типті , себебі оларды негізінде ндіріс рал жабдыына деген жеке меншік жатады жне ол екеуіде німді сату шін ндіреді. Соан арамастан з оларды арасында принситі айырмашылы бар. Жай тауар ндірісінде нім тауар ндірушіні зіндік ебегімен жасалады. Мнда жмыс кшін талдау жо. Капиталистік тауар ндірісінде німді ндіріс рал-жабдыы жо жалдамалы жмысшы жасайды .азастанда тауар ндірушілерді экономикалы ошаулануы рынока кшу кезінде еркін ксіпкерлер тобыны алыптасуын арастырады. р рынок лгісіне тауарлы ндірісті ерекме моделі сйкес келеді. 1)Дамыан рынокты тауар ндірісі ндіріс ралдарына жеке меншік болуына, тауар ндірушілерді з ебектеріне негізделген. 2)Еркін рынокты тауар ндірісі тбегейлі жаа белгіге ие болды, ол орта сипат алды,яни ол келесі былыстарды білдіреді. 3)Реттелетін рынокты тауар ндірісі экономикада мемлекеттік жне жек секторды болуымен сипатталынады. 4)Деформацияланан рынокты тауар ндірісі міршіл-кімшіл экономикаа тн жне дамыан оамды ебек блісін, дамыан машиналы ндірісті, лтты экономиканы дайы реттеуді, еркін нарыты атынастарды басып тастауды білдіреді.

13) Тауар асиеті.

Ебек н теориясы. н заы.Марксты ойынша , тауар екі касиетті иеленеді: біріншіден, андайда бір адамны сранымын анааттандыруы, екіншіден, зат бола отырып, баса зата айырбасталу абілеттігі. Затты пайдалылыы, оны адамны анау-мынау сранымын анааттандыру асиеті-ттыну ны деп аталады. Кейбір ттыну ны адам сранымын тікелей анааттандыса , басалары-жанама анааттандырады. Ттыну нын жасайтын ебек наты ебек деп аталады. Ебекті нды теориясыны негізін А Смит ,Д Рикардо алаан. Олар туарды айырбасталу ны оан сіген ебек млшерімен аныталады, сондытан адам ебегі – тауар ныны айнар кзі деген тжырым жасады. Ебекті екі сипатын Маркс ашан оны аша жаалыы ан заы іс ректіні механизмін жне одан туындайтын леуметтік –экономикалы салдарлрды тсінуге кмектесті.

14) Ашаны мні жне ызметтері.

Аша айналыс заы. азіргі аша ерекшеліктері. азір жне несие аша айналу жйесіні артышылытары мен кемшіліктері. Аша- ндіру мен блу процестерінде адамдар арасында белгілі бір экономикалы арым атынастарды крсететін экономикалы категория жне де абсолютті икемді айырбас ралы болып табылады. Ашаны атаратын келесідей ызметтері болады: н лшемі, айналыс ралы, тлем ралы, азына жинау жне дниежзілік аша ызметтері. н заы-бл тауар ндірісіні дамуын басаратын баа заы. Оны негізгі атаратын функциялары мынадай: тауар ндірісін реттеу, ебек німділігін ынталандыру, тауар ндірушілерді дифференсалдау. азіргі тада ааз ашалара араанда несиелік ашалар кптеп олданылады. йткені, олар те икемді рі тиімді. Ашаны рлі рашан оымыстыларды ызытыран. н формасыны ашалай трге кшуіні зіндік ерекшелігі бар. р трлі халытарды аша ретінде ерекше танымал айырбас ралдары олданылан. Оларды ны траты деп есептелген. Олар мал, ол нер бйымдары, маталар, тері, жн,ару жарата жне т.б. Ашаны пайда болуыны зерттелуінде екі кз арас бар: Субъективті жне объективті. Субъективті кз арас кезінде аша адамдар арасындаы сапалы, тиімді келісімні нтижесінде пайда болады депр есептеледі. Ал объективті кз арас кезінде ашаны жалпы эквивалент рлі бекітілген.

15) Меншік экономикалы категория. Кп меншікті экономикалы жйе.

оам мірінде меншікке байланысты атынастар рашан да маызды рл атарады. Меншік белгілі бір затты жеке млік ретінде адамны иеленуінен шыан ым. Ол оамды негізгі бастаулара жатады. Сондытан да, кез-келген кімет туралы задар шыады. Меншік ыты маынасында мліктік атынастарды білдіреді. Меншік иесіне замен алдын-ала белгіленген млік ана тн. Меншік категориясыны эконормикадаы орны мен рлін, мнін тсіну шін материалды игіліктерді ндіруге ммкіндік беретін ндіріс тсілдеріне жалпылама сипаттама беру ажет. ндіріс тсілінде екі жаты зерттеу жргізіледі. Атап айтанда.

ндіргіш кштер. Ол материалды игіліктерді ндіруге олданылатын адам кші мен ндіріс ралдарын амтиды.

ндірістік атынастар. Бл ндіріс процесі кезінде адамдар арасында туындайтын байланыстар.

Экономикалы атынастарды ішінде шешуші рлді меншік атынасы алады.

Меншік – бл зат емес, заттара байланысты туындайтын атынас. Меншік ретінде кез келген тланы затты пайдалануына байланысты ыы крінеді. Меншік объектілері болып жер, имараттар, материалды жне рухани-мдениет заттары жне т.с.с. табылады. Ал, субъектілері ретінде мемлекет, жым, жеке тла мен зады тлалар болады. Экономикалы жйе- бл материалды, рухани игіліктер мен ызметтерді ндірушілер мен ттынушылар арасындаы байланыстарды ерекше реттелген жйесі. азіргі тада экономикалы жйені анытауды келесідей баыттары бары рылымды – басарушылар (Нойбергер, Даффи), технологиялы ; ужімдемелік, яни мотевациялы – Бекингей, Ландауэр; институациалды-социологиялы (Гросман, С. Кузнец).

Экономикалы жйе – бл ндіргіш кштермен ндірістік атынастарды зара бірлігі.

16) Нарыты пайда болуыны экономиканы алышарттары. Нары функциялары жне рылылымы.

Нарыты алыптасуы ебекті оамды блуді пайда болуымен тікелей байланысты. Ебекті блуді кшеуі, оны дифференсалдануы мен мамандануы тек ана оамды ндірісті німділігі мен артуына алып келген жо, сонымен атар осы ебекті німдерін міндетті трде айырбастауа да келеді. Мндай айырбас бірте-,бірте кшейе тсіп, азіргі тадаы нарыа дейін жетілдірілді. Тауар ндірісіні дамуымен атар нарыта дамыды жне крделене тсті. Нары кпжаты, оны ртрлі зеттеуге болады. Сондытанда да экономикалы дебиеттерде оны анытамалары да кп. орыта айтанда, нары – бл дайы ндірісті барлы буынында, ндіру,блу,айырбас жне ттыну аясында сату жне сатып алу арылы жзеге асырылатын йымды-экономикалы атынастарды жйесі. ысаша айтанда, нары дегеніміз сраныс пен сыныс негізінде сату сатып алу процесі жретін ресми орталы. Кез келген нары, оны натылы тріне арамастан, ш негізгі элементке негізделіп ралады: баа, сраныс пен сыныс, бсеке. Нарыты тепе тедікті дл осы элементтер анытайды. Нарыты белгілі бір рылымы болады. Нарыты рылымы – бл нарыты жекелеген элементтеріні ішкі рылысы. Ол зіне тн ртрлі белгілері бойынша жіктеледі.

1.Экономикалы белгіленуі бойынша тауар мен ызмет крсету нарыы,ндіріс ралдары нарыы, баалы ааздар нарыы, аржы нарытары болып блінеді.

2.Географиялы орны бойынша жергілікті, лтты, айматы,лемдік нарытар болып блінеді.

3.Бсекені шектеу дрежесі бойынша: монополиялы,олигополиялы,еркін, аралас деп аталады.

4.Сату сипаты бойынша блшек жне ктермн деп блінеді.

17) Нары инфрарылымы жне оны нарыты ызмет етуіндегі рлі.

азіргі кезде нары дамыан инфрарылымсыз, яни осалы кмекші салалар мен йымдарсыз ммкін емес. Нары инфрарылымы дегеніміз нарыты атынастарды ызмет етуін табысты амтамасыз ететін мекемелер, мемлекеттік жне коммерциялы фирмаларды жиынтыы. Барлы нарытарды оларды формаларыны, клемдеріні кптрлілігіне арамастан экономикалы ызметті йымдастыруды баса да типтерінен ажырататын бес белгісі бар. Олар мыналар:

Наыз нары оан еркін кіруді жне одан еркін шыуды кздейді. Сондытан да, нарыа атысушыларды еш уаытта да шектелмейді.

Нарыа атысушы тауар ндірушілерді елеулі саныны райсысыны белгіленген бааларыны жалпы нарыты бааа серіні тмендігінен, кез келген тауар ндіруші нарыта ттынушыа зіні баасын еріксіз жіктеу шін нарыа сонша тауар шыара алмайды.

Нарыта материалды, аржылы жне ебек ресурстары емін еркін озалады.

Нары, оан атысушыларды барлыына бірдей ммкіндіктер беруі ажет.

Еркін нарыта белгілі бір сатушылар тобы шін артышылытар кзделмейді.

18)Сраныс пен сыныс заы жне оларды зара рекеті. Нарыты тепе-тедік.

Сраныс дегеніміз- адамдарды тауар сатып алуа талабы мен абілеттілігі. Баа мен баадан тыс факторлар сраныса ыпалын тигізеді. Сраныс заы- сраныс клеміні бааа кері туелділігі деп білеміз: тауарды баасы нерлым тмен болса, тауар сранысы сорлым жоарылайды. сыныс дегеніміз- сатушыларды рынока тауарларды сату шін сынудаы талабы мен абілеттілігі. сыныса баа жне баадан тыс факторлар сер етеді. сыныс заы- сыныс шамасыны баа дегейіне тікелей туелділігі: баа жоарылаан сайын, рыноктаы сыныс шамасы лаяды.Сраныс пен сынысты зара рекеттестігі баа механизмі мен бсеке негізінде іске асырылады. Бл сраныс пен сынысты теестіріп, тепе-те бааны рылуына келіп соады. Егер нарыты баа тепе-тедік баадан арты болса, арты сыныс пайда болады, немесе сыныс шамасы тауар сранысынан асып кетеді. Егер нарыты баа тепе-те баадан тмен бекітілетін болса, анааттанарлысыз сраныс пайда болады, бл жадайда сраныс шамасы сыныс шамасынан басым болады.Сраныс млшері мен сыныс лемі бір- біріне дл келеді. Егер сыныс сраныстан асып кетсе, онда тауарды сатып алу азаяды, сондытан сатушылар тауарларыны баасын тсіруге мжбр болады. Ал егер сраныс сыныстан кп болса, онда тауар баасы седі.

19)Бсеке, оны мні, трлері жне оны дістері.

Рынокты атынастарды мн- маынасын байататын ымдарды бірі- бсеке(латын сзі конкурро- тйістіру) болып табылады. Бсеке нары субъектісіні тепе- тедік ытаы тауарды пайдалы ткізу шін зара экономикалы жарысын крсетеді немесе аржыны те пайдалы жмсау. Бсекені болмауы монополизмге алып барады. Рынок субъектілері кп болса, бсеке тиімді жреді. Себебі бсеке мен монополия бір- біріне кері ымдар.Бсеке трлері: 1\ Ішкі салалы- бір салалы ксіпорындар арасындаы е лкен табыс шін крес. 2\ Салааралы- трлі салалы ксіпорындар арасындаы капитал салуды е пайдалы жадайы шін крес. Бсекелік кресті дістемелері: 1\ Баа бсекесі- ндіріс шыындарын азайтып, ассортименті мен сапасын згертпей тауар баасын тмендету негізінде осымша табыс алу шін крес. 2\ Кресті нарытан тыс нысандарын пайдалану- аржылы улы-смдытар, нды ааздармен алып-сатарлы жасау, нерксіптік тышылы, мемлекеттік органдар арылы ысым жасау, бсекелесті кзін жою. 3\ Баадан тыс бсеке- тауар асиетіні згеруі жне оан сапалы жаа ерекшіліктерді берілуі, субститут-тауарларды рылуы, сатудан кейінгі техникалы ызмет, жарнама.

20)Бсеке дістері. Адал емес бсеке.

1.баа бсекесі-баса бсекелестікке араанда тмен баамен тауар сату, тмен тарифпен ызмет крсету. 2. Баа емес бсеке- нарыа жоары сапалы, арты сенімділігі бар, пайдалану мерзімі за, кп ассортиментті тауар сынады. 3. Арсыз бсекелестік- бл діс бсекелестікті нормасын, ережесін бзу, демпинг, нарыта стемдік ету, тірік млімет т.б.

Казастан Республикасыны монополияа арсы заы мынадай нормативті-ыты актілерге негізделген: Р «Табии монополиялар туралы», «Адал емес бсекелестік туралы», «Бсеке жне монополия ызметін шектеу туралы» задары.

Адал емес бсекені келесі трлері бар:

1. Фирмалы атауды, тауар белгісін засыз пайдалану.

2. Бсекелесті бсекеші тауарыны сырты рсімдеуін тікелей дайы ндіріс жолымен кшіру.

3. Сатушыны сатуды осымша шарттарын зорлап егізу;

4. Баса бсекелесті ызметін депсіз трде салыстыратын жарнаманы тарату.

5. Тауарды наыз асиеттері мен сапасы туралы мліметтерді жарнамада дейі брмалау немесе жасыру.

6. Бсекелестікті болдырмауа келетін нарыты атынас субъектілеріні дегейлес осылуы т.б.

21-24)Нары лгілері: таза бсеке, таза монополия, монополиялы бсеке.

Таза бсеке – кезкелген сас тауарларды сатушылар мен сатып алушыларды кптеген рамынан турады. Бірде- бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сранымды, рынока тауарды тсуін немесе оны баасын баылай алмайды. Сатушы бааны нарыты баадан жоары оюа дрмені жетпейді, себебі сатып алушы зіне ажетті млшерде тауарды рынокты баамен еркін ала алады. рбір сатушы бір ана тауар німін сатады. Таза монополия рынокта ешандайсыз бсекелестерсіз бір ана сатушы болан кезде пайда болады. Оны ерекшелігі, сатушы з баасын те ке шектіктк ауыстыра алады, ал максималды жоары баа тек тлем абілеттік сраныспен шектеледі. Кейбір жадайда рынокта тек бір ана сатып алушы болады. Ол монопсония деп аталады. Монополиялы бсеке кезінде рынокта сатушылар мен сатып алушыларды саны бірнешеу болады. Біра жаа былыс пайда болады - німні дифференциясы, яни німні даярлыы оны баса бсекелесті сас тауарларынан айырып тратын асиетіні болуы. Ондай асиеттер: німні жоары сапасы, демі орамы, сатудаы жасы шарттар, дкенні жаымды орына орналасуы, жоары дегейдегі сервис жне т.б. болып табылады. Олигополиялы бсеке дегеніміз бірнеше фирма стемдік ететін рынок (грек. Oligos - аздаан, polio - сату). Оан біртекті немесе ртрлі німді сипаттама тн, ал басты белгісі – баа лидерді принципі бойынша бекітіледі. Бл бринцип кптеген фирмаларды бааны осы рыноктаы мыты фирманы баасы сияты оюа мтылатынын білдіреді.

25)Экономиканы монополизациялануы жне оны леуметтік – экономикалы зардаптары. Антимонополиялы реттеу.

Монополяны масаты – рынокта баа мен ндіріс клемін баылау арылы ммкін болатын жоары табыс алу . Масата жету ралы болып орташадан жоары пайданы амтамассыз ететін монополиялы баа рлымын сынады. Монополия рынота стемдік етеді жне монополды жоары баа арасында жоары пайда ала отырып, німді шыаруды шектейді. Сонымен атар бсеке жо жадайда монополия техникалы прогресс есебінен тиімділікті жоарлату ынтасын жоалтады. Антимонополиялы зандар 1880 ж АШ- та абылданан. азіргі антимонополиялы задар 2 баытта жмыс істейді: бааны баылау жне компанияларды осыуын баылайды. азастанда 1996 ж “Бсеке жне сауда рыногындаы монополиялы ызметті шектеу туралы за абылданды жне антимонополиялы саясат бойынша мемлекеттік комитет рылды.” Біра за лі жетілмеген жне толы олданылмайды.

26)ндіріс факторлары. ндіріс функциясы. ндіріс факторларыны німділік кему шегіні задылыы.

Еркін нарыты жатаушыларды бірі – Жан Батист Сэй (1767-1823жж.) “Саяси экономия трактаты” (1803ж.) ебегінде “ндірісті ш факторы” теориясын сынды. Бан ебек, капитал, жерді жатызады. Ал маржинализдер осы ш фактора ксіпкерлік абілеттілікті осан. Осы факторларды ызметін пайдалананы шін жалаы, пайда, рента тлем жзеге асады. ндірістік функция дегеніміз - ндіріске енгізілген факторлар мен німні шыарылуы арасындаы зара туелділік.Q=f (L, K),мндаы L-ебек (жмыс кші); K-капитал; Q-нім. детте, факторлар шамасы згермей, траты болады. Яни барлы факторлар бір мезгілде згереді н/е тек оларды біреуі згереді. Бл жадайда табыстылыа шектеулі сер етеді, ол тмендейді.

27) ндіріс шыындары. Айын жне айын емес шыындар.

ндіріс шыыны – бл ндірісті сатып алынан факторларыны тлемі. Айын шыындар деп ндіріс факторлары мен жабдытаушылара айын аша формасындаы тлем трін алатын балама шыындар аталады. Бларды болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жмысшылара жалаы тлеу, клік шыындарын теу т.б. Айын емес шыындар деп ндірісте пайдаланылан фирманы з иелігіндегі (сырттан сатып алынан) ресурстарды нын айтады. Мысалы, имараттарды жала бермегендіктен тспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айын емес шыындар крсетілмейді.

28) Нарыты экономикадаы фирманы масаттары мен ыметтері.

Фирма- бір немесе бірнеше ксіпорвындары бар жне пайда алу масатында тауар жне ызмет ндіру шін ресурстарды пайдаланатын ым. Батыс экон. дебиетінде фирма теориясыны біратары бар, оларды райсысында оан жетуді масаттары мен ралдары р трлі аныталады. 1. Дстрлі 2. Менеджерлік.ыса мерзімде егер ндіріс клемін лайту керек болса, фирма оан айнымалы факторларды згерту арылы ана жете алады. за мерзімде, фирма мінез-лы басаша рдайым згеріп тратын ндіріс дегейне жауап ретінде оны барлы факторларды згертуге ммкіндігі бар.

29) Бугалтерлік,алыпты жне экон. пайда. Экон. пайданы алыптасу шарттары.

Пайда жеке ксіпорынны,саланы ттас лтты шаруашылыты ызметіні экономикалы нтижелерін бейнелейтін экономикалы категория. Бухгалтерлік пайда дегеніміз німді (жмысты, ызметті) сатудан тскен жалпы тсім мен аталмыш сырты шыындар, яни жабдытаушылар ресурстарына тлемдеріні арасындаы айырым. Экономикалы пайда жалпы тсімнен барлы шыындарды (сырты жне ішкі, соысына ксіпкерді алыпты пайдасы да жатады) алып тастаана те. алыпты пайда бл ксіпкерлік ызметті орындааны шін сыйаы; ішкі рентамен жне ішкі жалаымен атар ішкі шыындарды элементі болып табылады. алыпты пайда ксіпкерлік ресурстарды ызметті белгілі бір саласында стап труа ммкіндік береді.

30)Пайданы жалпы жне шекті крсеткіштерді пайдалану арылы максималдау шарттары.

Максималды пайдалылыты тепе-тедігін талдау мен анытау шін жаа экон- ымдарды енгіземіз: жалпы нім, орташа ж/е шекті нім. Жалпы нім (ТР) – бл німні жалпы саны, осы факторды санды аныталуы кезінде ж/е басада згермейтін ндіріс факторында ндіріледі. Шекті нім (МР) – бл осылан нім, осы ндіріс факторыны бір бірлігіне лайан кезде алынады: н/е ; Шекті нім ебегіні алай згеретіндігін байасты. Белгілі мнділікке дейін ол се тседі; онан со тмендей бастайды. Оны мн-маынасы мынада: егер бір фактор лайса, ал баса факторлар згеріссіз алады, онда ндіріс факторыны осымша німі кеми бастайды.

31) Ксіпкерлік ымы. Ксіпкерді экон.ы ызметтері.

Ксіпкерлік – адам ызметіні ерекше саласы жне ол ебекті баса трлерінен ошауланып трады. Бан кезінде ататы неміс экономисі Гарвард университетіні профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мн берген. Оны айтан мынандай сзін эпиграф етіп алуа болады: «Ксіпкер болу – басаны істегенін істеу». «Ксіпкерлік» терминін алашы рет аылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Ксіпкерлікті 3 трі бар: 1)бір тлалы жекеленген шаруашылытар 2)серіктестіктер 3)акционерлік оамдар; Жалпы шаын фирманы жмыс атаруы экон-ны икемділігін ктеру шін шешуші факторды бірі болып табылады. Шаын бизнесті даму дегейіне арап, мамандар елді экон-сыны ауыспалы кезеге икемді болуыны дегейін анытайды. Нарыты атынастарды бастапы дегейінде тран азастан экон-сы шін сіресе, осы фактор шешуші болып табылады. иыдытар, стсіздіктерге арамастан, шаын ксіпкерлік экон-, оамды, ылыми техникалы проблема-ды шеше дамып келе жатыр.

32)Р–да ксіпкерлікті дамуы.

оамды санада ксіпкер-бл тек адам, индивидум деген пікір берік ортыан. Рынок атынастарыны рылу жне даму практикасы мемлекеттік оамды мдделер шін белсенді ксіпкерлік ызметпен айналыса алатынын крсетті. Меммлекет ызметті ксіпкерлік саласына ерте осылады, сорлым тпелі экономиканы затыы ыса, мемлекеттік ксіпкерлік ызметті арыдан ойластырылан дадарыса арсы жне инфляцияа арсы бадарына бола нары экономикасы тиымды дамиды, соырлым мемлекетте халы аралы инвестициялы ахуал те жасы, соырлым лемдік экономикада осы мемлекетті мртебесі биік болады. тпелі экономика жадайында мемлекеттік ксіпкерлік ерекше сипата ие болады. Мемлекет нарыты жие жолында зады тла ретінде жаа функцияны-ксіпкерлік абілетті игеру ажет. Ксіпкерлік ызметті дамуыны экономикалы негізгі мемелекеттік меншік болып табылады. Р-да 2001 жылды басында мемелекеттік ксіпорындарды лесі оларды жалпы санында 23,5% рады. Мемлекет ксіпорындары оларды дербестігіні сипатына байланысты ш топа блінеді: бюджеттік;оамды;аралас акционерлік оамдар.Р-да мемлекеттік ксіпорына келесі ксіпорын жатады: мемлекеттік, шаруашылы жргізуге ыы бар, толы шаруашылы есепке негізделген ораныс зауыттары, дрі-дрмек дайындау жне т.б.; азыналы, жедел басаруа ыы бар, толы емес шаруашылы есепке негізделген.-тан мемл-ні ксіпкерлік ызметіні келесі мысалы 1996 жылды басында азастан территориясы арылы тетін Евразия темір жолы бойынша транзиттік, жк жне контейнерлік тасымала атысты Еуропа мен Азияны жеті мемлекеттеріні арасында жаттара ол ойылуы бойынша оны инициативасынан крінді.азастан территориясы арылы трт трансконтениниталды темір жол магистралдары теді: Трансазия;Еуро-Азия,Ортаазия жне Атау теіз порты арылы Батыс магистралі.Еуропа-Скандинавия-Иран арасында жктерді тасымалдау уаытын ысартуды амтамасыз ететін «Солтстік-Отстік» жоба аралуда. «Бизнесті жол картасы-2020» бадарламасыны аясында мемлекеттік олдау трт баыт бойынша, атап айтса, жаа бизнес бастамаларды олдау, ксіпкерлік секторды сауытыру, ксіпкерлерді валюталы туекелдерін тмендету, ксіпкерлік леуетті арттыру баыттары бойынша жзеге асады.І баыт - жаа бизнес бастамаларды олдау баыты. 2012 жылды 13 суіріндегі жадайа сйкес, бл баытта жалпы 747 субсидияландыру келісімшартына ол ойылан. Несиелерді жалпы сомасы 133,33 млрд. теге, тленген субсидияларды сомасы – 4,5 млрд. теге болып белгіленген.ІІ баыт - ксіпкерлік секторды сауытыру баыты. 2012 жылды 13 суіріндегі жадайа сйкес, 141 субсидияландыру келісімшартына ол ойылан. Несиелерді жалпы сомасы 101,720 млрд. тегені, тленген субсидиялар сомасы – 5,1 млрд. тегені раан. Бл баыт бойынша ол ойылан келісімшарттарды басым блігі Алматы аласы мен Алматы облысына (20 жне 17 келісімшарт), останай облысына (15 келісімшарт), Амола, Павлодар, Атбе облыстарына (10 келісімшарт) тиесілі. ІІІ баыт - ксіпкерлерді валюталы туекелдерін тмендету баыты. 2012 жылды 13 суіріндегі жадайа сйкес, 84 субсидияландыру келісімшартына ол ойылан. Халыа берілген несиелерді жалпы сомасы 71,855 млрд. тегені, тленген субсидияларды сомасы 3,3 млрд. тегені раан.IV баыт – ксіпкерлік леуетті арттыру баыты. Ісін жаа бастаан ксіпкерлерді олдау аясында азастанны 211 ауданы мен аласында 15 645 мы адам оудан ткен.

33)ыса мерзімдегі ндіріс шыындары:траты,айнымалы,орташа.

Траты шыындар FC(Fixed cost)-ндіріс клеміне байланыссыз шыындар.Олара рылыс жне имараттара амортизациялы аударымдар, ренталы тлемдер, кімшілік басару шыындары т.б. жатады. Бндай шыындар тіпті ксіпорын жмысын тотатанда да тленуі тиіс.Айнымалы шыындар VC(variable cost)- ндіріліп жатан нім клемі санына туелді шыындар.Олар шикізата, материалдара, ебекаыа жне т.б. кететін шыындардан трады.ндіріс клемі скен сайын олар седі.Шыындарды шартты трде траты жне айнымалы блу талдау жасалып отыран кееге де байланысты болады.за мерзімде барлы шыындар айнымалы болады,себебі за мерзімде барлы рал-жабдытар ауыстырылады.Айнымалы жне траты шыындарды осындысы жалпы шыындарды райды TC(total cost).Орташа шыындар фирманы кірістерін анытау шін маызды: егер баа орташа шыындара те болса, фирма пайда алмайды. Егер орташа шыындардан кем болса, онда фирма зиян шегеді жне банкрот болады.Егер баа орташа шыындардан жоары болса, фирма баа мен шыындар арасындаы айырма млшерінде пайда табады.Орташа жалпы шыындар жалпы шыындарды нім клеміне блгенге те болады: ATC=TC/Q. Орташа траты шыындар, жалпы траты шыындарды нім клеміне болгенге те:AFC=TFC/Q. Орташа айнымалы шыындар жалпы айнымалы шыындарды ндірілген нім санына болгенге те: AVC=TVC/Q.

34)Ксіпкерлікті йымды-ыты формалары.

Ксіпкерлік р трлі формада болады.Оларды топтастыру негізінде екі белгі жатыр:меншік формасы жне фирма клемі.Меншік формасына байланысты ксіпкерлік мемлекеттік жне жеке болып блінеді.Мемлекеттік ксіпкерлік детте траты жне капитал сыйымдылыы жоары,-себебі,кіметті аржылы жне йымдастырушылы жаынан аморлыында.Сонда да,жеке сектор мемлекеттікке араанда бір атар артышылыа ие:тсімділігі жоары ызмет сферасын тадауа еркін;бизнес клемі шектелмеген;ата баамен шектелмеген. Ксіпкерлікте де ш трді бліп алады:жеке тлалар;серіктестік; корпорация. Жеке ксіпкерлік деп бр адам ана айналысатын бизнесті айтады. Оны жауапкершілігі шктелмеген жне оны капиталы кп емес,жеке ксіпкерлікті кемшіліктері осында.Оны артышылытары:р меншік иесі з пайдасына зі ие,кез келген згерісті зі жасай алады. Серіктестік деп екі немесе одан да кп адам бірлесіп айналысатын бизнесті атайды. Серіктестікке де табыс салыы салынады.Корпорация деп бірге ксіпкерлік ызмет істеу шін бірлескен тлалар жиынтыы аталады.Корпорация меншігінде ы акциялар бойынша бліктерге блінген,сондытан корпорация иелері акция стаушылар,ал корпорация акционерлік оам деп аталады.

35) Жалаы ебек баасы ретінде.

Жалаыны блшектеп (дифферианциалдап) таайындау. Жалаы-ебек ныны ашалай лшемі. Р-ны аралас леуметтік баытталан рынокты экономикаа кшу кезінде минималды дегейдегі ебек аыны мемлеке кепілдендіреді жне жоары дегейдегі ебек аыа шек ойылмайды. Бл ебекті материалды ынталандыруды жне ебек німділігін арттыруды басты ралы болып, оамды ндірісті тиімді дамытуа ыпал етеді. Жалаыны диференциалау жне оны принциптері.Ебекаы дегейі халы шаруашылыы саласы жне аясына арай зіндік ерекшілігімен айындалып, ал бес принцпке негізделген: 1)ебекті крделігі. Крделі біліктілікті ебек жай ебекке араанда молдау нды райды жне оан ебекаы жоары болуы тиіс; 2) ебек жадайына арай жіктеу. Ебек жадайы жеіл жне ауыр; алыпты жне зиянды болуы ммкін. Сондытан алыпты жадайда ебек еткендерге араанда, ауыр рі зиянды жмыс істегендер жалаыны кп алуы ажет; 3) елімізді дамуын байататын экономиканы е ажетті салаларында басаларына араанда сім мен аы тлеу жоары болады; 4) экономикалы аудан мен айматы табии-климатты жадайыны згешелігімен байланысты; 5) жмыскер зі ебек ететін жердегі жне жалпы жымны ебек нтижесімен байланысты. Жалаыны йымдастыруды негізгі принцптері тарифтік жйеде бейнеленген. Ебек сыйпатыны санды жне сапалыын есепке ала отырып, тарифтік жйе жалаыны йымдастырады жне реттейді. Тарифтік жйеге тарифтік-квалификациялы анытама, тарифтік сетка жне тарифтік сім енеді