Дріс таырыбы. оамды ндіріс жне оны рылымы
Дрістік саба конспектілері
Дріс таырыбы. Экономикалы теорияны пні мен дістері.
Масаты:Экономикалы теория негіздеріні пнін, дістерін, ызметтерін арастыру, оны азастанда нарыты жйені алыптасуындаы жне дамуындаы рлін крсету.
1. Экономикалы теория негіздер пніні алыптасуы мен дамуыны тариы.
2 Экономикалы былыстарды зерттеу дістері. Позитивтi жне нормативтi экономикалы теория.
3 Экономикалы теориян негіздеріні ызметтерi. Экономикалы теория мен экономикалы саясат.
4. азастанда нарыты экономиканы дамуы жадайында экономикалы теорияны рлi мен маыздылыы
Негізгі тсініктер мен терминдер
Институционализм, Кейнсианды мектеп, Классикалы саяси экономия, Маржинализм, Меркантилизм, Неолассикалы теория, Физиократизм, Экономикалы задылытар, Экономикалы игіліктер, Экономикалы ажеттіліктер, Экономикалы категориялар, Экономикалы теория, Экономикалы теорияны зерттеу дістері.
Экономикалы теория - бл адамдарды шексіз ажеттілігін анаат-тандыру шін оамдаы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды пайдалану арылы игіліктерді ндіруді зерттейтін ылым.
Экономикалы ойлау адамзат аамыны рдасы болып табылады. Оны алашы айнар кзі ежелгі Египеттен басталады.
Е алаш рет б.д.д. III- асырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт ебектерінде экономикалы болмыс тсініктеріні бірнеше нсаулары дниеге келді. Философ, рі экономист Аристотель айырбас, ашаны пайда болуы мен атаратын ызметін зерттейді. Біра бл алымдар экономикалы ілімді дербес бір ттас жйеге айналдыра алмады. Экономика деген гректі сзі, сзбе сз аударанда «й шаруашылыын жргізуді нері» деген маынаны білдіреді.
азір оны мазмны айтарлытай згеріске шырады. Шаруашылы тек отбасы тірегінде емес, сондай а айма, ел, лемдік шеберде жргізіліп, басарылатын болды жне тек теориялы белгілеріне ана емес, сондай а ндірістік белгілеріне байланысты (фирма, ксіпорын, сала) йымдастырылатын болды.
Экономикалы теория дербес ылым болып XVIXVII асырларда тауар – аша атынастары кеейген капитализм кезеінде тбегейлі алыптаса бастады.
Экономикалы теорияны даму кезедері тмендегідей блінеді.
Меркантилизм – Е алаш экономикалы ілім XVIXVII асырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сзі «мерканте» - саудагерлер кпес, сауда, пайда). Бл ілімні негізінде оам байлыыны айнар кзі материалды ндіріс емес, тауар аша атынастарында болды.
Меркантелистерді талабы бойынша тауарды шет елдерге кп сату олардан аз сатып алу, сйтіп елдегі аша орын кбейту. Олар сырты сауданы дамыту арылы елдегі алтын мен кмісті клемін молайту негізінде халыты байытуа болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталыны мддесін орады. Сондытан халы шаруашылыын толы амтитын ілімге айнала алмады. Бл ілімні крнекті кілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.
Физиократизм – (XVIII) оамны байлыы саудада емес ндірісте деген аида е бірінші «физократтар» мектебіні кілі Франсуа Кэнені ебегінде пайда болды, біра ол лтты байлыты айнар кзі ауыл шаруашылыыны ебегінде деп есептеді.
«Физио» - табиат, «кратос» - стемдік. Алайда ндірісті тек ауыл шаруашылыымен шектеп халы шаруашылыын баса салаларын німсіз деп есептеу дрыс болмады. Бл кезені крнекті кілдеріФ.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.
Классикалы саяси экономия - ХІІІ асыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - ндірісті барлы саласын зерттеп, барлы тауарларды ндылы лшемі негізі ебекте деп длелдеген. Экономиканы нарыпен реттелуін жне оамны барлы топтар табыстарыны айнар кзін анытаан. ХІХ асырды ІІ жартысы басында саяси экономия екі баыта блінді: марксизм жне маржинализм.
а) Марксизм – (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеуді негізгі нысаны – капитализмні экономикалы задылытары. К.Марксты ашан басты жаалыы: оамды-экономикалы формация, капитализмні даму задылытары, социализмні жаа жйе ретінде пайда болуы, дайы ндіріс пен экономикалы дадарыстар теориясы, тауара сіген ебекті екі табиаттылыы, осымша н туралы ілімдерді алыптастырды, абсолюттік рентаны, жалдамалы ебекті мнін арастырды. К.Маркс оамды екі топа блу арылы барлы экономикалы былыстар да талданды. осымша нны теория маынасы ндірісте пролетариатты аналуы арылы крініс тапты.
Б) Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмні басты категориялары шекті пайдалылы, шекті німділік, шекті шыындар. Шаруашылыты тиімді йымдастыру шін шектеулі ресурстарды е пайдалы блуді дістерін іздестіру жргізілді. Микроэкономикалы талдауда шекті крсеткіштер олданылу дістері арастырылды. Маржинализм экономико-математикалы тсілдер мен лгілерді ке олданады. Л.Вальрос математикалы мектептін негізін алаан. Ол жалпы нарыты тепе-теділік лгісін жасаан, оны негізі сраныс пен сынысты талдау.
Неоклассикалы теория - ХІХ асырды 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл, А.Пигу). Неоклассиктерді ойы келесіде: егер нарыты экономиканы субъектілеріне ммкіндігінше экономикалы еркіндік бірлесе те жасы ызмет атаран болар еді деп есептеді.
Кейнсианды мектеп – ХХ асыр (Дж.Кейнс). Бл аымны «капитализмді реттеу» теориясы бойынша: экономиканы нарыты реттеумен атар мемлекетті араласуыны ажеттілігін айындады.
Институционализм – ХХ асырды 50 жылдарыны аяы (Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт жне т.б.). Экономикалы дамуды сипатын райтын тек нары емес, ол – экономикалы институттарды барлы жйесі.Бл баыт кілдері оамны жоары мратыны крінісіне леуметтік бадарламаларды, индикативтік жоспарлау жне баса да экономикадаы мемлекетті араласу шараларды жатызуы.
Экономикалы ажеттілік – адамдардын з мтаждарын анааттандыру масатында белсенді ызмет етуге мжбр ететін озаушы кш болып табылады.ажеттіліктерді анааттандыру дегейіне арай жаа ажеттіліктер туады. Оны рылымы, саны, сапасы, згеріп отырады. ажеттіліктерді здіксіз суі адамдарды экономикалы эволюциясыны кптеген деректерімен длелденді. р бір 10 жыл сайын ттыну тауарлары мен ызметтерді трлері екі есеге сіп отырады. Мндай экономикалы задылы жеттіліктерді су заы деп аталады. ажеттіліктерді трлері:
Алашы (тменгі) - ажеттілік адамдарды мір сруіне е алаш керек ажеттіліктер. Олара толы киім, баспана т.б жатады.
Екінші реттік (жоары) ажеттіліктер. Екінші реттік (жоары) ажеттілік – бл адамны рухани жадайы, леуметтік ортасы, интелектуалды дегейіне байланысты пайда болатын ажеттіліктер. Бл ажеттіліктерді альтернативті (тадау) ажеттіліктері деп те атайды. Мысалы: кітаптар, снді киімдер, ымбат бйымдар, сондай-а білімге мдениетке ажеттіліктер.
анааттандыру тріне арай ажеттіліктерді жеке жне жымды деп блуге болады.
Жеке ажеттіліктер – бл жеке адамны зін анааттындыра алатын ажеттіліктер. Мысалы: киім, тама, мздатыш, машина т.б тауарлар сатып алуы.
Жымды ажеттіліктер - мірде жеке бір адам анааттандыруа ммкін емес,кп шыын ажет ететін ажеттіліктер бар. Оларды кпшілік кмегімен жымды трде анааттандырады. жымды ажеттіліктерді анааттандыру жнінде шешімдерді басару органдары абылдайды.
Экономикалы игіліктер – бл ажеттіліктерді анааттандыру масатындаы нрселер мен заттар. Оларды біреулері шексіз трде болады. (Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басалары шектелген оларды экономикалы игіліктер деп атайды.
Экономикалы игіліктер заттар (тауарлар) мен ызметтерден трады. ызметтерді заттай тауарлардан айырмашылыы:
1.Оларды ндірісі мен ттынылуы бір мезгілде болады
2.Оларды мраа алдыруа болмайды.
3.Оларды сатауа немесе жинатауа болмайды.
Баса ылымдара сас экономикалы теория ылыми танып-білуді ртрлі дістерін олданады. Экономикалы теорияны зерттеу дістері келесі кестеде крсетілген.
1. кестеЭкономикалы теорияны зерттеу дістері
| Жалпы дістер | Жеке дістер |
| 1. ылыми абстракция дісі – зерттеліп отыран былыстарды мардымсыз, ткінші жатарын дерексіздендіру, олардаы траты асиеттерді тауып крсету процесі. 2. Талдау – зерттелінетін былыс зіні рамды бліктері мен жатарына ажыратылады. 3. Жинатау – рамды бліктерді ттас бір былыс болып алыптасуы. 4. Индукция – жеке фактілерден жалпы орытынды шыару. 5. Дедукция– жалпыдан жалаыа, бтіннен блшекке кшу.Эксперимент, гипотеза жне т.б. | Экономико – математикалы модельдер дісі, экстраполяция (болжау), балансты, функциональды жне таы баса да дістер. |
Зерттелінетін былыстарды маыздылыы экономикалы задылытар мен категориялара баынышты.
Экономикалы задылытар – бл оамдаы кп кездесетін немесе айталанып жататын траты іс-рекеттер жне оларды арасындаы атынастарды крінісі. Экономикалы задарды тмендегідей задара айырып арауа болады:
1. айрыша экономикалы задар. Бл задар оларды іс-рекет жасауына жадайды саталуындаы тарихи дуірге тн.
2. ерекше экономикалы задар. Бл белгілі бір шаруашылы трлеріні наты тарихи дамуыны задары.
3. жалпы экономикалы задар. Бл задар барлы тарихи дуірге тн, олар барлы дуірлерді бірттас тарихи йлесімді процесс етіп байланыстырады.
Экономикалы категориялар - адамдарды оамды ндірістік атынастарыны теориялы крінісі (тауар, баа, пайда жне т.б.).
Экономикалы теория талдау дрежесіне атысты екі блімнен ралады:
- микроэкономика – жеке ндірушілерді ызмет-рекеттерін, ксіпкерлік капитал мен бсекелік ортаны алыптастыру задылытарын зерттейді. Бнда жеке тауарларды баасы, ресурстар, шыындар, пайда, фирманы ызмет атару механизмі, бааны рылуы жне т.б. категориялар талданады.
- макроэкономика – мемлекетті жалпы экономикасы зерттелінеді, лтты экономикалы жйені ызмет-рекеттерін зерттейді, талдау объектісіне жататындар: оамны жалпы табысы, жмыссызды, инфляция жне т.б.
Экономикалы теория бірнеше ызметтер атарады:
1. Танып - білу ызметі - оамды экономикалы процестер мен бы-лыстарды тере, рі жан-жаты зерттеп блуі жне тсіндіруі тиіс.
2. Дниетанымдылы кзарас ызметі – экономикалы былыстарды сипаттамасына тіршілік позиция руына жадай жасайды.
3. ылыми болжам ызметі - ылыми болжам жасап жне оамды дамуды болашаын айындайды.
4. Практикалы ызметі– наты принциптерді жне шаруашылыты тиімді дістерін жасаумен, сондай-а мемлекетті саясатын ылыми длелдеумен тсіндіреді.
5. Методологиялы ызметі– экономикалы теория барлы экономиканы ылыми жйесі шін методологиялы негіз болып табылады.
Негізгі дебиеттер: 1 нег. [1-4], 2 нег.[3-25], 3 нег.[5-30], 4 нег.
осымша дебиеттер: 1 ос.[10-15], 2 ос.[5-16], 3 ос.[1-5]
Баылау сратары:
1) Экономикалы теория негіздеріні пні мен рамы
2) Экономикалы теорияны атаратын ызметтері
3) Экономика ылымыны тану дістері
4) ылыми абстракция дісі дегеніміз не?
5) Экономикалы атынастары мен задары.
6)
дріс таырыбы. оамды ндіріс жне оны рылымы
Адамдар оамны тіршілік етуі шін ндіріс рдісі ажет.
ндіріс – адам оамыны мір сру негізі. Экономика екі іргелі экономикалы аксиомаа негізделеді: шексіз мтаждытар мен шектеулі ресурстар. Экономикалы игіліктерді ндіру шін ресурстар, яни оамны леуметтік ммкіндіктері пайдаланылады. ндіріс рдісінде ресурстар ндіріс факторларына айналады, олар келесі топтара блінеді: жер, ебек, капитал, ксіпкерлік.
2.1 – сызба. ндіріс факторларыны бірігуі
Мтаждытар – бл адамдарды белгілі бір пайдалылыы бар игіліктерді иелену мен пайдалануа деген ынталылыы. Мтаждытарды анааттандыратын ралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер шектеусіз млшерде болады (мысалы, ауа), ал екінші – шектеулі (мнай, кмір). Соысы экономикалы игіліктер деп аталады.
ндірісті тпкі масаты – ттыну, яни ол р трлі мтаждытарды анааттандыру рдісі. Дамуы бойынша мтаждытар сан жаынан да, сапа жаынан да трленеді. Оларды осы ерекшелігі ндіріс дамуыны ынталандырушы ралы болып табылады, мны зі жаа мтаждарды пайда болуын негіздейді.
Шектеулі ресурстар жадайын тадау мселесі туындайды. Оларды пайдалануды е тиімді тсілін табу керек, ол шін мына сратара жауап беру ажет: Не ндіру керек? алай ндіру керек? Не шін ндіру керек?
Экономикалы жйе – бл алдында тран экономикалы мселелерді – не, алай, кім шін? – шешу шін оамны йымдастырылу тсілі.
Экономикалы жйені жіктелу критерийлері:
· ндіріс рал-жабдыыны меншік нысаны;
· Шаруашылы ызметіні йымдастыру тсілі;
· Негізгі экономикалы мдделер.
Экономикалы жйені трлері мен сипаттамалары:
· Дстрлі экономика: кп тарматы экономика; артта алан технология; асырлар бойы саталан дстрлер.
· міршіл экономика: барлы материалды ресурстарды оамды (мемлекеттік) меншігі; німді тіркелген баа мен сйкестірілген жалаы арылы тікелей тарту; экономикалы ресурстар мен аржыны ата блу; экономикалы тртіп ата кімшілік жне ылмысты-ыты шаралар олдану арылы амтамасыз етіледі; саясат экономикадан басым; экономиканы даму баасыны жалпы крсеткіштері басым; орталытандырылан жоспарлау; ксіпкерлік жо; клекелі экономика барлы шаруашылы ызметін олдайды.
· Нарыты экономика: жеке меншік; тадау еркіндігі; бсекелестік; жеке ызыушылы – ылыты негізі; еркін баа белгілеу; мемлекетті араласуы шектеулі.
· Аралас экономика: міршіл экономика мен нарыты экономиканы штастырылуы; кптрлі меншік; кшті ксіпода озалысы; мемлекеттік реттеу жне тзету рлі белсенді.
НДІРІСТІК ММКІНДІКТЕРДІ ИСЫ СЫЗЫЫ (АУЫТЫМАСЫ)
2.2 – сызба. ндіріс ммкіндіктерді исы сызыы.
Шаруашылы ызмет рдісінде барлы субъектілер тауарларды ндіру жне сатумен байланысты белгілі бір шыыстара тап болады – шыындар.
Баламалы (альтернативтік) шыындар немесе пайдалана алмаан ммкіндіктерді шыындары – бл алаулыа жету шін бас тартуа тура келеді.
ндірістік ммкіндіктерді исы сызыы – ресурстарды толы пайдаланудаы баламалы нсаларды крсетеді. Ол р трлі тауарларды арасынан тадау ажеттілігін крсететін, экономикалы мселені мнін бейнелейді. Егер біз бір тауарды кп млшерде ндіргіміз келсе, онда баса бір тауарды ндіруден бас тартуа тура келеді. исы сызыты бойындаы нкте бір тауарды екінші тауар ндіруімен алмастырыланын крсетеді.
Экономикалы тиімділік – алынатын нтижелер мен ндірістік шыындарды атынасы:
Тиімділік=ндіріс нтижелер/ндіріс шыындары=Максималды кірістер/минималды шыындар
Ебек німділігі – бл жмсалан ебекті тиімділігі, нтижелілігі. Ол ызметкерді бір лшем уаыт ішіндегі ндірілген німні сонымен немесе бір лшем німді дайындауа жмсалан жмыс уаытыны шамасымен, сонымен атар лтты табыс млшерімен (халышаруашылыы клеміндегі німділік) белгіленеді. Ебек німділігіні суі – оамды німді лайтуды жне оамды ндіріс нтижелілігін арттыруды басты факторы. Оны негізгі факторлары: ТП, ебекшілерді мдени-аарту дегейін арттыру, ндіріс жне ебек йымдарын жетілдіру, ебекшілерді моральды жне материалды ынталандыруды ныайту болып табылады. ндіріс тиімділігіне талдау жасау шін оны ебек німділігі, орлар орныны толтырылуы жне материал сыйымдылыы сияты жекелеген крсеткіштері де жатады.
ндіріс тиімділігі – ол жеткен оамды экономикалы жетістіктерді жне олара жмсалан шыындарды ара атынасын, ндірістегі адамды жне затты факторларды экономикалы ткізілу дрежесін сипаттайтын маызды экономикалы крсеткіш.
Ебек німділігін лшейтін формулалар:
1. Ендірілген німні млшері/жмысшыларды саны;
2. Ендірілген німні млшері/жмсалан уаыт;
3. Енімні ны/жмысшыларды саны;
4. Ежалпы лтты нім/мемлекеттегі жмыс істейтіндерді саны;
5. Енімні ны/жмсалан уаыт.
Стимулдар: ажеттіліктер, Мдделілік, рекет, рекет нтижесі, Бастапы ажеттілікті анааттандыру, жаа ажеттілік.
Антистимулдар: Физиологиялы, ауіпсіздікті ажет ету; леуметтік байланыстарды ажет ету; зіндік рметті ажет ету; Самоактуализация (абілеттерді жзеге асыру).
Игілік - з бойында белгілі бір жаымды мні бар, белгілі бір ажеттілікті анааттандыратын жне адамдарды мдделері мен масаттарына жауап беретін нрсені брі.
Игілік пайдалылыы – осы адамны осы уаыт стінде игіліктерді табии асиеттеріне кешенді субъективті баа беруі.
Игілік ндылыы – игілікті адам шін жаымды жне жаымсыз мнділігі, игілікті баса игіліктерге белгілі бір пропорцияда айырбасталу абілеті.
Игілікті балама ны – осы игілікті алу шін рбан етілуі тиіс баса игіліктерді саны.
Негізгі дебиеттер: 1 нег.[3-25], 5 нег.[5-30], 8 нег.[5-12], 9 нег.[1-34]
осымша дебиеттер: 1 ос.[10-15], 2 ос.[5-16], 3 ос.[1-5], 4 ос. [1-6], 5 ос. [1-4].
Баылау сратары:
1) Жобаны басару стандарты дегеніміз не жне ол не шін ажет?
2) Жобаларды басаруды андай стандарттарын сіз білесіз?
3) Жобалы менеджмент саласында компанияны жетілуі лгісі жайлы айтып берііз.
4) Жобалы менеджментті андай ксіби біліктілік стандарттарын білесіз?
5) Жобалы менеджмент саласында мамандарды сертификациялауды халыаралы жне лтты жйелері жайлы айтып берііз.