Пайда жне оны мейілінше кбейту

Нарыты экономикада пайданы алатын маызы зор. Ол фирманы экономикалы тратылыын амтамасыз етеді, оны аржылы туелсіздігіне кепілдік береді. Пайда нарыты экономикада алай жне анша ндіру керектігін анытайды. Сондытан, рбір ндірушіні анша тауар ндіргенде жне оны андай баамен сатанда жоары пайда алуа болатындыы туралы мселе ызытырады. Пайда теориясы классикалы мектепті пайда болу кезеінен бастап барлы экономистерді ебектерінде жазылан.

Меркантилистерді е алаш пайда туралы білдірген пікірі бойынша пайда айналыс сферасында, сырты саудада німдерді жоары баамен сату нтижесінде алыптасады. Физиократтар пайданы тек ауыл шаруашылыында болады деп есептесе, А. Смит пен Д. Рикардо осымша н материалды ндіріс саласында алыптасатындыын длелдеді.

К. Маркс пайданы осымша нны згерген трі деп, ал осымша нны шыу кзі жалдамалы жмысшыны ебегі деп есептеді. Ол осымша нны пайдаа айналу шарттарын жне орташа пайданы зерттеді.

Нарыты экономикада кез келген фирма жалпы табыс пен жалпы шыын арасындаы айырманы, яни пайданы жоарылатуа тырысады. Алайда рбір осымша нім бірлігін шыару жалпы шыынды да кбейтетіндігін ескеру ажет.

Егер фирма нім клемін лайтатын болса, шекті табыс шекті шыына теескенге дейін жалпы пайда жоарылайды. Шекті шыын шекті табыстан арта бастаанда пайда тмендейді. Пайданы алыптасуыны бірінші шарты шекті табыс шекті шыына те болуы тиіс:

MR = MС.

Жетілген бсеке жне таза монополия жадайында пайданы жоарылататын фирмаларды іс-рекетін салыстырайы. Бл фирмалар іс-рекеттеріні ерекшелігі сраныс ызметіні, сйкесінше табысты ртрлі болуына байланысты.

Жетілген бсеке жадайында фирма нарыты бааа сер ете алмайды жне сол баамен анша сатамын десе, сонша сата алады. німні кез келген клемі бірдей баамен сатылады. Орташа табыс клемі де згермейді жне сол бааа те болады. Тауарды рбір келесі бірлігі алдыысыны баасымен сатылады. Бл жадайда баа Р орташа табыс пен шекті шыына те болады. Фирма шекті табыс MR жне шекті шыына MC те болан жадайда, пайданы жоарылатады.

Шекті шыын тмендеп, сйкесінше пайда жоарылаан кезде фирма нім клемін кбейтеді. Бл жадай пайданы жоарылатуды екінші шарты болып табылады. Жоары пайда теріс шама болмауы тиіс, йтпеген жадайда (баа орташа шыыннан тмен болса) фирма тауар ндірмейді.

Алайда, егер баа орташа айнымалы шыыннан AVC жоары, орташа шыыннан AC тмен болса да нім ндіре береді. Фирма зіні траты шыындарын (ыса мерзімді кезеде) тмендете алмайды жне табыс, е болмаса, айнымалы шыындарды жабатын болса, ндірісті тотатпайды. Сонымен атар, траты шыындарды жабуа ажетті аражатпен амтамасыз етеді.

Ал за мерзімді кезеде мндай жадайды болуы ммкін емес. Кейбір фирмалар саланы тастап кетеді, сондытан салада алан фирмаларды тауарларына сраныс баасы жоарылайды. Бл процесс салада алан фирмалар орташа шыынын баа тей алмайтын жадайа жеткенге дейін жаласа береді. Егер фирмаларды саладан кетуі жаласа беретін болса, бааны орташа шыыннан арты суіне алып келеді, салада алан фирмалар экономикалы пайда алады, бл салаа жаа фирмаларды тартады. Салаа жаа фирмаларды енуі сранысты лайтады жне тауар баасын тмендетеді, фирма пайдасы азаяды. Баа орташа шыындарды жабатын кезде Р=АС салаа жаа фирмаларды ену процесі тотайды. за мерзімді кезеде жетілген бсеке жадайында фирмаларды салаа енуі жне шыуы бааны орташа шыына теесуімен аныталады (нлдік, таза экономикалы пайда гипотезасы) яни,

P=MR=MC=AC.

Таза монополия жадайында монополист нерлым кп нім ндірсе, ткізу баасы сорлым тмен болады. Бл жадайда шекті табыс рашан орташа табыстан тмен болады. Монополия жадайында орташа шекті табыс исыы сйкес келмейді, йткені MR<AR. Монополист шекті табыс шекті шыына те боланда MR=MC пайдасын барынша жоарылатады, біра жетілген бсеке жадайында рекет ететін фирмадан айырмашылыы шекті шыын баадан тмен MС < Р болады.

Алайда жетілген бсекелі салаларды нлдік пайда гипотезасы монополист шін жарамайды. Салаа жаа фирмаларды енуіне тосауылдар болатындытан, монополист ыса жне за мерзімде стеме пайда алады. Пайданы алыптасуыны басты себебі – монополист-ндіруші жетілген бсеке жадайына араанда німді азайтып жне тауарды жоары баамен сата алады.

Жоарыдаы тжырымдарды талдай отырып, мынадай орытынды шыаруа болады: біріншіден, жетілген бсеке жадайында пайданы жоарылататын фирма тек бір айнымалыны - нім клемін баылай алады. Екіншіден, таза монополия жадайында пайданы жоарылататын фирма бір мезетте екі айнымалыны: нім клемі мен пайданы анытайды. Монополист фирма аз нім ндіріп, жоары баамен сата алады жне ндіріс масштабыны лаюы есебінен шыындарды азайтып, бааны тмендете алады.

Бааны атаратын ызметтері:

1) Есеп-исап – бл нім ндіргенде оамды ажетті ебек шыыны рдісіні згеруінде байалады жне ртрлі німді ндіру алай немен жзеге асанын крсетеді;

2) Ынталандыру – бл кезде баа ндіріс тиімділігіне сер етіп, нім ассортиментін жаыртуа, жаа технологияны олдануа, нім сапасын арттыруа кш салады.

3) Блуші, реттеуші – нары жадайында бааны блуші ызметі сраныс пен сынысты реттеу жне ттынушы мртебесіні згеруі кезінде байалады. Бааны араласуымен лтты табысты блу жне айта блу, дайы лаймалы жне материалды емес ндіріс саласын аржыландыру жзеге асырылады.

4) Нарыты, тепе-тедікті сатаанда, ттыну мен ндірісті тегергенде байалады. Сраныс пен сыныс арасындаы тепе-тедікті бзыланы жайлы баа белгі береді жне оны жндеу шін шара олдануды талап етеді.

5) Аапаратты – баа ттынушыа сатушылар тарапынан тауар сынысы туралы белгі береді жне олар з німі шін анша алысы келетіндігін крсетеді. Екінші жаынан сатушылар сатып алушыларды тлем абілеттілігін немесе ндіріс ресурстарыны орын байайды. Мндай апарат барометр сияты – экономикадаы конъюктура жадайын айындап кейбіреулерді іскерлік белсенділігін арттырады.

 

Негізгі дебиеттер: 4 нег. [3-85], 6 нег. [1-35], 9 нег. [1-39], 10 нег.[1-7]

осымша дебиеттер: 10 ос. [24-35]

Баылау сратары:

1) н мен баа ымдары?

2) Мемлекеттік жне нарыты экономикаларды баа жйелеріні айырмашылытары?

3) Бааны атаратын ызметтері?

4) Бааны атаратын ызметтері жне сипаттамалары.

5) Пайданы барынша кбейту ережесі.

6) ндірістік шыындар.

7) Экономикалы жне бухгалтерлік, айын жне айын емес шыындарыны айырмашылытары.