дріс таырыбы. Халыаралы экономикалы атынастар. Сырты экономикалы ызметті реттеу.

 

Халыаралык, экономикалы атынастарды дстрлі жне е ке дамыан нысанына сырты сауда жатады. Дние жзіндегі елдерді барлыы шін сырты сауданы рлі ерекше маызды.

Американ алымы Дж. Саксты пікірінше „андай бір ел болмасын оны экономикалы жетістігі сырты саудаа байланысты. Дниежзілік экономикадан ошауланып, ешандай ел дені сау, жні тзу экономика жасай алан жок.

Халыаралы экономикалы атынастарды мынандай:

1. Халыаралы ебек блінісі.

2. Тауарлар жне ызмет крсетулерді халыаралы саудасы.

3. Капиталдар мен шетел инвестицияларыны озалысы.

4. Жмысшы кшіні халыаралык, миграциясы.

5. Халыаралы валюта-аржы жне несие атынастары.

6. Халыаралы экономикалы интеграция.

Халыаралы сауда — ебек блінісі негізінде р трлі елдерді тауар идірушілер арасыда пайда болатын байланыстарды нысаны жне оларды зара экономикалы туелділігі.

ылыми-техникалы прогресті ыпалымен экономи-када жріп жатан рылымды згерістер, нерксіп ндірісіні мамандануы мен кооперациялануы лтты шаруашылытарды арым-атынасын кшейтеді. Мны зі халыаралы сауданы мейлінше дамуына ммкіндіктер туызады.

Халыаралы сауда дегеніміз — дние жзі елдері арасындаы тлемді, жиынты тауар айналысы.

Сырты саудада „фритредерствоны" (еркін сауда), немесе „протекционизмді" (з тауар ндірушілерін олдау) тадап алудаы ымырсызды ткен уаыттарды еншісінде алды. азіргі кезде бл екі баыт зара кірігіп, араласып кетті.

Фритредерство саясатын е алаш А. Смит зіні „Салыстырмалы артышылытар теориясында" анытаан. Ол: „айырбас андай елге болса да олайлы; рбір ел одан абсолютті артышылытар табады",— деп жазан.

XX асырды екінші жартысынан бастап халыаралы сауда жоары арынмен жедел дами бастады.

Халыаралы сауданы жедел суіне мынадай факторлар сер етті:

1) халыаралы ебек блінісі мен ндірісгі интернационалдауды дамуы;

2) экономикада жаа салаларды пайда болуына жне негізгі капиталды жаартуа игі серін тигізген ылыми-техникалы революция;

3) дуниежзілік нарытаы транслтты корпорацияларды белсенді ызметі;

4) тарифтер мен сауда туралы Бас келісімні шаралары арылы халыаралы сауданы реттелуі;

5) кптеген елдерді импортына кедергілерді жойылып, кеден бажы тмендеп, еркін экономикалы айматарды рылуы;

6) сауда-экономикалы интеграция процестері дамып, жалпыа бірдей нарытарды алыптасуы;

7) сырты нарыа бейімделген экономикасы бар „жаа индустриалды елдерді" пайда болуы т. б.

 

Халыаралы сауданы крсеткіштері:

Сырты сауда айналымы=Экспорт+Импорт;

Сауда байланысы=Тауарлар экспорты мен импорт айырмасы;

 

Белсенді сальдо – экспорттан тскен табыс сомасыны импорта кеткен шыынынан арты болуы.

Енжар сальдо – импорта кеткен шыын сомасыны экспорттан тскен табыстан арты шыуы.

Экспортты квота – экспорт шектеулі болан жадайда экспорта шыаруа рсат етілетін тауарлар саны.

Халыаралы ебек блінісі дамуыны негізгі баыты халыаралы мамандану мен ндірісті кооперациялауды мейлінше кеейту жне тередету.

Халыаралы ебек блінісі дегеніміз—оамды ебекті еларалы блінісіні жоары сатысы. Ол жекелеген елдерді, экономикалы пайдалы ендіріске траты трде маманданып, белгілі санды жне сапалы араатынастар арылы баса елдермен ндіріс німдерімен алмасуы.

Мамандану мен кооперациялау халыаралы ебек блінісіні нысандары, сонымен атар оны мнін анытаушы категориялар. Ксіпорындарды жекелеген німдерді ндіруге мамандануы азіргі ылыми-техникалы прогреске тікелей байланысты. ндірісті технологиялы рылымыны крделенуі нім ндіру шін пайдаланатын блшектер мен тетіктерді санды млшерін кбейтіп жібереді.

Халыаралы ебек блінісіні дамуына е алдымен сер ететін факторлара ебек німділігін арттыру, ндірісті жоары тиімділігіне жету жне ндіріс шыындарын мейлінше тмендету факторлары жатады.

Халыаралы ебек блінісіні тартымдылыы сонда, бл процеске атысушы рбір субъект одан зіні экономикалы мддесін анааттандыратын ммкіндіктерді іздеп табады.

Халыаралы ебек блінісіні артышылытарына экспортталатын тауарларды халыаралык, жне ішкі баалары айырмашылыынан жне тиімді импортты ынталандырудан тсетін пайдаларды да осуа болады.

Дниежзілік шаруашылык, жйесі рылуыны зі халыаралы ебек блінісіні біріктіруші ызметіні арасында ммкін болды.

Валюталы атынастар дегеніміз — дстрлі аша ызметіні дниежзілік аша ызметіне ауысуымен байланысты жзеге асатын экономикалы атынастарды жиынтыы.

Дниежзілік аша сырты сауда мен ызмет крсетулерді, капиталдар озалысын, пайданы инвестициялара аударуды, несие жне арыз беруді, ылыми-техникалы айырбасты, туризмді, зады жне жеке тлалардьщ аша аударуын амтамасыз етеді.

Валюталы атынастар лтты жне халыаралы дегейде жзеге асады. лтты дегейде олар лтты валюта жйесін амтиды.

лтты валюта жйесі дегеніміз— мемлекеттік задармен бекітілген, елді валюталы атынастарын йымдастыру нысаны (формасы).

лтты валюта жйесіні негізгі белгілеріне мыналар жатады:

· лтты валюта бірлігі;

· ресми алтын-валюта орыны рылымы;

· лтты валютаны паритеті мен валюта курсын алыптастыратын механизмі;

· валютаиы айырбасталу ммкіндігі (обратимость, конвертируемость валюты);

· валюталы шектеулерді дегейі;

· мемлекетті сырты экономикалы есептеулерді жузеге асыру тртібі.

 

лтты валюта жйесін байланыстыратын буына валютаны курсы (ны) мен паритеті жатады.

Валютаны курсы дегеніміз—жекелеген елдерді валюталарыны ара атысы немесе баса елді валютасы арылы крсетілетін жеке бір ел валютасыны „баасы".

„Паритет—валюталарды алтын млшеріне сйкес ара атысы. Паритет валюта курсыны негізі, біра валюта курсы (ны) оны паритетіне длме-дл келмейді.

Халыаралы валюта жйесі дниежзілік шаруашылы шеберіндегі валюталы атынастарды йымдастыруды нысаны.

Бл жйе дниежзілік капиталистік шаруашылыты бірте-бірте алыптасуы нтижесінде пайда болып, кейінірек мемлекетаралы келісімдер арылы задастырылан.

Халыаралы валюта жйесіні негізгі элементтеріне мыналар жатады:

· лтты жне жымды валюта бірліктеріні оры;

· халыаралы тімді (ликвидный) активтерді рамы мен рылымы;

· валюталы паритеттер мен курстарды (валюта ныны) механизмі;

· валюталарды зара айырбасталу жадайы;

· халыаралы есептеулерді нысандары;

· халыаралы валюта нарытары мен дниежзілік алтын нарыындаы орныан тртіп;

· халыаралы валюта-аржы озалысын реттеуші йымдар (Халыаралы валюта оры — МВФ, Халыаралы даму банкі — МБРР жне т. б.)

Халыаралы Валюта жйесіні негізгі міндетттеріне траты экономикалы суді, инфляцияны ауыздытауды, сырты экономикалы айырбас пен тлем айналымын тепе-тедікте сатауды амтамасыз ету шеберіндегі халыаралы есептеулер мен валюта нарытарын реттеу жатады.

Халыаралы Валюта жйесі халыаралы экономикалы атынастарды кеейтуге, немесе, керісінше шектеуте сер ететін е маызды механизмдерді бірі.

Негізгі дебиеттер: 8 нег. [4-13], 25 нег. [1-16], 12 нег. [1-9], 10 нег. [1-26]

осымша дебиеттер: 11 ос. [1-14], 12 ос. [1-12],

Баылау сратары:

1) Халыаралы экономикалы атынастар жйесіндегі азастанны орны андай?

2) Сауда балансы дегеніміз не?

3) Халыаралы ебек блінісі дегеніміз не?

4) Валютаны курсы дегеніміз не?

5) Халыаралы сауданы крсеткіштері.